De Tijdspiegel. Jaargang 31

[p. 226]

Natuurkunde.

Verdeeling van arbeid.

Dr. T.C. Winkler. Het lichaam van den Mensch. Met eene menigte afbeeldingen. Haarlem, A.C. Kruseman, 1873.

Op het gebied der fabrieknijverheid leidde verdeeling van arbeid tot de meest grootsche uitkomsten. Mr. J.E. de Bruijn Kops heeft, door een paar treffende voorbeelden, het aangetoond in zijne bij uitnemendheid populaire ‘Beginselen van Staathuishoudkunde’, vijfde druk, 1873. Hij kiest hiertoe uit vele de fabrikatie van spelden en van lucifers. ‘Eene goed gemaakte speld, zegt hij, moet verscheidene bewerkingen ondergaan voor zij gereed is. Zoo dezelfde werkman al die bewerkingen achtereen volbrengt, kunnen tien ijverige werklieden niet meer dan 500 spelden op een dag maken. Maar nu doet de een niets dan het koperdraad snijden, een ander doet niets dan punten slijpen, een ander draait koperdraad voor de koppen, een ander bevestigt die koppen, een volgende verzilvert die spelden; - en op die wijze maken diezelfde tien werklieden, met evenveel moeite voor een ieder, 100 maal meer, door die betere verdeeling; zij maken 48,000 spelden. Ook een merkwaardig voorbeeld van verdeeling van den arbeid vindt men door een ander dagelijksch voorwerp aangegeven: ‘de lucifers.’ Gij koopt daarvan een doosje voor drie centen, en als men alles in aanmerking neemt wat tot die fabrikatie behoort, ook de transportkosten, commissie, assurantie enz., vraagt men hoe het mogelijk is, zulk een handelsartikel voor zoodanig lagen prijs te leveren? Doch nu zie men een lucifersfabriek, met al hare werktuigen en verdeeling van arbeid, en men bevindt dadelijk dat aldaar bij duizenden gevulde doosjes gerekend wordt. Een lucifersfabrikant fabriceert er bij duizenden - daartoe worden èn doelmatige verdeeling van arbeid èn vernuftige werktuigen aangewend.... Bij zulk eene verdeeling van den arbeid doet ieder werkman slechts een gedeelte van de geheele bewerking.... Die verdeeling van arbeid zien wij in allerlei gedaanten en soorten, in de wetenschap zoowel als in het handwerk,

[p. 227]

Ook op letterkundig gebied heeft men hierdoor slechts tot die omvangrijke producten kunnen geraken welke ieder land oplevert.’

Wat onze Nederlandsche uitgevers betreft, heeft in dit opzicht misschien niemand beter de nuttige toepassing van verdeeling van arbeid begrepen, dan de heer A.C. Kruseman te Haarlem; een man, bekend niet slechts door de genialiteit zijner uitgeversconceptiën, maar ook door zijn tact bij hare uitvoering. Zijne Geschiedenis der Godsdiensten, Flora, Bodem en Dieren van Nederland - om slechts enkele uitgaven te noemen - hebben er het bewijs voor geleverd.

Dergelijke letterkundige producten zijn mogelijk door juiste verdeeling van arbeid. Immers, evenals op het gebied des handwerks, heeft ook op dat der wetenschap ieder arbeider zijne, hem in het bijzonder eigene, krachten en gaven.

Ook de uitgave van het nette boekje dat wij hier aankondigen is er de vrucht van. Het vormt een gedeelte van een grooter geheel, waarmede de uitgever onze litteratuur wenscht te verrijken; hij stelt zich namelijk voor, eene reeks van goedkoope, nette, geïllustreerde volksboekjes verkrijgbaar te stellen, op de wijze als tegenwoordig met zooveel bijval o.a. in Engeland (en ook in Duitschland) geschiedt. Daarvan zijn gereed gekomen: G.C.W. Bohnensieg, Hoe men ziet en wat men ziet met den Microskoop, Dr. T.C. Winkler, Het lichaam van den mensch, Mr. S.C. Snellen van Vollenhoven, Vijf Entomologische wandelingen. Dr. T.C. Winkler, Luchtverschijnselen;

om, zoo de onderneming gelukt, door een aantal andere, waartoe onze voornaamste schrijvers zullen medewerken, gevolgd te worden.

Elk deeltje bevat ongeveer 150 pag. druks, een honderdtal houtgravures, en kost in kleurendruk-omslag 75 cents; gebonden in Engelsch linnen 90 cents.

Het ligt in het plan van den uitgever een soort goedkoope en wetenschappelijke volks-encyclopaedie te leveren, waarvan het aan het hoofd dezes genoemde een gedeelte uitmaakt, dat op verzoek der redactie van dit tijdschrift hier wordt aangekondigd.

In eene ‘Inleiding’ tot den tekst van dit boekje bespreekt Schrijver: ‘de schoonheid van het menschelijk lichaam.’ Hij merkt op hoe weinig dat samenstel nog bij velen bekend is, al heeft het den mensch uitsluitend eigen gevoel voor het schoone, ook in betrekking tot dat der menschelijke gestalte, menig schilder en beeldhouwer geïnspireerd. Twee afbeeldingen - de Venus van Milo en de Apollo van Belvèdere - moeten het gezegde verzinnelijken. Na door deze verheffende inleiding over het spiegelend watervlak der phantasie te zijn heengegleden, komt de lezer op het drooge.

Er volgt namelijk hierna de beschrijving der verschillende stelsels van werktuigen en deelen waaruit een menschelijk lichaam is opgebouwd.

