De Tijdspiegel. Jaargang 32

[p. 354]

Te prijzen - niet onbepaald.

Emma Es. Twee om Een, Oorspronkelijke Roman in twee Deelen. Arnhem, H.W. van Marle, 1874.

Er wordt inderdaad veel gevergd van- en het is geen lichte taak voor een auteur, om een roman te schrijven die door Hollanders in ons vaderland wordt afgespeeld. Land en lieden, toestanden en volkskarakter schijnen zich daarvoor minder dan elders te leenen. - Onze streken zijn over 't geheel plat, en er schijnt aan de natuur weinig meer overgelaten, dan hier en daar enkele heuvelenreeksen of eenige eenzame plekken onontgonnen hei, die van lieverlede minder en kleiner worden. Wouden en steilten en kloven ontbreken, voor gevaren en incidenten is geen plaats, zelfs spoorwegongelukken zijn zeldzaam. - Ons volk en de volksaard zijn kalm, het ‘verzint eer gij begint!’ zit ons in 't bloed; de opgewondenheid van den Duitscher, het excentrieke van den Engelschman met zijn spleen en oddity's, het dol luchthartige van den Franschman, het hartstochtelijke van den zuidelijken Europeaan is ons vreemd, en maar zelden woelt er iets vulkanisch onder ons phlegma, het baant zich althans minder een weg naar buiten.

Daaronder moet het romantische lijden, en komt het des te meer aan op onze auteurs en op hetgeen die van de wel wat onkneedbare stof weten te maken. De perken van het onwaarschijnlijke, onnatuurlijke, buitengewone zijn hun enger gesteld, al blijft hun eenige ruimte over. Ons Hollandsche leven is als de kleine plek in eenig cirque, waarbij men vraagt, hoe die voor zulke evolutieën als daar verricht zullen worden voldoende kan zijn.

En daarom zeggen we bij herhaling, dat het in dezen des te meer op onze auteurs aankomt. Het is hiermede, het kan er mede zijn als met onze schilderschool, wier meesters weide en vee, boom en sloot wisten te poëtiseeren, die kleuren en tinten wisten op te merken en weder te geven, welke andere menschen zagen en toch niet zagen, totdat de schilder hun die op zijn doek onder het oog bracht, wier werk hun dan eerst de oogen opende voor de werkelijkheid en de harmonie van toon en kleuren, om hen de schoonheid van het eenvoudige en den eenvoud van het rechte schoone te doen ontwaren. Hun werk werd een zichtbare commentaar op de natuur, welke zij niet enkel hadden gehoord en gezien, maar bespied en beluisterd, zonder dat die ware meesters vervielen tot wat wij wel eens ‘gepeuter’ hoorden noemen, en het bonte ten ‘gerammel’ werd. Ook die trouw toch heeft haar grens; en nog meer van de pen dan van het penseel geldt het bekende: ‘Le moyen d'être ennuyeux c'est de tout dire.’

Wij hebben dit herinnerd, omdat de auteur van ‘Twee om Een’

[p. 355]

zich in onze schatting ten dezen nog al eens heeft vergrepen en niet altijd heeft gevraagd, òf eenig tooneel en dan nog in hoeverre het de beschrijving waard was. Zij liet de pen meermalen haar loop tot in het minutieuze toe; eene altoos gewaagde proeve, al konden Jean Paul en Sterne en Walter Scott dit doen, ofschoon het hun zelfs niet altijd gelukte. Men zou van menige plaats in het boek de auteur kunnen navragen (bl. 35 D. I.): - ‘En is dit nu belangrijk om te weten? - Och neen!’ - Men leze de beschrijving van Kleinoord, onderscheidene trekken in het verhaal der ontmoeting met ‘dolle Griet,’ waar de kleêrmaker (bl. 106) in eens schoenmaker wordt, alsook de voorstelling van Weilers en van Larsen (bl. 325) waar de kaartteekening van de Noorweegsche kust een tamelijk hors-d'oeuvre is, gelijk de auteur zelve schijnt te hebben gevoeld.

