De Tijdspiegel. Jaargang 29

Hegel.
Hegel als Deutscher Nationalphilosoph von Dr. Rosenkranz. Leipzig, Verlag von Duncker und Humblot, 1870.

Het eeuwfeest van Hegel heeft verschillende pennen in beweging gebracht. Tot verheerlijking van den grooten denker heeft Dr. Köstlin een boek geschreven, zoo helder als water, maar tevens zoo onbeteekenend en oppervlakkig, dat de lezer telkens vraagt: hoe kwam Hegel aan zijn beroemden naam? Schasler heeft eene keurige bloemlezing

[p. 467]

uit Hegel's werken bijeengezameld; de mode om ze te bestudeeren is voorbij; mogelijk is het evenwel dat iemand, door zulk een schat, als hier wordt tentoongesteld, zich laat verlokken om met den diepzinnigen wijsgeer nader kennis te maken. Ook de getrouwe veteraan van het Hegelianisme, de grijze Königsberger hoogleeraar Rosenkranz, heeft de gelegenheid van het eeuwfeest aangegrepen om de breede rij zijner geschriften, aan den geliefden meester gewijd, met een nieuw te vermeerderen.

Het bovengenoemd werk moet toonen wat Hegel voor zijn volk is geweest. Met innig genoegen wijst Dr. Rosenkranz er op, dat in den aanvang dezer eeuw door Hegel voor Duitschland reeds geëischt werd, wat het thans op weg is te erlangen. Duitschland was door Napoleon ten val gebracht. Hoe kan het weder opgericht, hoe gered worden? Ziedaar de vraag, die Hegel in een geschrift trachtte te beantwoorden, dat tot dusverre ongedrukt is gebleven. ‘In de eerste plaats analyseerde hij de inrichting van het gevallen rijk. Met voorbeeldelooze kennis van zaken toonde Hegel, hoe dat rijk niets dan eene “geconstitueerde anarchie” was, er geheel op aangelegd om den overgang van de gedachte tot de daad te verlammen. Hij toonde, hoe Duitschland de eene provincie na de andere verloren en ten slotte den geheelen linker Rhijnoever aan Frankrijk prijs gegeven had. Waren de Duitschers laf? Volstrekt niet; zij zijn van huis uit een zeer krijgshaftig volk. Ontbrak het hun aan middelen? Geenszins. Wat dan was de oorzaak, dat zij voor de vreemde wapenen moesten onderdoen? Die oorzaak was de bonte samenstelling van het rijksleger, de ongelijkvormigheid van dressuur en commando, het gemis aan sympathetische eenheid, aan verstandige leiding. De kloekste gezindheid, de grootste dapperheid van den individu vermocht niets tegen de stelselmatige desorganisatie van het geheel, welke alles met een vloek trof, “alsof de landbouwer de zee bezaaien en rotsen beploegen wilde.” Het Fransche leger zegevierde over het rijksleger, omdat daar zich de individu als lid van een groot geheel, van een machtig volk, als deelgenoot aan een nationalen roem gevoelde. Wat voor geestdrift kon het verwekken twintig, dertig jaren lang in de wacht eener rijksstad, in de lijfgarde van een abt te dienen?’

‘Het eerste derhalve, wat Hegel eischte, was eenheid van het militairwezen. Het leger moet aan één éénig opperbevel onderworpen zijn; de vorsten der afzonderlijke staten, die de contingenten leveren, kunnen als geboren generaals in de armee worden opgenomen, maar moeten zich naar het generaalscommando voegen... Het behoud van de zelfstandigheid van den staat is de grondvoorwaarde van alle andere welvaart. Daar nu het leger niet zonder geld kan bestaan, is het tweede, wat hij vordert, eenheid van financiën, voor zoover zij op het algemeen staatsbelang betrekking hebben. De financieele toestand van het Roomsch-Duitsche rijk was de ellendigste, die zich bedenken laat,

[p. 468]

want hij hing van bijdragen af, die moeilijk te innen waren. De rijksdagen besloten wel tot het heffen van belastingen, maar de vorsten en steden gaven er dikwijls geen gehoor aan. Dan werden er executies bevolen, maar niet uitgevoerd. Hot financiewezen moet dus door een bondskas zoo ingericht zijn, dat het onderhoud van het bondsleger en het besluit van oorlog te voeren niet meer van individueel goedvinden afhankelijk bleef.’

