De Tijdspiegel. Jaargang 32

Niet wat veel verdicht?

De Jonker van Adrichem. - Verhaal uit de laatste levensdagen van Prins Willem I door G. van den Berg. Schrijver van Machteld enz. 's Hertogenbosch. Gebr. Muller. 1874.

Referent behoort niet tot hen die den historischen roman verwerpen, hoewel hij 't ervoor houdt dat men daaraan ernstige eischen mag en moet stellen. De eigenlijke geschiedvorscher zal en moet van zijn standpunt het geheele genre afkeuren, zich houdende aan de feiten, aan het werkelijk voorgevallene, verwerpend wat niet waar is, in den zin van het gebeurde. Hij ziet daarin natuurlijk slechts verwringing der historie, die verwarring en misleiding van den lezer ten gevolge moet hebben. Wij kunnen ons voorstellen dat de geschiedkundige roman in de oogen van dezulken een vergrijp en bijna een gruwel moet zijn.

Wij willen daartegen niet inbrengen, dat die historie ook niet altijd de waarheid aangaande personen en zaken boekte, en althans een deel van haar domein door roman en poëzy werd ingenomen. Immers zonder in aanmerking te nemen, hoeveel bevooroordeelde, door bijoogmerken bestuurde referenten en latere reconstructeurs der geschiedenis daaraan verwrongen, dwingt er veel wat als onder onze oogen gebeurde, om het verhaal daarvan niet aan te nemen dan na

[p. 604]

eene omzichtige critiek. Dan is er op menig ‘welbeminde,’ op menig ‘roemruchtig’, aangaande menschen of daden geboekt, vrij wat af te dingen, en maakt de vraag: wat was hij? of: hoe was de wezenlijke toedracht? wie waren de eigenlijke bewerkers? soms groote lieden klein, en verdween menige nimbus van glorie, waarin namen hadden gepraald.

Daarbij komt, dat de ernstige muze der historie bij het vele wat zij heeft te boeken, niet altijd aandacht kan hebben voor het alledaagsche en minder gewichtige. Zij schetst met groote trekken het groote. En toch is in het leven der menschen en volken, als in de natuur, ook de macht van het kleine van gewicht en uitgestrekten invloed. Om menschen te leeren kennen, konden wij bijna raden, slaat hen in kleinigheden gade; zoekt hen te doorgronden niet naar hetgeen zij in- en voor het publiek waren, niet uit hunne officiëele stukken, maar uit hunne particuliere en vertrouwelijke correspondentie. Van het ‘il n'y a pas de grand homme pour son valet de chambre’, dat echt fransche woord, dat van en voor menigen franschman van toepassing mag wezen, zijn wij geen voorstanders. Er waren en zijn er, gelukkig, die men overal kan nagaan, die groot en edel blijven ook bij nauwlettende critiek, wier persoon en daden juist daardoor winnen en in gunstiger licht komen te staan, die als menschen misschien nog het grootst waren. Daar kan de zoekende, ja snuffelende historische romanschrijver juist zijne goede diensten doen en de hoofdlijnen, door de geschiedenis aangegeven, doortrekken en aanvullen, waardoor het beeld van menschen en tijden als ware het volteekend wordt.

Men gevoelt, dat wij het gebied van den historischen roman beperken, of liever dezen een gedragslijn voorschrijven, waaraan hij waarlijk niet altijd voldeed. Indien ergens dan hier komt de regel te pas door Horatius in zijne Ars poëtica aan de hand gedaan in het bekende: - ‘Fingere licet, sed ea quae sunt aut esse possunt d.i. het staat vrij om te verdichten, maar zulke dingen die een bestaan hebben of bestaan kunnen.’ - En daarmede wordt aan den historischen roman de eisch gedaan van interne waarheid, van onpartijdigheid en billijkheid, zoodat men personen en zaken niet inderdaad anders voorstelt, dan gelijk zij voorkomen in de geschiedenis. De vrijheid van den romanschrijver is eene beperkte vrijheid, al nemen we niet aan om de bepaalde grenzen te trekken. Het is niet genoeg dat het mogelijk was, dat het alzoo ging als men het voorstelt, het moet ook zijn waarschijnlijkheid hebben, dat het op die wijze, al is het ook niet in dien vorm, is toegegaan.

Wij meenden dit te moeten laten voorafgaan om het standpunt op te geven, waaruit wij dit genre van litteratuur en dus ook den Jonker van Adrichem beschouwen. De schrijver noemt dien op den titel een ‘Verhaal,’ hetgeen hem nog nauwer aan geschiedkundige waarheid

[p. 605]

zou binden. Over het algemeen heeft hij wat de personen aangaat die in onze geschiedenis voorkomen zich daaraan gehouden. Geest en kleur van den tijd zijn bewaard in de schetsen van onderscheidene tafereelen, het een en ander is recht Hollandsch en geeft blijken, dat de auteur welbekend is met de trouwens vrij algemeen bekende geschiedenis van ons land in die dagen. Tot bijzonderheden daalt hij niet dikwijls af, of liever, daarop komt hij zelden neer. Daardoor ontbreekt het aan die kleinere, fijnere trekken waardoor de beeltenissen worden geacheveerd en uitdrukkingen worden van het karakter. Met den hoofdpersoon in het verhaal is dit minder het geval. Deze is trouwens meer eene schepping van des schrijvers phantasie.

