De Tijdspiegel. Jaargang 29

Wat weidsch van titel!.....

Willem van Harpen's leerjaren. Een beeld van modernen levensstrijd. Door Albert Jan ten Brink. Enkhuizen, J. Groot. 1871. Een deel gr. 8o.

Wilhelm Meisters.... ik wil zeggen: ‘Willem van Harpens leerjaren!’ Dat belooft wat! ‘Een beeld van modernen levensstrijd’.... Waarlijk, de verwachting stijgt. Dat is geen kleinigheid, als men zoo rechtstreeks naar een wereldberoemd kunstwerk, ik zeg niet verwezen, maar in gedachte heengeleid wordt, zoodat men onwillekeurig de namen slechts verwisselt om aan den inhoud te denken, waarop het bij beide aankomt. En dan, behalve die combineering van hetgeen ons aangeboden wordt met het reeds gunstig bekende, nog bovendien de belofte, dat wij een ‘levensstrijd,’ en wel een ‘modernen levensstrijd,’ zullen te aanschouwen krijgen; - een drama dus uit de tegenwoordige werkelijkheid gegrepen en min of meer in den vorm voorgesteld, waarin Göthe zijn Wilhelm leeren laat!.... Heb ik geen gelijk, dat ik dit boek ‘wat weidsch van titel’ noem? De schrijver

[p. 489]

heeft zeker niet bedacht, dat hij die veel belooft groote verwachting opwekt en hierdoor tot teleurstelling aanleiding geeft. Bij mij is dit althans het geval geweest. Ik heb ‘W. van Harpens’ (wat doet die 'tusschen de n en s op den titel?) ‘leerjaren’ met belangstelling ter hand genomen, maar na het lezen van weinige bladzijden alle gedachte aan Göthes classieken roman laten varen. Ook in den ‘modernen levensstrijd’ heb ik niet gevonden, wat ik er in had gezocht. Ik had onwillekeurig gedacht, dat het beeld van iemand hier zou geschilderd worden, die in zijn binnenste een hevigen strijd heeft te strijden tusschen hedendaagsche en verouderde denkbeelden, levensbeschouwingen, staatkundige of godsdienstige beginselen, of wat meer in onzen veel bewogen tijd tot inwendige tweespalt aanleiding geven kan; of aan iemand, die met de wereld buiten hem door zijne ‘moderne’ wereldbeschouwing en begrippen in een hevig conflict komt, in dien strijd zich oefent en hardt, en zoo na het eindigen zijner ‘leerjaren’ een hooger standpunt bereikt heeft, dat wil zeggen: veelzijdiger ontwikkeld en geschikt geworden is, om eene eervolle plaats in de maatschappij in te nemen en nuttig werkzaam te zijn aan het welzijn van het algemeen. Ik vond al voortlezende hiervan weinig of niets, en eerst tegen het einde van het boek het een en ander, dat van ter zijde er betrekking op heeft. Wel komt de held van het verhaal, een Theol. Doctor en proponent van moderne richting, als gouverneur in eene dorpswereld, waarin hij met zijne begrippen (van 's mans godsdienstig geloof of eigenlijk van zijne godsdienst, in weerwil dat hij aanstaand godsdienstleeraar is, komt niets voor) genoegzaam alleen staat; wel veroorzaken die begrippen, dat hij zijne gouverneursbetrekking verliest; maar van modernen strijd of in 't geheel van strijden voor eenige overtuiging of eenige zaak is geen sprake, daar hij lijdelijk blijft of degenen met wie hij strijden kon ontwijkt. De geheele strijd bepaalt zich dan ook bij een inwendig proces - niet tusschen geloof op gezag en eigen zelfstandig geloof, ook niet van philosophische of politieke begrippen onderling, maar - tusschen zijne wenschen en begeerten, tusschen zijne opwellingen van liefde voor het eene en het andere meisje en zijne besluiteloosheid; eindelijk ook als hij dominé geworden is, tusschen zijne theorie over het vervullen van zijn ambt en de eischen van het practische leven. Maar ook in dit laatste opzicht, wat hij als herder en leeraar zich ten doel stelt, wat zijn eigen ideaal is, dat hij zoekt te verwezenlijken en waartoe hij zijne gemeente opleiden, waarin hij haar voorgaan wil - ten opzichte van dit alles vinden wij niets. Bij slot van rekening wordt het eene liefdeshistorie, waarvan altijd de vraag blijft, of de rechte Josef de rechte Maria gekregen heeft, want met het huwelijk van onzen strijder in 't strijdperk van 't moderne leven en de huwelijken en engagementen der ten tooneele gevoerde ongetrouwde personen is het boek uit.....