Als deze beide eischen vervuld zijn, kan de staatsmacht volgens Hegel voor het overige aan de burgers, corporaties en gemeenten groote vrijheid schenken. Die vrijheid alleen had de oude rijksconstitutie opgeleverd, maar daarvoor den samenhang van het geheel met zijn deelen laten verslappen, welke laatste zich derhalve geïsoleerd en aan de eenheid ontwend hadden. Het moderne stelsel van centralisatie, door Frederik in Pruisen, door monarchie en republiek in Frankrijk toegepast, vernietigt de individueele vrijheid door overmaat van contrôle. Hegel heeft een afschuw van een voogdijschap, door de hierarchie der beambten over de meest alledaagsche dingen uitgeoefend, van het tijdverlies, de eindelooze schrijverij, de groote geldverspilling, het laten voorbijgaan van het juiste oogenblik om te handelen, dat daarvan het gevolg is. Als in een Fransche dorpsschool een ruit wordt stuk geslagen, dan moet er aan den maire van het dorp, door hem aan den prefect van het departement, door dezen aan den minister van onderricht van die gebeurtenis worden kennis gegeven, voordat de toestemming verkregen wordt om de ruit weder te laten zetten. Hegel wil zelfbeheer, maar binnen zoodanige grenzen dat de eenheid en de beweging van het geheel niet door de eigenzinnigheid of de macht der deelen belemmerd worde; dit is, zegt hij, de groote fout van de Duitschers uit een politiek oogpunt, dat zij, in plaats van zich, zoover dit noodig is, aan eene centrale macht te onderwerpen, gaarne tegenwerken en vitten en hekelen om zich een gevoel van superioriteit boven het geheel te verschaffen.

Men weet, dat Hegel's stijl met een zwarte kool staat aangeteekend. Prof. Rosenkranz daarentegen ziet in Hegel, zoowel wegens den vorm als den inhoud zijner geschriften, een classiek auteur. Zijne terminologie is echt Duitsch: Ansichsein, Fürsichsein, Entäussern, Insichgehen, Vermitteln, Sichauslegen, Aufhaben zijn wendingen, volgens de analogie der taal door Hegel gekozen, en sedert zijn werkzaamheid te Berlijn in het algemeen spraakgebruik overgegaan. Van het jargon, dat hem toegedicht is, bespeurt Rosenkranz geen spoor. ‘De terminologie van Hegel is classiek, immers zorgvuldig gekozen, eenvoudig, smaakvol, consequent door het geheele stelsel volgehouden.’

Wil men op deze lofspraak iets afdingen, men zal het Prof. Rosenkranz moeten gewonnen geven, dat uit het oogpunt van den stijl Hegel's aesthetiek althans zeer hoog staat. Alles, wat op dit gebied vroeger geleverd werd, is door Hegel overtroffen. De gebroeders

[p. 469]

Schlegel, Jean Paul, Solger, Schelling hebben in verschillende richtingen voortreffelijk gearbeid, maar een zoo volledige bewerking van het geheele kunstgebied met een zoo gelijkmatige frischheid, in een zoo bezielden en doordringenden toon, was vóór Hegel onbekend. De onkundigen, die zich Hegel nog altijd als iemand voorstellen, wien het enkel te midden van dorre metaphysische abstracties mogelijk is te leven, kunnen uit zijne aesthetiek bespeuren met welk een kracht, met welk een levendig coleriet, met welk een liefde hij den rijkdom der individueele verschijning wist te schilderen.

Prof. Haym heeft ons Hegel als iemand geschetst, die zijn denken bloot tot eene afspiegeling van den toevallig heerschenden tijdstroom maakte. Eerst huldigde hij de verlichting, vervolgens het hellenisme, hierna de romantiek, ten slotte de uit de romantiek voortgesproten reactie. Hij misbruikt zijne dialectiek om het aan de natie vijandig streven van het restauratietijdvak, om de hierarchische pogingen der Pruisische landskerk met een wetenschappelijke tint te bestrijken. Tegen deze beschuldiging, welke hierop uitloopt, dat Hegel niet een philosoof, maar een sophist zou zijn geweest, kant zich Prof. Rosenkranz met edele verontwaardiging, dikwijls met goed gevolg aan. Hij toont ons Hegel niet als een slim intrigant, maar als een onbaatzuchtig denker, zoowel tegen een dwaas optimisme als tegen een ontzenuwend pessimisme door de onwrikbare overtuiging bevestigd, dat alles van de rede uitgaat en naar de vrijheid henenstreeft.

