De Tijdspiegel. Jaargang 32

Phantasiën ofte rondzwervende gedachten.

Phantasiën door (van?) C. van Nievelt. Leiden, S.C. van Doesburch, 1874.
Eene ijdelheid misschien, een dichterdroom, een gril,
Waaraan ik denken kan, als ik niet denken wil;
Een vorm, waarin mijn hart gansch kunstloos eens mag luchten
Wat me in dit lieve dal soms lachen doet of zuchten!
de génestet.

Na een paar bladzijden van dit boekske gelezen te hebben gevoelde ik mij eenigszins onaangenaam gestemd. ‘Ik word oud en stumperig, dacht ik; ik kan niet meer mee!.... Mijn geest wordt te stomp, om al het vernuftige van zulk geniaal geschrijf te vatten; mijne verbeelding schiet te kort, om de vlucht van zulk eene phantasie te volgen....

[p. 351]

Helaas! 't Is te ver boven mijn sfeer, te denken en te gevoelen, te bewonderen en te genieten met een bereisd man, die reeds zoo veel vreemds gezien en ondervonden heeft, dat hij er nu ‘vrij koel onder blijven zou, al moest (hij) heden middag in een particulier huis te Pompeji dineeren, of van avond bij den Micado een tripang-soep gaan gebruiken’..... Als zoo iemand Fancy te hulp roept, terwijl hij zijne gedachten laat zweven en zwerven; en dan in verheven poëtisch proza wedergeeft wat terugroepende en scheppende verbeeldingskracht hem voortooverden.... neen, dan ben ik te bekrompen, te beperkt, om dat alles te waardeeren. Ik schrijf aan de Redactie, dat zij een ander moet kiezen, een jeugdiger, dichterlijker, diepzinniger en hooger vliegenden geest, die beter in staat is, dan ik, om deze ‘schetsen’ te beoordeelen.... Intusschen las ik door en deed mijn best, die onaangename gedachten op zij te zetten. Ik spande mij in, om met den dichter mee te ‘zwerven’; het gelukte mij beter, dan ik onder het lezen dier eerste bladzijden gevreesd had; en ik spitste mij er reeds op, aan de hand van mijn schrijver een bezoek te brengen aan het beroemde verblijf van Monte Christo. De eerste schets toch draagt tot titel: Chateau d' If. Ha, dacht ik, daar zal 't komen! We zitten te Marseille aan ‘la Mediterrannée’, de ‘blauwe’, en zien Fata Morgana!... Maar daar is een stoomboot! Adieu, Fata Morgana! - ‘'t Stoomschip zet koers naar de haven; 't passeert Chateau d' If....’ Och heden neen, we stapten niet op de boot; we lieten ons niet uitzetten aan het beroemde of beruchte kasteel; we hoorden of zagen er niets, hoegenaamd niets van; we phantaseerden nog een beetje over den ‘grooten Alexandre’ (Dumas) ‘Père’ met een Seitenhieb aan het adres van ‘onzen’ stijl en ‘onze’ nieuwere romanciers (de heer Van Nievelt zal zeker tot onze nieuwste auteurs behooren, die niet meer zullen ‘mediteeren, moraliseeren en argumenteeren à propos van een kreupelen spreeuw of een zieltogenden kikvorsch’!), en we kwamen te land te Marseille in een bed vol ‘krielende gelederen van den stormloopenden bespringer’, zooals zeker nachtelijk ongedierte, lastiger en akeliger dan spreeuwen en kikvorschen, hier zeer dichterlijk omschreven wordt.... On finit par s'y faire, beweerde een ‘garçon’ tot geruststelling van den geplaagde; en waarlijk, de man is thans zoo bereisd, ‘dat er een soort van vertrouwelijkheid tusschen ons’ (hem en die ‘krielende gelederen’) ‘ontstaan is’.... Dat troost, dacht ik. Als men aan zoo iets gewennen kan, kan men ook wel gewennen aan het lezen van schetsen, waarin niets geschetst wordt van hetgeen het opschrift aanduidt, zelfs wel aan het Ueberschwengliche van phantasiën, die uit hare hoogere sferen zoo laag neerdalen kunnen, als mij bij deze eerste reeds gebleken was. On finit par s'y faire!....

Met een weinig meer moed zette ik mij dan ook tot het lezen van het tweede stukje: ‘De Koningin van 't Oosten’.... Neen maar! Hij heeft niet alleen Europa doorkruist, maar is ook in het Oosten

[p. 352]

geweest! Kolossaal!.... En nog grooter respect, en nog dieper gevoel van eigen kleinheid overmeesterden mij; maar ook eenig medelijden kwam er bij mij op, toen ik van 's mans ‘borst beklemmende gewaarwording’ las bij de aanschouwing van nabij van die ‘Koninginne’, dat is te zeggen: van Batavia, de Hoofdstad van Nederlandsch Indië. Het vinden van wormen in gulden dirkjesperen; het schrikken van beeldschoone actrices op heur ochtendwandelingen ontmoet; het zien van tranen gestort in bruiloftsbekers en van regen gevallen over langberaamde rijtoertjes door 't Westland; dit alles, goedgunstige lezer! beteekende voor hem niets bij de teleurstelling, welke de eerste aanblik van Batavia hem deed ondervinden. Hij had gemeend ‘voor eene Sultane’ te zullen ‘knielen’, en hij werd geworpen ‘in den vunzigen schoot van eene oude baker’! 't Is wel niet aesthetisch, maar toch recht plastisch uitgedrukt en getuigt mede voor de jammerlijke vernietiging van eene zijner illusies, toen het bleek, dat al wat, ‘door honderd dunne en dikke, bleeke en blauwe, steeds zaakkundige en ondervindingrijke paren lippen’, aangaande Batavia's schoonheid hem verzekerd werd, klinkklare leugen was.....