Aan beide creaturen wordt, onzes inziens, nog te veel eer gegund, met hen zoo toegankelijk te stellen voor gewetenswroeging. Onze schurken mogen geen rechten vrede vinden, zij mogen zich ergeren wanneer zij verhindering ontmoeten of als hunne plannen mislukken; zij zijn niet meer - maar gewoonlijk minder ontvankelijk voor de pijnen der wroeging, of liever der vrees voor toekomst en oordeel, dan dit in vroeger dagen het geval was, toen er meer geloof, van welk allooi dan ook, en minder twijfel en tegenspraak bestond dan thans. En dit is een punt dat wij gaarne bij Larsen vooral, den tel-quel student in de theologie, in het licht gesteld en uitgewerkt hadden willen zien, al hadden we het beeld van de slecht geleidende vetlaag om het gemoed, dat meer waar dan schoon is, gemist.

De auteur verraadt overigens zoo veel bekendheid met de studenten- en ook met de handelswereld, dat wij nu en dan vroegen, of ‘Emma Es’ een pseudonyme was, die niet enkel de auteur maar ook hare sekse moest verbergen, als zij niet toonde dat zij in de dameswereld nòg beter thuis was. Koopmans- en wisselzaken zijn haar niet vreemd, en wij zouden op dit punt den hoed voor haar lichten; hare blikken in karakters en doen van Minerva's zonen, zoowel der beteren als der slechteren, getuigen van kennis van zaken, en het tooneel in de Nes met mademoiselle Lorru komt ons zoo trouw voor, dat wij aan eene groote gave van intuitie moeten denken, alzoo het ons weinig waarschijnlijk voorkomt dat eene dame daarvan een je l'ai vu zou kunnen zeggen. Minder ad rem en minder gelukt zijn de overdenkingen van August op den daaropvolgenden zondagmorgen; zij zijn veeleer wat soezerig, alsof zij nog de sporen dragen van den vorigen woeligen avond. Het meer materialistisch-deterministische laat zich niet in zulk een stemming en in zoo weinige oogenblikken stellen noch wederleggen. Dat hij ons niet als een heilige wordt voorgesteld achten wij geenszins af te keuren. Hoe weinigen komen er zonder smet of vlek door den Augiasstal van het leven! En zoo mag zijn anders minder goed gemotiveerde sceptische bui passeeren. Gaf de

[p. 356]

schrijfster hem mogelijk haar eigen beschouwingen in commissie, dan zouden we zeggen, dat zij wel eerst naar de keurkamer mochten om de gehalte te beproeven.

Ole Larsen is, wat de ontwikkeling van zijn karakter betreft, niet mislukt. Daarin vertoont zich van den aanvang af wat hem lichtelijk kon maken tot hetgeen hij later werd. Zijne ontmoetingen van Johanna zijn een paar malen toevallig genoeg, hoewel nog niet onmogelijk. Wij zien hem struikelen, vallen, zinken en maatschappelijk en zedelijk te gronde gaan, bijna duivelsch en toch niet geheel duivel, zoodat wij erkennen: er zijn er zoo!

Ook de burgemeester, de man van zaken, is welgetroffen, gelijk ook de oude getrouwe Cornelis, zelfs met nu en dan wat zaniken. Niet zoo ten volle gelukt is de woekerjood en de nog gemeener woekerchristen, oom Weilers, wiens schurkenaard en betere opwellingen ons voorkomen niet vrij te zijn van eenige charge. Zóo in zijne positie en bij het gesprek met zijn nichtje D. I bl. 221 en volgg. Het komt ons ook minder strookend voor met zijne antecedenten, dat hij zich later die volslagen afhankelijkheid van zijn Joodschen speurhond laat welgevallen.

De vrouwelijke karakters zijn over 't geheel beter gelukt. Johanna is de coquette, en zulke dametjes kunnen rare grillen in haar kapruin krijgen, ofschoon de sprong dien zij Larsen in 't publiek op het ijs laat doen, weder wat kras is, en dit juist voor haar. De verhouding van dat nest tot haar jongere zuster is daarentegen goed gegeven, en niet minder juist is het, dat zij bij eene invitatie terstond aan haar nieuwe japon denkt en mama's permissie niet vraagt. Zij is recht eene dochter van mevrouw Dijkmans, het overfatsoenlijke wijf, dat aan humeur en dwaze conveniëntie huis en gade en alles zou opofferen. Ongelukkig, niet zonder voorbeelden in de werkelijkheid! Het zijn klippen waarop het geluk en de levensvrede van menig huis en mensch strandt, zonder daarvan nog tijdig te worden afgebracht.