De volgende bladzijde mag ook hier te lande wel eens gelezen worden. ‘Over geen werk van Hegel heeft men een meer scheef, partijdig, oppervlakkig en onrechtvaardig oordeel geveld dan over zijne Religionsphilosophie. Een warm godsdienstig gevoel, een reusachtige geleerdheid, een streng wetenschappelijke ernst, een eenvoudige, maar bezielde taal verbinden zich in dat werk tot een zeldzaam harmonisch geheel. Daar hij evenwel beweerde, dat kennis van God mogelijk was, krenkte hij de lichtschuwe pietisten en de geleerde theologen; omdat hij aan den godsdienst vasthield, stiet hij de partij der atheïsten van zich af, die enkel van zedelijkheid willen hooren en in den godsdienst alleen de uitdrukking van menschelijke onkunde en onmacht zien of misschien zelfs het opzet eener listige en despotische hierarchie, die de schare dom wil houden; omdat hij eindelijk sterk tegen het Roomsch-katholicisme, vooral tegen zijn relikwieën en heiligendienst, tegen het monnikwezen en de transsubstantiatie ijverde, joeg hij de Katholieke theologen in het harnas. Het groote publiek gelooft, dat een waar philosoof in de politiek slechts dan op de hoogte der wetenschap staat, wanneer hij republikein, en in de godsdienstphilosophie, wanneer hij atheïst of ten minste pantheïst is. Verklaart hij zich als Hegel tegen het atheïsme en spinozisme, zoo laadt hij den schijn op zich òf een huichelaar, òf een zwakhoofd te zijn. Al deze beschuldigingen werden Hegel in het aangezicht geslingerd, ja men betichtte hem ter wille van de Pruisische

[p. 470]

restauratiepolitiek met jesuitisch overleg zijn godsdienstphilosophie op de leest der middeleeuwsche scholastiek geschoeid te hebben. Welk een schaamtelooze laster! De Pruisische regeering zette toen met middelen van geweld de unie door; de Berlijnsche domagende, eene mozaïek van Hebreeuwsche psalmakkoorden en zeer nuchtere gebeden, welke laatste een krachtig getuigenis van de angstige lichtschuwheid van den toenmaligen politie- en militairstaat, zou aan de gemeenten worden geoctroyeerd; predikers van Luthersche gemeenten werden in de gevangenis geworpen of uit het land verdreven, en Hegel, die op den katheder en bij gelegenheid van het feest der Augsburgsche confessie in eene academische feestrede zich openlijk aan de zijde der Luthersche Kerk geschaard had, zou al deze slechte praktijken in de hand hebben gewerkt.’

Over het boek van Rosenkranz ligt een waas van weemoed verspreid. Hij betreurt het, dat de groote geest, aan wien hij zich zoo innig verknocht gevoelt, in de schatting van het publiek gedaald is, dat zijne boeken, met stof bedekt, ongelezen de planken der bibliotheken vullen; hij betreurt het, dat de philosophie zelve in minachting is gekomen en wekt de natuurkundigen van dezen tijd om het voorbeeld van Humboldt te volgen, die, al liet hij in zijn geschriften de wijsgeerige problemen met vrede, ze nogtans bij Hegel en elders bestudeerde en ernstig overwoog. ‘Ich habe Jahre lang, zegt Rosenkranz, mit ihm in den freundlichsten Verhältnissen gestanden. Er hat meinen Bestrebungen eine Theilnahme geschenkt, wie ich sie gar nicht erwarten konnte. Nicht aber nur in complimentirenden Briefen, sondern auch sich einlassend. Er hat sogar die zweite Ausgabe meiner theologischen Encyclopädie Seite vor Seite durchgelesen und mir dann einen langen Brief darüber mit sehr speciellen Bemerkungen geschrieben. Würde Jemand das glauben, der etwa nur den Briefwechsel Humboldt's mit Varnhagen von Ense gelesen, und ihn daraus als einen witzigen Salonspötter kennen gelernt hätte?’

Die gedeelten van het boek, waarin tot de diepte der Hegelsche wijsbegeerte wordt doorgedrongen, zijn slechts leesbaar voor de denkers van professie. Eene populaire uiteenzetting van het stelsel van Hegel zou men er te vergeefs zoeken.

Van der Wijck.