In diens ontmoeting van- en gesprek met Oldenbarneveld is het er meer op aangelegd om den lezer den toenmaligen stand van zaken te schetsen of te herinneren, dan wel op het natuurlijke en passende in beider mond, alzoo zij bijna enkel algemeen bekende dingen bespreken. Gaarne zouden wij ook den geest waarin hij Christiaan van Adrichem laat spreken [bl. 22 en volgg.] meer en bij meerderen hebben zien uitkomen, hetgeen voor die dagen nog niet buiten den regel zou zijn geweest. Toen toch had de tweespalt tusschen de aanhangers der oude en die der nieuwe leer in den lande zich eerst beginnen te vertoonen; klove die later van beide zijden werd verdiept, die ook vooral door den invloed van vreemden werd verbreid. Het lag niet in den geest van Willem van Oranje om zich onverdraagzaam te betoonen, en hij stond ook op dit punt boven zijn tijd. Overigens lag het in den aard van menschen en dingen, behalve dat Katholieken en Protestanten in beginsel verschilden, en men zich hier op oud en heilig gezag, dáár op zijn menschenrecht beriep, hier aan het idée van Kerk, dáár aan dat van gemeente hechtte, - dat de Katholiek met weêrzin moest zien, hoe kerken en kloosters en dezer goederen door de andersgezinden werden ingenomen, en hoe die van hun geloof waren meer en meer werden teruggezet en uit ambten en bedieningen geweerd. Onrecht naar onze begrippen werd van weêrszijden begaan. Daarom achten wij het een goede greep, dat de schrijver dit in het gesprek tusschen Marnix en Oldenbarnevelt [bl. 29 en volgg.] laat uitkomen. Vervreemding en wrevel van de eene zijde en wantrouwen en onderdrukking van den anderen kant worden daardoor verklaarbaar, en de Sonoy's en Lumey's deden langs dien weg meer schade dan hun ijver en dapperheid ooit kon vergoeden. Er werden in ‘den Jonker van Adrichem’ op dit punt woorden gesproken, welke wij ten allen tijde, ook in den onzen behartigd wenschten. - ‘Intolerantie en partijhaat - lezen we bl. 34 - zijn de kankers, die aan de welvaart van elken staat, inzonderheid van eene republiek knagen. De kerkelijken zijn er al te veel op uit om hun gezag te doen gelden en nieuwe kluisters voor het vrije geweten te smeden.’ - En waar en wanneer bijna kwamen die woorden niet te pas? Wat zouden nóg

[p. 606]

menschen, indien zij aan het gezag konden komen, in stede van slechts aan het woord?

Op éen punt is de schrijver naar ons beste weten ruim ver gegaan. Het betreft de handdadigheid mogen wij het wel noemen van den Jezuïet aan den moord van Willem van Oranje gepleegd. Vermoedens bestonden er, en dat door mannen van die Orde leeringen zijn voorgestaan en verbreid, die dweepers en heethoofden tot zulke misdaad konden bewegen, is bekend; doch vandaar tot zulk aanzetten als hier met verlokselen en dreigementen wordt gepleegd, is de afstand en het verschil nog groot. De scherpste ondervragingen en uitgezochtste folteringen konden Balthazar Gerards geen bekentenis ontwringen, of en dan door wien hij tot zijn misdrijf was aangezet, dat een anderen keer aan 's lands zaken gaf dan deze zonder dat waarschijnlijk zouden hebben genomen. Had Willem I als graaf zijne plaats kunnen innemen aan het hoofd der regeering, daarmede zou meer eenheid en vastheid in het bestuur zijn gekomen en men zou later onder gewestelijke en plaatselijke overheden niet zoo vele soevereintjes hebben gehad en daarmede zooveel onderlinge tegenwerking en onwil, als later zooveel goeds tegenhield, zooveel kwaads stichtte.

De moord van Willem van Oranje is niet wijdloopig beschreven. Het feit is daarvoor ook te bekend. Dat de prins met de hem toegeschreven woorden op de lippen zou gestorven wezen, is in den laatsten tijd ook al betwijfeld. Men wordt aan het Hausmannisiren op het veld der geschiedenis schier gewoon, hoewel dat zeker niet alle wegen recht en alle paden zoo open maakt, als in Frankrijk's hoofdstad. Die lijkrede van Marnix voor Louise de Coligny en Maurits [bl. 254] komt ons op zulk een tijdstip niet zeer natuurlijk voor, maar eerder voegend in den mond van een hofprediker bij de begrafenis.

De uitvoering van het werk, druk e.z.v. verdient lof.