De Tijdspiegel. Jaargang 29

[p. 369]

Godgeleerdheid en onderwijs.

De geestelijke nalatenschap van Dr. H.J. Spijker.

Tiental nagelaten leerredenen van Dr. Hendrik Jan Spijker. Met eene levensschets door Dr. B. ter Haar, hoogleeraar te Utrecht. Amsterdam. J.H. en G. van Heteren. 1872.

Over den persoon van den auteur dezer leerredenen behoeft hier niet gesproken te worden. De levensschets, waarmede zij door prof. Ter Haar hij het publiek worden ingeleid, geeft in dat opzicht alles wat men verlangen kan.. ‘Wie beter - vraagt Dr. Berlage, de bezorger der uitgave, te recht - dan de man, aan wien wij de levensschets verschuldigd zijn, was in staat het beeld van den onvergetelijke als naar het leven ons te teekenen?’ Bovendien was zulk eene schets bij zulk eene geestelijke nalatenschap van Dr. Spijker noodig. Nu er van hem, na zijnen dood, slechts een tiental leerredenen verschijnt, nu rust op den overblijvenden vriend of bekende de verplichting, den volke te verkondigen, welk een buitengewone, rijk begaafde, in vele opzichten merkwaardige man de auteur geweest is.

Laat mij dit nog daarbij voegen, dat ieder die Spijker eenigszins van nabij gekend heeft, nu nog met volle instemming zijne verklaring leest: ‘Het is mijne gewoonte niet, dikwijls of veel in het openbaar van mij zelven te spreken. Van het begin mijner Evangeliebediening af heb ik het mij ten regel gesteld, Gods grootheid en zijne liefde, Christus en zijne verdiensten, het Koninkrijk Gods en de hope des beteren levens te verkondigen en van mij zelven te zwijgen. Dan heb ik gerekend in mijne prediking het best geslaagd te zijn, wanneer ik, zelf geheel vervuld van de heilige waarheid die ik te verkondigen had, ook mijne hoorders alzoo had mogen leiden tot het inzicht en de waardeering dier waarheid, dat zij den prediker en den vorm zijner prediking vergaten, om uitsluitend te peinzen op hetgeen tot God en de dingen des eeuwigen levens behoort.’ (Blz. 401).

Voor een man als Spijker is een bundel nagelaten leerredenen geenszins een waardig, of laat ik liever zeggen, een geschikt gedenkteeken.

[p. 370]

Al bevatten zij een aantal proeven van zijne schranderheid, van zijn degelijke kennis, van zijn wetenschappelijken zin, het zijn leerredenen; en dit is in den regel - prof. Ter Haar zinspeelt er te recht op - voor het tegenwoordige geslacht reeds genoeg, om er niet van gediend te zijn. Leerredenen, die in schoonen letterkundigen vorm, op geestige wijze, de heerschende zedelijke en maatschappelijke toestanden behandelen, of alzoo weten in te grijpen in het gemoedsleven des menschen en door te dringen tot de schuilhoeken van het menschelijk hart, ja, die wil men nog wel inzien - ook lezen? - maar deze.... ze spreken immers schier uitsluitend tot het verstand; ze zijn overgoten met dogmatiek; ze gelijken meer op wetenschappelijke verhandelingen, dan op preeken; ze passen het meest voor een gemeente, wier leden groot en klein zich tot heele of halve theologen wenschen te vormen. Dus, afgekeurd! En toch, juist datgene wat ze als zoodanig onderscheidt, juist dat wetenschappelijke element, dat er aan ten grondslag ligt, doet haren auteur kennen als een man van zijnen tijd en voor zijnen tijd. Il faut juger les écrits - ook de menschen - d'après leur date. De bloeitijd van Spijker viel in dagen van heftigen strijd tegen de oude kerkelijke orthodoxie. In dien strijd ging hij op waardige, op schitterende wijze voor: de dogmatische problemen, die toen bij de vrijzinnige leden der gemeente hoofd en hart bezig hielden, behandelde hij met eene diepte van opvatting, met een ernst en vromen zin, waardoor hij zelfs op orthodoxe hoorders indruk maakte. Het dusgenoemde toepasselijke gedeelte zijner leerredenen was van minder gehalte; maar daarop kwam het toen ook minder aan: wat men zocht, vond men bij Spijker - voedsel voor den geest, stof voor het godsdienstig denken.