Ik wijt dit minder gunstig oordeel over deze pennevrucht van den

[p. 490]

mij ten eenenmale onbekenden schrijver voor het grootste deel aan dien te weidschen titel; en het spijt mij, dat ik, om deze reden reeds, mijne aankondiging niet tegelijk als eene onvoorwaardelijke aanprijzing kan inrichten. Ik weet bij eigen ondervinding, hoe onaangenaam het is, als hetgeen men in het licht geeft, zoo maar stoutweg afgekeurd, ‘letterkundige verdienste’ er aan ontzegd wordt of de schrijver zelf na het dichten van roman of novelle naar huis wordt gestuurd met een apodictisch: ‘hij is geen dichterlijke natuur.’ Puh! Dat is zoo prettig, zoo streelend voor de ijdelheid, waaraan schrijvers meestal mank gaan!.... Ik herhaal daarom dat het mij spijt, niet volmondig te kunnen prijzen, wat de heer Albert Jan ten Brink met zijn titel beloofde te geven, maar niet gegeven heeft. En het zal nu zeker ook niet veel baten of ik al een pleister op de wond zoek te leggen, door hierbij te voegen: ik zeg niet dat zijn boek geen ‘letterkundige verdiensten’ heeft; ik houd hem niet onder den neus, dat hij ‘geen dichterlijke natuur’ is. Wel neen, er is vinding, er is descriptie, er is karakterteekening in zijn werk, en ik zet het menigen neuswijzen recensent het beter te maken dan hij. Niet, dat ik de leer voorsta, dat men, om een vers te beoordeelen zelf een verzenmaker en wel een uitstekende verzenmaker, of om een roman te critiseeren zelf een geniale romanschrijver moet zijn - de gave der poëzie en die der critiek zijn er twee, en zelden worden ze in overvloeijende maat over één en denzelfden schrijver uitgestort. Het zou daarom nog niets ten gunste van 's heeren A.J. ten Brinks roman bewijzen, dat menig criticus (en criticaster vooral!) niet in staat is zoo geregeld, zoo goed te vertellen als hij. Maar ik doelde hierop, om den schrijver den raad te geven, aan mijne, en welke kritiek ook, niet meer waarde te hechten dan zij verdient, zelf te bedenken in hoe verre zij gelijk of ongelijk heeft, op te letten hoe het lezende publiek oordeelt, d.i. te onderzoeken of hij gelezen wordt, en eindelijk te bedenken, dat in ons land door de meest gevierde (of zich zelf vierende) critici al lang is uitgemaakt, dat Nederlandsche romanschrijvers in den regel middelmatigheden zijn; dat het dus nog zoo erg niet is, als men onder hen wordt geteld, daar men dit lot deelt met auteurs, tot erkenning van wier meerderheid of grooter genialiteit hij gaarne bereid zal zijn, en waarin geen schande steekt.