[p. 228]

Schrijver begint met de vaste en vloeibare stoffen (chyl, lympha en bloed) om daarna achtereenvolgens de beschrijving te leveren van de huid, het geraamte en de spieren - de spijsvertering - ademhaling en bloedsomloop - het zenuwstelsel - gezicht en gehoor - de reuk en smaak - het gevoel - de stem en de spraak.

Ieder dezer hoofdstukken wordt door onderscheiden houtsneden geïllustreerd, die - al schijnen zij ook niet expresselijk voor dit geschrift vervaardigd - vrij wel daarbij passen en aan het doel goed beantwoorden. Zie hier den inhoud van dit boekske, dat door zijn behagelijken vorm en kleurendruk-omslag, niet minder dan door zijn goedkoopte, den lezer smakelijk wordt gemaakt.

Het is van een schrijver als Dr. Winkler te verwachten dat hij in dit geschrift, evenals in vroegere, zich zal onderscheiden door degelijkheid en zorgvuldigheid van bewerking. Wetenschappelijke onjuistheden of eigenlijke onvolledigheid hebben wij dan ook niet kunnen opmerken. De beschrijving van ademhaling en bloedsomloop, van het zenuwstelsel en der zintuigen, vormt het beste gedeelte van dit boekje. De dorheid van stijl en behandeling, de drooge betoogtrant der beschrijvende ontleedkunde, springt hier minder in het oog dan bij de voorafgaande hoofdstukken, terwijl nu en dan aan eene historische bijzonderheid wordt herinnerd, of eene verrassende opmerking wordt ingevlochten.

Die laatste b.v.: waar schrijver spreekt over de sterkte van het gezicht, (pag. 114):

‘Wrangel spreekt, zegt hij, in zijn Reis naar de IJszee, van een Jakoet, die hem verhaalde dat hij gezien had hoe een groote ster kleine sterren verslond en die naderhand weder uitbraakte. (Sic!) Deze man, zegt Wrangel, had met het bloote oog de eclipsen van de manen van Jupiter gezien. En von Humboldt spreekt, in zijn Kosmos, over een kleermaker te Breslau, Schoen geheeten, die met het ongewapende oog de manen van Jupiter konde zien.’ Si fabula vera!

Deze voorbeelden toch zijn zeker verrassend - maar wie staat borg voor de waarheid?

De autoriteit der verhalers doet in dit opzicht weinig ter zake.

Evenmin als van de betrekkelijke dorheid van den stijl, kan men, zijn onderwerp in aanmerking genomen, den schrijver een verwijt er van maken dat hij steeds zoo bondig mogelijk zich tracht uit te drukken - op een enkele plaats evenwel schaadt dit aan den indruk.

Zoo bij het ‘gehoor’: Schrijver zegt hier:

‘Het oor is het orgaan van het gehoor’; wie denkt nu daarbij niet onwillekeurig aan het ‘de haan is een echte Mahomedaan’? gelijk ‘de schoolmeester’ zegt.

Het gezegde doet evenwel in niets schade aan de degelijkheid en nuttigheid van dit boekje, dat wij als deel van het geheel dat de uitgever zich voorstelt, alleszins kunnen aanbevelen; op zich zelf beschouwd

[p. 229]

zien wij niet in, waardoor het zich zoo veel gunstiger onderscheidt van andere geschriften van dien aard; b.v. van dat v. Lubach, Eschricht e.a. Het populariseeren der natuurstudie van den mensch met inbegrip der ontleedkunde, heeft zeker zijne goede zijde, zooals wij, bij eene aankondiging van een soortgelijk werkje als het bovenstaande, in dit tijdschrift, reeds vroeger hebben verklaard. Toch rijst daarbij de vraag op, of, zoo het doel zal worden bereikt, voor de genoemde onderwerpen niet een meer aantrekkelijke vorm moet gevonden en gekozen worden, dan die waarin dit onderwerp ons hier wordt aangeboden.

Dit is zeker niet gemakkelijk, maar onmogelijk achten wij het toch niet. Ja, doenlijk ook zonder dat aan de juistheid van de voorstelling der feiten wordt te kort gedaan.

Ook de Staathuishoudkunde is een dor en droog onderwerp. Doch zie haar behandeld door De Bruijn Kops in zijne ‘Beginselen.’

Hij wijdt al spelende en op de meest vermakelijke wijze zijne lezers in, ja, bij de ingewikkeldste economische vraagstukken.

Deze gave van populariteit in stijl en voorstelling heeft dezelfde schrijver vroeger ook getoond in zijn boekske ‘Gezondheidsleer.’ Daar vindt men ademhaling en bloedsomloop b.v. op de aantrekkelijkste wijze behandeld. Dat Dr. Winkler deze gave niet mist bewijst een ander geschrift van zijne hand, tot de straks genoemde reeks van volksboekjes behoorende, ‘de Luchtverschijnselen,’ dat zich althans genoegelijk laat lezen.

Ook bij de ‘Entomologische wandelingen’, van Mr. Snellen, is aan dien eisch volkomen voldaan.

Wat echter ‘Het lichaam van den mensch’ betreft, dit boekje laat in genoemd opzicht, naar wij meenen, iets te wenschen over.

Gaarne gunnen wij den uitgever en zijne medearbeiders het beste succès op hun streven, dat wij tot bevordering en verspreiding van beschaving en kennis waardeeren.

Arnhem, Jan. '74.

D^r. j.j. kerbert.