De Tijdspiegel. Jaargang 31

[p. 77]

Een weinigje uit het spoor.

Gederailleerd. Novelle door Gerard Keller. Arnhem, D.A. Thieme, 1873. Een deel groot 80.

De heer Keller schildert in deze Novelle eene werkstaking en een oproer van fabriekarbeiders. Hij verplaatst ons hiermede midden in de question brûlante van den dag op sociaal gebied, meer bepaald midden in den strijd tusschen kapitaal en arbeid. Was het zijn doel iets bij te dragen tot oplossing van het vele hoofden en pennen in beweging brengende, moeielijke vraagstuk? Geeft hij iets aan de hand om de verhouding tusschen werkgevers en werknemers beter te regelen, of kiest hij partij tusschen de fabriekanten en hunne werklieden?

Och neen! Hij laat de arbeiders door hunne grève zich zelven zoowel als hun meesters veel schade toebrengen, een van laatstgenoemde door zijne fermiteit over de ‘strikkers’ zegevieren, eene vrouwelijke industriëel philantropische pogingen aanwenden om het lot van haar volk te verbeteren, natuurlijk het voor en tegen hiervan beredeneeren, maar overigens moeten de feiten voor zich zelf spreken. Lessen op industriëel gebied moge hij geven, een stap nader tot de oplossing der questie brengt hij ons niet, en een eigenlijk tendenzstuk over dit onderwerp wil zijne Novelle niet zijn.

Ook de titel doelt volstrekt niet op de mannelijke of vrouwelijke fabriekanten, die in de Novelle voorkomen, noch op hunne werkstakende en oproerige onderhoorigen. Wij moeten dus de strekking elders zoeken. Of heeft het verhaal die niet? Wordt hier geen denkbeeld in beeld gebracht of is er geen morale de la fable aan te wijzen? Dit moet toch, want ‘gederailleerd,’ buiten 't spoor geworpen of geloopen, van de rails geraakt, wordt hier niet in eigenlijke beteekenis gebruikt, In 't geheele verhaal komt geen spoorwegongeluk voor, waaraan de naam ontleend kan zijn, en blijkbaar moet hij dienen om de eene of andere zedelijke buitensporigheid aan te duiden. Maar op wie doelt die titel dan? Wie derailleert of raakt buiten 't spoor? De baron de Saint-Cyr, zijne dochter, later ook zijn zoon maken alle drie zich aan buitensporigheden schuldig; ja, het geheele gezin is reeds lang voordat het verhaal begint van den rechten weg af: eene adellijke familie is door de verkwisting van het hoofd des gezins tot diepe armoede vervallen, of buiten 't spoor geraakt, waarop in den regel zulke families met meer of minder voorspoed voortsporen.... met een woord, 't is een gederailleerde boel! Die verkwisting en wat er het gevolg van is worden echter in de Novelle zelve niet verhaald. De vader mag dus de gederailleerde niet heeten. Hij is bij zijn optreden en blijft tot aan het einde de berooide edelman. De moeder vervult eene meer lijde-

[p. 78]

lijke rol, oefent althans niet rechtstreeks invloed op den gang der gebeurtenissen uit. De zoon gedraagt zich een tijdlang, de omstandigheden in aanmerking genomen, zeer goed, blijft ten minste binnen 't spoor, en wordt eerst later het spoor bijster, als hij de onvergenoegde fabriekwerkers gaat ophitsen en voorthelpen, om zich over zijne teleurgestelde liefde te wreken. Maar ook dit is niet de hoofdzaak der geschiedenis; en er schiet niemand over dan de dochter, de buitensporigste van allen, op wie dat ‘gederailleerd’ van toepassing is. Zij ging eenige jaren vroeger met een mijnheer ‘er van door,’ paresseert als courtisane aan Europeesche hoven en badplaatsen en komt thuis om de reeds gederailleerde familie nog verder van den weg te helpen.

Met dat thuiskomen begint het verhaal; en al is zij bij haar optreden nog la grande dame, die een optrekje huurt, schijnbaar van hare rentjes leeft en door hare schoonheid en lieftalligheid conquêtes maakt, zij is werkelijk ver buiten 't spoor geloopen en zinkt al dieper en dieper in de modder of het slijk van grove onzedelijkheid....

Naar mijn inzien is het alles behalve aesthetisch of met de eischen van den goeden smaak overeen te brengen, zulk een schaamteloos schepsel, met een vader er naast, die zich in eene restauratie eens gaat te goed doen van het geld. dat zijne dochter op de gemeenste manier verdiend heeft, tot hoofdpersoon eener Novelle te kiezen.

Al is er in het heele boek niets dat in de verte zweemt naar de beruchte passage van de Lidewyde; al wordt de courtisane door den auteur niet in bescherming genomen, en ontvangt zij loon naar werken, ja, al moet zij slechts dienen, om aan te toonen welk een verderflijken invloed zulk een zedeloos schepsel op hare omgeving uitoefent; - zij maakt o.a. een rechtschapen man ontrouw aan zijn echtgenoot; schrikt eene jonge dame, die zonder hare verschijning misschien genegenheid voor haar broeder had opgevat, van een huwelijk met hem af; verschaft dienzelfden broeder, hoewel onwillekeurig, de middelen om wraak te nemen en zich zelf te verderven; om niet te spreken van het verdriet harer moeder, en van de verhoogde schande de reeds ontadelde familie aangedaan! - al ontwijkt de auteur den schijn van onzedelijkheid te prediken of de ondeugd op te sieren en zoo te vernissen, dat zij aantrekkelijk wordt, toch kom ik op tegen dit op den voorgrond plaatsen van zulk een diep gezonken vrouwelijk wezen. Ik vind het noch fijn noch kiesch. Den kunstenaar moge het geoorloofd zijn ook het zedenbederf in zijn drama op te nemen en de donkere schaduwzijde van een bedorven vrouwenleven te gebruiken, om het lage en gemeene te doen uitkomen, dat in de hoogere klassen der tegenwoordige maatschappij nog gevonden wordt; - de Franschen mogen er in voorgaan en uit den demi monde hunne heldinnen kiezen, of hoog geplaatste dames schilderen, aan welke men een naam kan geven, dien men in een fatsoenlijk gezelschap niet uitspreekt; - de Nederlandsche romanschrijver is naar mijn oordeel op den verkeerden

