De Tijdspiegel. Jaargang 31

Ondoordacht.

Dr. T.C. Winkler. Luchtverschijnsels. Met eene menigte afbeeldingen. Haarlem, A. C Kruseman, 1873.

Het hierboven aangekondigde werkje behoort tot de reeks van ‘goedkoope, nette, geïllustreerde volksboekjes’ door den heer A.C. Kruseman (thans Kruseman en Tjeenk Willink) uit te geven. Daar in deze

[p. 230]

aflevering van de Tijdspiegel reeds elders over deze geheele reeks het een en ander in het midden wordt gebracht, zal ik mij met de bespreking van het plan in het algemeen, - hoe ingenomen ik daarmede ook ben, - hier niet inlaten, maar mij alleen tot het werkje bepalen, waarover mij de redactie verzocht heeft een en ander te zeggen.

Kunnen we reeds uit het prospectus van den uitgever de bedoeling der uitgave en den kring van lezers opmaken, voor wie de werkjes geschreven zijn, zoo heeft Dr. Winkler er in zijne inleiding nog eens bepaald op gewezen, dat zijn boekje ‘niet is bestemd voor geleerden: het worde gelezen door hem, die niet gesteld is op groote reeksen van cijfers en meteorologische tabellen, noch op een verslag van de proefnemingen en waarnemingen van de mannen der wetenschap, maar die tevreden is als hij de uitkomsten van die geleerde studiën op eene bevattelijke wijze ziet medegedeeld.’ Ziedaar dus het standpunt duidelijk aangewezen, waarop men zich bij eene beoordeeling heeft te plaatsen.

Die beoordeeling nu kan onmogelijk gunstig zijn. Wel bevat het werkje een aantal zeer wetenswaardige zaken en juiste opmerkingen, maar bijna overal mist men scherpte en nauwkeurigheid, die juist in een populair werkje zoo hoogst noodzakelijk zijn, wanneer het niet in plaats van te onderwijzen en terecht te helpen, onjuiste begrippen zal verspreiden en op een dwaalspoor brengen.

Of dat gemis aan juistheid en ondubbelzinnigheid een gevolg is van eene welwillende maar hier vaak overdrevene vrees van den schrijver om in zoogenaamd dorre beschouwingen en droge bepalingen te vervallen, dan wel of het aan andere oorzaken te wijten is, laat ik geheel in het midden; maar zeker is het, dat in sommige gedeelten van zijn geschrift de bedoelde eigenschap zoo hoog is opgedreven, dat men verplicht is daarover den staf te breken en niet mag nalaten het publiek daartegen te waarschuwen.

Dit is vooral van toepassing op het tiende hoofdstuk, waarin over vallende sterren, vuurkogels en luchtsteenen wordt gehandeld, en het is mij volkomen onverklaarbaar hoe iemand, die den naam van wetenschappelijk man wenscht te verdienen of te behouden, zich zoo onvoorbereid en zoo weinig op de hoogte van zijn onderwerp tot schrijven kan neerzetten.

Dr. Winkler staat, - naar het bedoelde hoofdstuk te oordeelen, - omtrent het leerstuk der vallende sterren nog op hetzelfde punt, waar de sterrenkundigen een jaar of tien geleden stonden, en toch, - hoeveel zijn de inzichten juist op dit gebied in de laatste jaren verhelderd geworden! Met geen enkel woord vinden wij melding gemaakt van het zoo uiterst merkwaardige verband, dat naar de onderzoekingen van Schiaparelli en anderen tusschen de banen der vallende sterren en der kometen ten duidelijkste is aangetoond en dat sedert zoo glansrijk is bevestigd geworden. Bij de opsomming der sterrenregens vindt men

[p. 231]

