De Tijdspiegel. Jaargang 29

Een geloofsbelijdenis.

Redelijk geloof, door dr. D. Burger. Te Zalt-Bommel bij Joh. Noman en Zoon, 1871.

Het godsdienstig leven der negentiende eeuw kwijnt.

De kerkelijke systemen, bij welke vele onzer tijdgenooten groot gebracht werden, zijn voor een groot deel in hunne onwaarheid openbaar geworden.

In hunnen tijd konden zij aan godsdienstige menschen ten steun strekken, want de godsdienstige aanleg, in het wezen der menschelijke natuur gegrond, is zoo machtig, dat ook in de bedding van gebrekkige leerstelsels, een rijke, diepe stroom van godsdienstig leven zich kan uitstorten; maar, door het orthodoxisme met hand en tand vastgehouden en in blinden ijver voortgeplant, oefenen diezelfde kerkelijke systemen, waarin het voorgeslacht zijne voorstellingen aangaande de bovenzinnelijke dingen nederlegde, allicht een schadelijken invloed uit, en kweeken een zedelijk indifferentisme bij allen, wier oogen wel opengingen om de gebreken in te zien van hetgeen zij vroeger hun godsdienst noemden, maar wien de kracht ontbreekt, om langs andere wegen zich een vasten grond onder de voeten te verwerven. De volharding in het zoeken ontbreekt en niet verstaande, dat dit reeds een zegen Gods mag heeten, wanneer Hij het bedriegelijke van gewaanden

[p. 373]

rijkdom doet gevoelen, wordt de strijd hopeloos gestaakt en men neigt, het inzicht in de hooge beteekenis der ideale belangen missende en de echte belangstelling niet kennende, de ooren tot het materialisme, of men legt, wat ook materialisme is, bij het overgeleverde zich neder als de rechtsgeleerde, die zich aan zijn corpus juris, zijn landswetboek houdt, wat bedenkingen tegen de daarin vervatte wetten bij hem ook rijzen mogen.

Niet alzoo de schrijver van het aan het hoofd dezes vermeld boekske. De gronddenkbeelden van allen waren godsdienst zijn volgens hem in hun wezen onveranderlijk, even als de voorwerpen, die er door worden uitgedrukt, maar de vorm, waarin zij worden ingekleed, is aan voortdurende verandering onderworpen. ‘Het éene geslacht heeft behoefte aan eenen dichterlijken, het andere aan een wetenschappelijken vorm. De éene eeuw verlangt voor hare overtuiging eenen historischen, de andere eenen dogmatischen grondslag. Die vorm, die grondslag is dus niet eens voor altijd vast te stellen, maar dewijl de andere denkbeelden en voorstellingen der menschen aan voortdurende wisseling onderworpen zijn, is een op eenig bepaald tijdstip geschikte vorm na eenigen tijd zeker verouderd.’ Het geslacht nu der negentiende eeuw leeft in dergelijke overgangsperiode, waarin de vorm veranderd is en niet meer met de heerschende wijze van voorstelling overeenkomt; van daar die toestand van onzekerheid, die de gemoederen verontrust en pijnigt, sommigen tot ongeloof doet vervallen, anderen aanspoort om de verouderde vormen door allerlei verkeerde middelen met geweld te handhaven, anderen tot rusteloos onderzoek opwekt, totdat er een nieuwe vorm wordt gevonden, die zich aan de bestaande wereldbeschouwing aansluit, daarom voor het tegenwoordige voldoet en dus het geloof weder verlevendigt.

Tot de laatsten behoort de schrijver van ‘redelijk geloof:’ hier is een van die edelen in den lande, die in den nacht van twijfel de wachtvuren brandend willen houden en niet rusten voor de overeenstemming is gevonden tusschen hun godsdienstig geloof en de ontwijfelbaar uitgemaakte resultaten der wetenschap. Van den beginne aan belangstellend getuige van de tegenwoordige beweging op godsdienstig gebied, doordrongen van het besef, dat het geloof der vaderen niet meer in stand bleef en daarin juist een prikkel vindend om steeds vlijtig te onderzoeken, wat tegenwoordig kan en moet geloofd worden, deelt hij in weinige bladzijden samengedrongen de slotsom mede van eene dertig jaren lang volgehouden studie.