Er is in deze schets meer, dat even erg tegen de aesthetica zondigt en niet door Fancy werd ingegeven. Wat ‘terloops’ van de zeereis van Gabriël gezegd wordt daalt weder af tot het platste realisme. Wat toch heeft een lezer te maken met den ‘oude-zolen-smaak’ van een uit zijn ‘kooi gezakten’ schepeling of met de ‘luiers’ en viezigheden van kleine kinderen in de kajuit? Al noemt de schrijver zelf, wat hij in zeer ondichterlijk proza opdischte over zijn verblijf aan boord en zijne eerste ondervinding als baar aan den wal, ‘spijtige ontboezemingen van een onbereisden droomer, die van de werkelijkheid eischte, wat slechts in 't ideale bestaat’, bij herlezing van het geschrevene, vooral bij vergelijking er van met het opschrift ‘phantasiën’, had hij toch kunnen vermoeden, dat niemand in zulke ‘ontboezemingen’ phantasie of poëzie zou vinden......

Als in de volgende stukjes niets beters voorkwam, dan in deze eerste twee, zou ik, helaas, mij moeten getroosten den ‘criticus’ te vertoonen, die den schrijver wel niet ‘al 't recht’, maar toch veel van het recht ‘ontzegt om bij deze schetsen zich op de medewerking van Fancy te beroepen’; zooals hij in zijn ‘Aan den lezer’ veronderstelt, dat er een voor den dag komen kan. Het vervolg wordt gaandeweg beter, vooral als men de jaren 1869-71 voorbij is en hij niet meer over reisindrukken phantaseert. Il faut juger les livres - en ook les écrits, selon leur date, en als de auteur in 1872 zich in zijne jeugd ‘op 't Latijnsche school’ of in ‘Rotterdams Arcadië’ (de Oude Plantage) verplaatst, komt er genoeg voor, dat minder triviaal is en waar een gewoon mensch, al is hij niet jong meer, beter bij kan. Wel geeft het later en laatst geschrevene (in '73) nog hier en daar genoeg van dat opgeschroefde, geforceerd geestige en te stout

[p. 353]

verhevene, dat mij bij den aanvang als te hoog en te diep voorkwam; maar toch ook wat wezenlijk goed gedacht, aardig geteekend en juist opgemerkt is. Phantasie en poëzie hebben werkelijk aandeel aan meer dan een der latere opstellen, al is 't niet al goud wat er blinkt. Eene vergelijking bijv. als van ‘vlekkeloos gebefte Weleerwaardes’ met ‘naar bloed riekende’ Ashantijnen, waarbij aan dezen meer menschelijkheid wordt toegekend dan aan de zoo geestig omschreven godsdienstleeraars, is zelfs geen schuim van goud. Onwaar als zij is, is zij onwaardig, en slechts eene proeve van de goedkoope aardigheid ten koste van Dominés, waarmede Jan Rap en zijn maat zich plegen te vermaken. Zooals onder alle standen in de maatschappij, vindt men ook ploerten onder predikanten; maar wat van enkele individuën geldt op al hunne standgenooten toe te passen, is, op zijn zachtst uitgedrukt, oordeelen over menschen die men niet kent, of lichtzinnig napraten van would be geestige voorgangers. Onwillekeurig deed mij de hooghartigheid, waarmede onze phantast in zijne ‘diergaarde’ de ‘Loeries en Kakatoea's’ voorbijging en voor ‘ploerten’ onder de dieren uitschold, denken aan alles behalve oorspronkelijke schrijvers, die met fraaie veeren zich tooien en als papegaaien naklappen, wat reeds honderd maal gezegd werd, maar geen steek houdt, al wordt het nog duizenden malen herhaald......

Over de moraal of de strekking dezer phantasiën weid ik niet uit, om de eenvoudige reden, dat ik zeker te stompzinnig ben, om te bevroeden, welke godsdienstig-zedelijke denkbeelden en beginselen de schrijver huldigt. Hij vermijdt den naam van God met de grootste zorgvuldigheid, en zet of ‘Oorzaak’ of ‘Natuur’, met kapitale O en N in de plaats, als hij eene enkele maal spreekt over het doel van ons aanzijn en onzen aanleg tot liefhebben.... Zoo ook is zijn onsterfelijkheidsidee zoo vaag, zoo onbestemd, zoo dubbelzinnig, of hoe zal ik 't noemen? dat ik er niet wijs uit worden kon. Maar 't zal wel aan mij liggen; en ik wed, dat de schrijver zijn wensch vervuld zal zien, dat hij meer dan een enkelen lezer aangenaam zal bezig houden, ja, ik durf beweren, dat menigeen deze phantasiën ‘mooi’, ‘erg mooi’ zelfs, zal vinden. On finit par s'y faire.....

Kampen.

j. hoek.