wel die van 12 (lees 11) November 1799 en die van 12 November 1833 vermeld, maar omtrent die van 13 November 1866 geen enkel woord! Is het niet onbegrijpelijk in een werk van 1873 nog te moeten lezen, dat ‘sedert 1862 het verschijnsel (der Leoniden) meer in toenemende richting schijnt en op weg naar een nieuw toppunt te zijn, dat volgens Olbers in 1876 bereikt zal worden’? Maar wanneer is dit dan toch neergeschreven? Heeft Dr. W. dan niets gezien of gehoord van hetgeen er sedert 1862 op dit gebied is omgegaan? Heeft hij niets vernomen van de sterren-stortbui in 1866, van de oproeping van Prof. Hoek in 1867, toen zoovele personen (naar het later bleek, in Europa bijna tevergeefs) uit den slaap zijn gehouden en den mistigen, door het maanlicht nog meer onduidelijk waar te nemen hemel hebben aangestaard? Heeft hij niets gelezen van den sterrenregen op 27 November 1872 en van hetgeen naar aanleiding daarvan in het laatst van dat jaar en in het begin van 1873 omtrent de komeet van Biela is te doen geweest, en is niets te zijner kennisse gekomen van hetgeen Klinkerfuesz te Göttingen aan Pogson te Madras heeft getelegrapheerd en wat daarvan de gevolgen zijn geweest? - Het schijnt waarlijk zoo!

Doch er is meer: sedert wanneer is het een feit, dat de beweging van onze aarde in Augustus juist op het sterrebeeld Perseus is gericht (blz. 109), en meent de schrijver werkelijk dat men het lichten der vallende sterren noodzakelijk aan eene ‘verbranding’ der voorwerpen moet toeschrijven, ‘onderstellende dat het vaste lichaampjes zijn, samengesteld uit gemakkelijk in brand gerakende stoffen, zooals, bijvoorbeeld, zekere zwavelmetalen zijn’?

Mij schijnt het toe, dat de aanwezigheid van dat ongelukkige tiende hoofdstuk het werkje veroordeelt.

Toch zou het onbillijk zijn alleen op het bewuste hoofdstuk af te gaan, en ik erken met blijdschap dat het geïncrimineerde gedeelte van het boekje het minst geslaagde van het geheel is. Doch ook op het overige is zeer veel aan te merken.

Zoo b.v. het zesde hoofdstuk, waarin over den regenboog en verwante verschijnselen wordt gesproken.

De verklaring van het verschijnsel van den regenboog is, - deskundigen zullen het mij toestemmen, - voor oningewijden niet gemakkelijk te geven, en ik betwijfel dan ook of het den heer W., hoe ‘eenvoudig’ (blz. 59) en ‘gemakkelijk’ (blz. 60) hem die verklaring ook moge toeschijnen, er in geslaagd is, de zaak voor anderen duidelijk te maken. Doch hoe zou dit ook mogelijk zijn, wanneer de schrijver de begrippen straalbreking en diffractie (blz. 68 en 69) als van gelijke beteekenis voorstelt en wanneer hij verklaart, dat soms drie (Dr. W. spatiëert) regenbogen te gelijk zichtbaar zijn, ‘maar dit is een zeer zeldzaam geval en die derde boog vertoont dan zijne zeer flauwe kleuren in dezelfde orde als de eerste.’ Ja, wel zeer zeldzaam. Die

[p. 232]

derde boog toch zou moeten ontstaan door vijfmaal herhaalde terugkaatsing van het licht in het inwendige van den druppel, en ik meen met volle zekerheid te kunnen verklaren, dat niemand dien derden (eigenlijk vijfden) regenboog ooit heeft kunnen waarnemen.

Doch genoeg. Het lust mij niet en het behoort niet tot mijne taak een lijstje te geven van onnauwkeurigheden, minder juiste uitdrukkingen en verkeerde getalswaarden (blz. 26, 27, 90), die ik in het werkje heb meenen op te merken. Ik wil niet uitvoerig wijzen op de verwarring der begrippen atoom en molecule (blz. 2), kracht en snelheid (blz. 40), noch ook op de iets of wat optimistische voorstelling, dat ‘vele streken der aarde, gelijk Egypte en de steppen en woestijnen van Azië en Afrika, zich bijna onafgebroken in een onbewolkten hemel verheugen.’

Van het uiterlijk voorkomen van het werkje is reeds met lof gesproken; de ‘menigte’ (17) afbeeldingen, die in het werkje voorkomen, zijn zeer net afgedrukt en strekken tot sieraad van het geheel. Niet altijd echter geven ze eene juiste voorstelling van hetgeen ze volgens het bijschrift moeten aanduiden; zoo is (blz. 20) de Brocken voorgesteld als omgeven door met sneeuw bedekte Alpentoppen, - de halo's (blz. 66) geven vooral wat de bijzonnen betreft een zeer verkeerden indruk, en het plaatje op blz. 105 over de vallende sterren is van dezelfde waarde als de daarbij behoorende tekst.

H. van de Stadt.