[p. 79]

weg, als hij om de geestelijke en zedelijke ellende der hedendaagsche beschaafde wereld te kenschetsen, zijne Fransche confraters navolgt. Ik zette daarom ‘een weinigje uit het spoor’ boven deze aankondiging, omdat de schrijver van onze Hollandsche manier afwijkt, en zonder mij de bevoegdheid aan te matigen van den heer Keller de les te lezen, meen ik toch hem in bedenking te mogen geven, of het niet beter is het spoor te houden dat de Engelsche meesters in het vak ons wijzen? Walter Scott en Dickens, Thackeray en Kingsley, zelfs Richardson en Fielding, om van andere Dii minorum gentium niet te spreken, hebben wel allerlei onzedelijke personen van beiderlei geslacht, meermalen tot groote ergernis van puriteinen en rigoristen, ten tooneele gevoerd, maar ik herinner mij niet, dat zij ooit zulke dames als Mélanie (Melanis, bijnaam van Venus, de zwarte Aphrodite) tot de heldinnen hunner kunstwerken verhieven of de hoofdrol aan haar toedeelden. Ik vind het uitmuntend bij onze Fransche naburen ter school te gaan om den vorm; wij deftige Hollanders kunnen nog veel van hen leeren, als het op losheid van stijl, geestigheid van den dialoog enz. aankomt; maar wat het wezen der zaak, het gehalte van Novelle, roman of tooneelstuk betreft, zijn onze Engelsche naburen de beste meesters, om van onze eigen schrijvers te zwijgen, omdat er onder hen zijn, die door het slechte voorbeeld der Fransche litteratuur zich reeds lieten meeslepen.

Het spijt mij te meer, den heer Keller onder hen aan te treffen en hem met zijne schepping van de barones Mélanie de Saint-Cyr niet te kunnen geluk wenschen, omdat hij juist wat den vorm aangaat met deze Novelle zoo goed geslaagd is. Er is iets van het losse der Fransche manier in dit zijn verhaal, de descriptie is plastisch, de gesprekken zijn natuurlijk, ongedwongen, geestig niet zelden, er is gang in de handeling, en het geheel geeft eene alleraangenaamste lectuur. Met de karakters heeft hij wellicht wat te veel met den Franschen slag omgesprongen en bijv. Robert en mevrouw Van Brander niet aan zich zelven gelijk laten blijven; beiden zijn later eenigszins andere persoonlijkheden dan waarvoor men hen in den beginne aanzag; en over 't algemeen is het geen beminnelijk soort van menschen, waarmede hij ons in gezelschap brengt. Dit staat echter den dichter vrij; hij heeft het recht noch optimist noch idealist te zijn; maar het staat ook aan den lezer vrij, en ieder die het voor de kunst opvat heeft het recht, te betuigen, dat er iets ontbreekt als het donkere van een tafereel de lichtzijde te veel overschaduwt. Stond tegenover die zoo heel zwarte Aphrodite een etwas idealisch gehalten, rein zedelijk vrouwenbeeldje, een liefelijk wezen, welks jeugd en schoonheid, rijkbegaafde geest en liefhebbend hart ons met het proza des levens kon verzoenen, de Novelle zoude ontzaglijk veel gewonnen hebben, de schaduwzijde althans veel verzacht zijn. Bertha is met al hare goede hoedanigheden, met al hare philantropie, hiertoe te prozaïsch, te koel beredeneerend, het ewig Weibliche komt in haar niet genoeg voor den dag, en de ideale zijde,

[p. 80]

de poëzie van het leven, vooral van het vrouwenleven, mag naar mijne meening in Novellen als deze niet worden gemist. Het Ehret die Frauen! van Schiller is nog niet verouderd, en ik pleit voor het schoone geslacht van Nederland. Zijn er, helaas, ook in ons vaderland geestelijk en zedelijk verwaarloosde, diep gezonken vrouwelijke wezens, ‘gederailleerd’ als de barones Mélanie de Saint-Cyr, voor wie zij het type konden leveren, er zijn Goddank! ook nog meisjes en vrouwen genoeg, dieper gevoelende, warmer van hart en dichterlijker van gemoed dan genoemde vrouwelijke fabrikant. Ik herhaal daarom mijne spijt, dat de heer Keiler, die zijn gevestigden naam door dit zijn werk zoo goed heeft gehandhaafd en van wiens lof ik niets wil afdingen, in zijne vrouwenbeeldjes niet gelukkiger is geweest. Door de hoofdpersoon van Gederailleerd zal zijn roem niet verhoogd worden en onze letterkunde heeft aan deze imitatie der Fransche romantiekgeen behoefte.

Kampen, Februari 1874.

j. hoek.