De Tijdspiegel. Jaargang 29

Te veel gesproken, te weinig doordacht.

De ziel van Wilg en Beek. Door Francisca Gallé. 2 dln. Arnhem, J. Heuvelink, 1872.

‘Zoo geen zielige, dan toch een raadselachtige titel. Wat moet hij beteekenen? Men kan spreken van goede, kleine, groote en lage zielen enz.; van geld als de ziel van alle zaken, maar ook van de ziel als de kracht waar alles van uitgaat, de spil waar alles om draait, het middenpunt waarin alles zich vereenigt. In welke van deze of andere beteekenissen komt dit titelwoord voor?’

Ik had het uitgebreid - hier en daar uitgerekt - verhaal gelezen en moest bekennen dat die vraag mij in vergelegenheid bracht, daar 't mij niet volkomen duidelijk was wie of wat onder ‘de ziel van Wilg en Beek’ moet verstaan worden.

‘Dat pleit niet voor den titel of voor uwe scherpzinnigheid.’

‘Laat het laatste dan alleen maar gelden,’ hernam ik, ‘al was 't alleen uit hoffelijkheid voor het in vele opzichten onmiskenbaar talent van de schrijfster.’

[p. 429]

‘En wat is uw oordeel over het boek zelf?’

‘Dat laat zich in geen twee woorden zeggen. Zie hier het handschrift dat naar de Tijdspiegel op reis gaat.’

Een niet alledaagsch, een eenigzins vreemd boek hebben we aan te kondigen. Het is voor een goed deel een dubbel tendenz-schrift: het stelt de veel besproken kwestie van de emancipatie der vrouw in een bespottelijk licht en schetst ons akelige figuren van de moderniteit op godsdienstig gebied.

Het is ons niet mogelijk in een kort bestek een overzicht te geven van den gang des zeer breed uitgewerkten verhaals, waarin vele personen ten tooneele gevoerd en tal van zaken behandeld worden. In dat alles is gang, en, zonderen we wat al te breedvoerige uitweidingen uit, dan kunnen we van het geheel zeggen, dat het zich boeiend laat lezen.

Tendenz-schriften kunnen veelzijdig nut stichten, maar dan behooren zij het meest mogelijke onpartijdige standpunt in te nemen, geen eenzijdige, 't zij laakbare of aanbevelende voorstellingen te geven van begrippen of zaken en het doen eener keuze door een onbevooroordeelde voorstelling mogelijk te maken.

Of we in die opzichten vrede hebben met den inhoud van ‘de ziel van Wilg en Beek’?

Niet volkomen; nu en dan in 't geheel niet.

Wij hebben er niet op tegen dat men karikaturen schetst om belachelijke zaken en personen ten toon te stellen, maar huiveren daarvoor, als het ernstige zaken betreft.

En ernstige zaken worden hier besproken; niet meer en niet minder dan een paar verschijnselen van onzen tijd: de emancipatie der vrouw en de moderne richting op godsdienstig gebied.

Waar we een schurkachtigen, een listig geslepen, een hebzuchtigen, een wellustigen Katharinus Hendrikus Jacobus Honck; een venijnig scherpe, zich zelve veel inbeeldende, door en door listige, in alles den boventoon aanslaande oude vrijster, Badeloch, in de wandeling Lochje geheeten (Honk's zuster); een domme, bekrompene en trouwlustige Sempronia voor de eerste zien ijveren met een waanzinnige en hoogst onnatuurlijke overdrijving, daar komt de kwestie, wier schaduwzijde sedert lang erkend wordt, niet tot haar recht; daar wordt vergeten, dat er in het dwaze drijven om de vrouw man-vrouw te doen zijn een grondtoon licht die een zuiverder klank geeft: de hoogere ontwikkeling der vrouw. Daarvan vinden we weinig gemeld, behalve enkele zinspelingen van Lucie Merk, de vroegere opvoedster van Romelia van Loevestein, later de betrekking van huishoudster bij den oom van Romelia, den Graaf van Loevestein, vervullende.

Tegenover die belachelijke redeneringen over en bemoeingen met de

[p. 430]

emancipatie der vrouw, zich uitgevende voor ‘in niet overdreven zin,’ geen frissche en afdoende beschouwingen van de ware ontwikkeling der vrouw. Tegenover zoovele dwaze karikaturen geen degelijke personen die de zaak in al haar ernst en gewicht opvatten en voorstellen. Wij achten dit een groot gebrek. Want het is niet genoeg een zaak bespottelijk voor te stellen om een nuchtere beschouwing van haar te verkrijgen; het is niet genoeg met zoogenaamde aardigheden - die wij liever onder de platte lafheden zouden willen rangschikken - als: de uitgave van een Tijdschrift ‘De Nachtverdrijver,’ onder redactie van de weleerw. zeergel. heeren Dr. Daglicht, Maneschijn en Regenboog, en de Vereeniging ‘De val der Gratiën en de zege Minerva's’ een kwestie van den dag te behandelen, het bespottelijke en overdrevene er van in het licht te stellen, zonder er ook de keerzijde van te laten zien, om tot eenig resultaat te komen. En dat moest hier toch het geval zijn, als de auteur haar doel met deze voorstelling had willen bereiken.