Laat ons de geloofsbelijdenis van den geachten Amersfoorter rector aanhooren; niet de velerlei geloofsartikelen levert zij ons op concilien en synoden vastgesteld: zij bevat de gronddenkbeelden van alle menschelijk geloof, die alle positieve godsdiensten en de meeste wijsgeerige stelsels elk op zijne wijze hebben trachten uit te drukken, die men wel niet ingeschapen denkbeelden mag heeten (want bij kleine kin-

[p. 374]

deren en menschen van geheel verwaarloosde opvoeding is weinig of niets van deze denkbeelden te vinden), maar die toch, blijkens de verwonderlijke snelheid, waarmede zij gevat en aangenomen worden, voor onbevangene gemoederen een groote aantrekkelijkheid en klaarblijkelijkheid bezitten, en die in den loop der eeuwen ‘de krachtigste hefboomen’ toonden te zijn, ‘waardoor het menschelijk gemoed in beweging wordt gebracht’ niet alleen voor de bespiegeling, maar wel degelijk ook voor het praktische leven van het hoogste gewicht.

De waarneming aanmerkende als de beste bron onzer kennis, en alle kennis, die niet van waarneming uitgaat, voor hersenschimmig houdende, vestigt de schrijver den blik op de onmetelijk groote, de onuitputtelijke verscheidenheid en afwisseling van verschijnselen, die in de natuur, in den hemel, in de lucht, in de zee, op aarde, bij de planten, bij de dieren voorkomt; die verscheidenheid, al is zij door het aantal en verschil van hoedanigheden en voorkomen verbijsterend groot, zoodat de natuurkundigen om niet in de menigte te verdwalen tot classificatie hunne toevlucht hebben moeten nemen, is evenwel geen wilde bajert, maar vertoont samenhang, een samenhang zoo sterk, dat hij zich, na alle botsingen en oneenigheden tusschen de verschillende wezens in de natuur, telkens weder herstelt ‘zoodat niettegenstaande alle tijdelijke schokken en beroeringen de oude naam kosmos (sieraad) op het groote geheel toepasselijk blijft, het evenwicht in de natuur niet verbroken wordt, en zoowel op aarde als in den hemel alles zich naar vaste wetten ontwikkelt.’ Uit dit door ieder waar te nemen verschijnsel leidt de schrijver de gevolgtrekking af, dat deze samenhang eene oorzaak hebben moet, eene oorzaak krachtig genoeg om het door haar bewerkte te werken: gelijk dan in elken mensch een heerschend beginsel van eenheid is, ‘waardoor al de gewaarwordingen zijner zinnen, al de aandoeningen en verrichtingen van zijn geheele leven, hoezeer ook door groote tusschenruimten van elkander gescheiden, en hoe verschillend ook van aard, tot éenen persoon, een zelfbewustzijn teruggebracht worden,’ een heerschend beginsel van éenheid, hetwelk wij ziel noemen, zoo moet er eene onzichtbare macht zijn, die de verscheidene, dikwijls hevig met elkander strijdende deelen tot een samenhangend geheel bijeen houdt; en wat zou die onzichtbare macht zijn? ‘hoe iets anders dan een oneindige geest zulke werkingen zou kunnen tot stand brengen en voor zulk eene taak, als het bijeenhouden en besturen van het heelal zou berekend wezen, is onmogelijk te begrijpen. Wij nemen daarom aan, dat er in het heelal een oneindige geest bestaat, die alles bijeen houdt en bestuurt, en dien wij God noemen. Ware dat zoo niet, dan was de wet der noodzakelijkheid geen algemeen geldende waarheid, maar een leugen.’

Billijk en goed is het dien God boven alles lief te hebben; ‘want staat God tot de wereld als de ziel tot het menschelijke lichaam, dan is Hij de hoogste geest, van wien wij allen afhangen, aan wien wij

[p. 375]

alles verschuldigd zijn, en dan is het allezins redelijk Hem boven allen lief te hebben.’

Het éene hoofdgebod van het christendom is hiermee gerechtvaardigd.