Ik herinner mij niet van den heer A.J. ten Brink ooit iets gelezen te hebben, en mag ik veronderstellen, dat deze ‘leerjaren’ zijn eersteling zijn, dat wil zeggen zijn eerste eenigszins uitvoerig romantisch ingekleed verhaal, dan durf ik hem gerust aanraden zich niet door eenig ongunstig oordeel te laten afschrikken. Ik verbeeld mij, dat hij te veel getracht heeft zijn verhaal te laten voorkomen als werkelijk geput uit een handboek, met brieven en bijlagen van een vriend, en dat hij de romantische inkleeding te ligt heeft geteld. Het geheele stuk heeft hierdoor iets gekregen van een eenvoudig relaas, en de in het drama

[p. 491]

medespelende acteurs zijn niet duidelijk genoeg geteekend of te veel gebezigd om den gang van het verhaal waarschijnlijk te maken, waardoor zij op zich zelven beschouwd te weinig belangstelling inboezemen. Zoo is het alleen om den gang van het gebeurde mogelijk te maken, dat de schrijver de aan ieder bekende verhouding tusschen Anna en den jongen baron voor van Harpen totaal verborgen laat blijven, terwijl het toch ondenkbaar is, dat er bij zoo veel babbelachtige plattelandsbewoners niet éen zou gevonden worden, die het geheim verklapte, te minder denkbaar omdat hij er onderzoek naar doet. Zoo is het even onwaarschijnlijk, dat een postdirecteur of ook maar een brievengaarder zich zou laten omkoopen, om meer dan een brief achter te houden, en moet dit dan ook ter loops slechts dienen, om den jongen baron minder slecht te maken, dan men om zijn volstrekt stilzwijgen en langdurige afwezigheid denken moest dat hij was, terwijl zijne onbekendheid met Anna's toestand, bij een greintje overgebleven liefde, ook niet zeer waarschijnlijk is. Het een en ander voer ik slechts aan, om den schrijver opmerkzaam te maken op hetgene hij in 't vervolg in 't oog moet houden.

Wil men een roman dichten, waarbij de phantasie vrij spel heeft, dan komt het op waarschijnlijkheid of onwaarschijnlijkheid niet aan, dan slikt menige romanlezer zelfs de grofste dwaasheden en onmogelijkheden; als de auteur maar slag heeft van vertellen, doen de vinding en de vorm waarin zijne phantasmagoriën voorgesteld worden alles af. Maar wil men een verhaal geven, dat waar zou kunnen zijn, dan mag men die onwaarschijnlijkheden niet gering achten. Heeft men eenmaal den toon aangeslagen van eenvoudig vertellen, dan moet men ook bij de werkelijkheid blijven en de belangstelling van den lezer zoeken op te wekken en gaande te houden óf door de belangrijke gebeurtenis zelve die den hoofdinhoud uitmaakt van het verhaal, óf door de belangrijkheid van den persoon of de personen door wien of door welke men een idee in beeld wil brengen. In het werk, dat ik hier aankondig, is Willem van Harpen de hoofdpersoon, op wien het meeste licht valt; ware hij minder droomerig en minder besluiteloos, zat er in hem meer pit en merg, meer diepte, meer godsdienst vooral - wat van een modern proponent mag geëischt worden, omdat het voorstaan van de godsdienst van Jezus en niet van eenige theologie of philosophie het kenmerkende is van een toekomstigen godsdienstleeraar dezer richting - ik zoude het boek zeker met meer genoegen gelezen en mij aan de teleurstelling door den weidschen titel veroorzaakt niet gestoord hebben. Maar waarschijnlijk was het de bedoeling van den auteur zelven, zulk een quasi dichterlijken, weinig karakter bezittenden held, die met zijne moderne begrippen, - ik herhaal: begrippen en niet godsdienstig beginsel! - nergens op zijn plaats is, te teekenen, en dan zeg ik: wie weet hoe velen zijn boek heel mooi, zijn held heel interessant en zijne liefdesgeschiedenis heel leerzaam vinden. Bij

[p. 492]

werken van smaak hangt het oordeel natuurlijk van den smaak af, en ik twijfel niet of er zullen ook lezers genoeg gevonden worden die ‘Willem van Harpens leerjaren’ met smaak zullen lezen; de uitgever heeft ze althans in vrij netten vorm in de wereld gezonden en ik zie niet in, waarom deze roman niet zou kunnen wedijveren met vele vertaalde buitenlandsche producten, die ook juist geen meesterstukken zijn.

J. Hoek.