Wij zijn echter billijk genoeg om in een Lucie Merk, die zulk een juist begrip heeft van haar positie, de ontwikkelde vrouw te zien, al kunnen we al haar beschouwingen, o.a. haar bepaalden tegenzin om in vereeniging met anderen ten nutte der armen te werken, niet deelen; in een Romelia een beminnenswaardig meisje, dat in sommige opzichten echter wel wat al te moederlijk, in andere wat bekrompen en lichtgeloovig is, te waardeeren. Maar dat neemt niet weg, dat wij de strekking van het boek in dit opzicht geheel mislukt achten.

En nu hebben we nog met wat anders te doen: de moderne richting op godsdienstig gebied. Wij zijn de laatsten om het af te keuren dat men het misbruik van die richting gemaakt in het licht en aan de kaak stelt. Maar de bezwaren die ons hier weder voorkomen zijn in ons oog niet minder dan die wij tegen de eerste kwestie hadden in te brengen. Ook hier weder karikaturen van de bespottelijkste soort. 't Is misschien mogelijk, dat er gevonden worden als de schoenmaker Harmsen - bij menschen die een zittend leven hebben heerscht doorgaans meer overhelling tot orthodoxie dan tot vrijgeesterij, - die waanwijs als hij is en schermend met woorden, daar hij niets van begrijpt, beter deed zich bij zijn leest te houden, dan zich te wijs te wanen om te gelooven; maar onnatuurlijk vinden wij den zoogenaamd modernen, maar in den grond grof materialistischen Katharinus Hendricus Jacobus Honk met zijne even geslepene als dwaze, domme en gemeene redeneringen en handelingen.

Als zulke figuren als hij en zijn zuster Lochje, om geen andere te noemen, de verbastering moeten voorstellen van de moderne richting op godsdienstig gebied, dan vreezen we dat de schrijfster ver is gebleven van het doel dat zij zich heeft voorgesteld. Wij hadden hier fijner trekken, gekuischter gevolgtrekkingen gewacht om het misbruik aan te toonen dat er van de moderne richting gemaakt wordt.

Tegenover de zoogenaamde modernen treffen wij er slechts één aan

[p. 431]

die de eigenlijk gezegde moderne richting vertegenwoordigt. Hij is echter geen hoofdpersoon in het verhaal en schijnt de moderne richting zoo onduidelijk te hebben voorgesteld, dat hij nu en dan geheel verkeerd begrepen wordt. Spreken hooren we hem, die als ter loops ten tooneele gevoerd wordt, weinig en handelen zien we hem veel minder.

Wij herhalen: een tendenz-schrift moet iets anders zijn. De grootste onpartijdigheid met juistheid van voorstelling moet daarbij op den voorgrond treden. Typen, maar geen dwaas- en warhoofden moeten de vertegenwoordigers van partijen zijn.

Behalve de reeds genoemde Lucie Merk en Romelia van Loevestein vinden we in het boek karakters die ons aantrekken en van het talent der schrijfster getuigen.

Een meester Loots, een eerbiedwaardig piëtist en gevoelsman, op wien we niet gaarne zouden toepassen:

Zoo'n middelman,
Wat heb je er an!

krijgen we, in weerwil van zijn overdrijving met opzicht tot het niet in acht nemen zijner gezondheid en het bewijzen van weldadigheid, lief om zijn edelen zin; Aart en Rica, de eerste een flinke jongen, de andere een goed, zedelijk, cordaat meisje leeren we evenzeer waarderen als de ongelukkige Ida Randt. En treffen ons de kinderlijke, recht naïve vragen van het knaapje Frank Harmsen, door zijn grootmoeder, de oude vrouw Wolfert even naïef beantwoord, wij hebben medelijden met mevrouw van Uterweert, de krankzinnige ten laatste, en, na onze verontwaardiging lucht gegeven te hebben, ook met Udo, den zoon der barones, de vrouw naar de wereld en verkeerde opvoedster van haar kind.

De groote rol die Paul Widard in het verhaal speelt is goed geschetst en geeft aanleiding tot verschillende roerende tafereelen, maar dat de aanleiding tot zijn ontdekking op die wijze gegeven wordt door een paar heidens, tooverachtige dwergen, die in onzen tijd als heidebewoners in de nabijheid van een groot landgoed en een bevolkt dorp niet meer te huis behooren, is even fantastisch als onwaarschijnlijk. In een sprookjesboekje zou dit verhaal op zijn plaats zijn.

Wij hebben aanmerkingen gemaakt op dit hier en daar te wijdloopig verhaal, waarlijk niet om aanmerkingen te maken, maar om de in vele opzichten begaafde schrijfster oplettend te maken op gebreken die een boek ontsieren, waarin veel goeds en schoons te vinden is.

De vrouw die zulke teedere snaren aanslaan, zulke roerende tafereelen schetsen kan, moet weten wat haar werk verheffen, haar schrijven veredelen kan.

H.