‘Zijn verder alle menschen individu's even als wij, met welke wij door de samenleving verbonden zijn, dan is er niets redelijkers dan hen als broeders te beminnen, en alles voor hen te doen, wat wij van hen verlangen.’

Dit is het tweede hoofdgebod aan het eerste in kracht gelijk.

Bovendien wordt ook de hoop, waartoe het christendom opleidt, gegrond bevonden. ‘Het is toch waarlijk niet ondenkbaar, dat de heerschende eenheid in den mensch, de ziel, het door haar beheerschte kan overleven. Ware zij een voortbrengsel van de krachten des lichaams, dan moest zij met den dood uiteenvallen, doch dan was de eenheid van het menschelijk bewustzijn bij alle wisseling zijner aandoeningen, daden en lotgevallen, waarvan wij juist zijn uitgegaan, een onoplosbaar raadsel.’ - ‘Het is immers veel natuurlijker dat datgene, hetwelk in ons leven de oorzaak van eenheid is, geen eigenlijke deelen heeft, waarin het kan ontbonden worden, en dus onvergankelijk is, dan dat men zou moeten veronderstellen, dat het uit deelen bestond en dus kon uiteenvallen.’ - ‘Het lot der menschen biedt velen onoplosbare raadselen aan en geeft dikwijls aanleiding tot mismoedigheid, ja, tot wanhoop, tenzij men aanneemt, dat in ieder mensch een onvergankelijk beginsel woont, hetwelk alle lichamelijke rampen en krankheden overleeft, en door strijd tegen moeite en tegenspoed van lieverlede tot grootere volmaaktheid moet komen.’

De slotsom door den schrijver uit dit alles getrokken is deze:

‘De christelijke leer, dat God geest en de ziel van den mensch onsterfelijk is, dat de hoogste deugd bestaat in liefde voor God en voor de menschen, en dat een goed besteed leven ook na den dood heilzame gevolgen moet hebben, is de meest aannemelijke leer.’

Een afgetrokken verstandelijk betoog, strekkend om in het licht te stellen, dat de drie lievelingsdenkbeelden van het oude rationalisme, God, deugd, onsterfelijkheid, waarlijk niet verwerpelijk zijn, maar aanspraak kunnen maken op de deelneming van allen, die de rechten der wetenschap erkennen, zou men hiermede geacht kunnen worden recht gedaan te hebben aan het eigenaardige van het christendom en de bevoegdheid verkregen hebben tot de verklaring, dat de christelijke leer de meest aannemelijke is? Beter dan wij weet de schrijver, dat het ééngodendom waarlijk niet specifiek christelijk is, dat de onsterfelijkheid der ziel reeds bij de Grieken betoogd werd en ook in den oud Indischen godsdienst rein zedelijke begrippen van deugd zijn te vinden; daarom, hoe dankbaar ook voor de geloofsgetuigenis hier afgelegd, toch houden wij den wensch niet terug, dat een dertig jaren volgehouden studie de aandacht des schrijvers nog meer gevestigd had op het feit, dat het christendom iets anders en hoogers wil zijn dan

[p. 376]

leer, en hem voor goed teruggebracht had van den leerwaan als of door een verstandelijk betoog de goederen van den godsdienst in veiligheid konden gesteld worden. In zijne inleiding zegt de schrijver: ‘Wij verlangen, om zooveel mogelijk zekerheid te verwerven, eenen grondslag, die onafhankelijk is van onzen persoonlijken toestand.’ Jezus zelf deed anders; Jezus zelf - dit was zijn werk - wekte liefde: het hart tot liefde opgevoed, met liefde vervuld zal, naar den regel dat 's menschen voorstelling van God de afspiegeling is der gezindheid van zijn eigen hart, eindigen met in een God der liefde te gelooven, en wie nu het christendom wil aanprijzen, die bezie het van deze zijde, die heeft er den volmaakten godsdienst in te toonen, de rechte betrekking tot God en het goddelijke, de rechte betrekking, waarbij voor al het lagere: sombere vrees, afhankelijkheidsgevoel, wettisch rekenen met God, iets hoogers, het éene ware in de plaats is getreden, de kinderlijke betrekking, mogelijk door oorspronkelijke verwantschap met God, zich uitend in heilige levensgemeenschap met God.

Zwolle.

G.L. van Loon.