Haar ietwat achtergestelde en door haar overvleugelde zuster is zoo veel beter en komt dan ook zoo veel beter weg. Emma's zelfopoffering gaat tot de grenzen, hoewel zij niet eene onmogelijkheid wordt. Zij behoort tot de edeler naturen, wier liefde jegens het beminde voorwerp iets beters is dan verholen zelfzucht, en die haar eigen geluk aan dat van den ander ten offer kan brengen, al valt het moeielijk en al geschiedt dit onder stille tranen. Bij de declaratie aan Mea, waartoe zij de gelegenheid geeft, is August anders wel ruim kalm.

Meadiea (zou de naam, als zij niet fantasie en eene vreemdgekoppelde en ietwat verminkte is, bij den burgerlijken stand worden aangenomen en op het geboorteregister ingeschreven?) is in den regel lief geschetst. In de school van tegenspoed en ontbering gevormd kon haar allicht wat veel zelfstandigheid eigen worden, ofschoon haar reis naar Londen, zoo hals over hoofd en tegen den raad van hare vrien-

[p. 357]

den, vrij koen is. In den regel zijn onze Hollandsche meisjes wat scrupuleuzer, of liever wat bedachtzamer. Maar wie wil om een beetje meer vrijheid met een roman twisten? Dat zij met menschen van een trampe als haar oom en tante niet harmoniëert, weldra overhoop ligt en men elkander van weêrszijden laat schieten, ligt in den aard van menschen en dingen. Gaarne zouden wij het onbarmhartige gemeene bestelen van weduw en wees voor eene zedelijke onmogelijkheid verklaren, indien zulke zaken niet meer gebeurden. Er zijn zoo al geen volslagen gewetenlooze, dan toch menschen, die zijn alsof zij geen geweten hadden. Wie zich - en waar wij ons door hartstocht laten verblinden en vervoeren, hebben daarvan, zij 't ook tijdelijk, een slag weg. En dit kan de gierigheid misschien het langst. - Meadiea heeft verder menigen harden strijd te strijden, het wordt haar niet geschonken. De auteur brengt de zaken te recht, meer dan dit wel altijd in de werkelijke wereld plaats grijpt, en men kan aan 't slot zeggen: All's well that ends well.

Over het geheel durven wij, ondanks nu en dan wat valsch vernuft en hijperhumor, b.v. de zon met het ‘ik heb gezegd’ op de lippen, en de ‘zoo prachtige lucht, dat men er een stuk uit zou willen knippen,’ - over het werk een gunstig oordeel uitspreken. De meesten zullen het met veel belangstelling lezen. Het spant en boeit genoeg. Wij hadden hier en daar enkele tooneelen wat vlugger willen zien afspelen, b.v. dat openen en doorzoeken van Mea's bagage. Dat wij tusschen tal van gedachtenstrepen vele opmerkingen en aanwijzingen ingelascht vinden geeft aan het werk den schijn van latere toevoegsels, maar zijn in zulke menigte voor den lezer minder aangenaam. Hij wordt daardoor als tegengehouden, in zijn geregelden gang belemmerd en tot zijpassen genoodzaakt die niet prettig zijn.

De titel ‘Twee om Een’ had ook kunnen luiden: ‘Een om Twee’ of ‘Twee om Twee,’ desnoods ‘Drie om Een;’ August en Ole en George om Meadiea, Emma en Meadiea om August, Ole om Johanna en Meadiea, Johanna om Ole en haar lateren beminde. Toch zijn de draden vrij goed uiteen gehouden en is er geen verwarring; de dans met vele en ingewikkelde figuren is goed gedirigeerd, al blijft het werk wat druk. Het zal menig romanlezer welkom zijn en staat dan ook niet beneden - maar boven menig produkt van dien aard, dat ons uit den vreemde wordt toegevoerd.