Eindelijk verscheen de ‘moderne theologie.’ Het kon niet anders, of Spijker moest haar met ingenomenheid te gemoet gaan. Dit deed hij ook; van heeler harte, uit volle overtuiging stelde hij zich onder hare herauten, om haar een weg tot de gemeente te banen, altijd dezelfde in diepte van opvatting, in ernst en vromen zin. De gemeente moest weten, wat die moderne theologie wilde, op welke grondslagen hare wereld- en levensbeschouwing, hare zienswijze omtrent den Bijbel, omtrent Jezus, omtrent het Christendom, steunde; en Spijker liet geen enkele gelegenheid tot inlichting van zijne hoorders ongebruikt voorbijgaan. Uit dit oogpunt moet zijn tiental nagelaten leerredenen beschouwd worden. Zij behooren tot een tijdperk van overgang; het tijdperk, waarin de moderne theologie nog in een staat van wording verkeerde. Toen kon zij niet anders te voorschijn treden dan, als Minerva, gewapend, polemisch tegenover hare wederpartijders, apologetisch voor haar eigen beginselen en bedoelingen; hoewel zij zich niet plotseling, als Minerva uit het hoofd van Jupiter, in hare volle, zuivere gestalte vertoonen kon. Zóo komen grootsche gedachten, belangrijke geestesvruchten nooit tot stand. Die hebben zekeren tijd voor hare ontwikkeling noodig. Het gaat er mee als met de vruchten der na-

[p. 371]

tuur, eerst het kruid, daarna de aar, dan het volle koren in de aar. Al is het nieuwe niet uit het oude voortgekomen, het is er toch op de eene of andere wijze mee verbonden, het is er in elk geval door voorafgegaan, en zal, althans in het tijdperk zijner wording, van die betrekking de sporen dragen. Zulke sporen bevat ook dit tiental leerredenen. Dientengevolge wordt begrijpelijk, hoe prof. Ter Haar kon vermoeden, dat Spijker, als Evangelieprediker, het geloof aan het bovennatuurlijke nooit had prijsgegeven. Ik voor mij kan in dat vermoeden niet deelen; maar het is niet te ontkennen, dat Spijker soms nog zinsneden gebruikte, die van goeden supranaturalistischen huize zijn. Hiertoe reken ik de volgende. Blz. 118: ‘Niet om zich zelven, maar om zijner schepselen wil, omdat hij anderen, zijne kinderen, wilde doen deelen in zijn leven en zijne zaligheid, daartoe heeft hij den hemel en de aarde geschapen.’ Blz. 145: ‘Ik weet dat de gedachte de grond is van de daad en dat het wereldplan het begin der wereldschepping is. Daarom is het eene wet, eene goddelijke wet voor ons denken, dat het voornemen eerder is en de daad daarna, en daarom gelooven wij dat ook deze vorm van het menschelijk denken in het goddelijke wezen heeft wat daaraan beantwoordt en waarvan onze denkvormen zijn uitgegaan’ (supranaturalistisch anthropomorphisme). Blz. 146: ‘Het is ons niet geopenbaard of en in hoeverre de hemelsche wezens, die wij ons denken buiten de aarde, in de woningen des lichts, Gods heilige engelen, kennis dragen van het voornemen Gods, eer hij het volvoert.’ Blz. 148: ‘Ook des menschen zoon.... was reeds bij God en door hem geliefd vóor de grondlegging der wereld, en had reeds heerlijkheid bij hem eer de wereld was.’ Blz. 208: ‘Daarom.... was het, naar Gods wereldplan, beter, dat de zonde inkwam in de wereld en de verlossing daarna, dan dat de mensch, zonder hoogere ontwikkeling, in den staat der kindsheid zou blijven verkeeren.’ - Soms verzinkt Spijker ook nog op supranaturalistische wijze in dogmatische phraseologie. B. v. blz. 110: ‘Onze geringheid beseffen wij, als die niets zijn tegenover de onnoemelijke sterrenlegers en het oneindige getal der schepselen en der kinderen Gods.’ Ik voor mij begrijp, in dat opzicht, dat besef van onze geringheid volstrekt niet: integendeel verheft het mij voor mijn gevoel, dat ook ik behoor tot de gewrochten van het onuitsprekelijk verheven wezen, in wien alle dingen leven, zich bewegen en zijn, en dat ik, als mensch, daarvan begrip kan hebben. De geringheid, die Spijker bedoelt, zou onze natuur gelden: en wie zal of kan eenige beschuldiging inbrengen tegen de menschelijke natuur?

Tot naricht van den lezer diene nog, dat het tiental handelt over: I. Gen. I: 1, de wereldschepping; II. Genes. I: 26-30, II: 7, 18-24, V: 1, 2, de schepping van den mensch; III. Genes. II: 8-20, 25, het paradijs; IV. Luc. I: 13-17, Johannes den Dooper; V. Luc. I: 30-33, 35, Jezus den mensch, den Christus, den

[p. 372]

Zoon Gods; VI. Joh. I: 1-3, 14, het menschgeworden woord Gods; VII. Jacob. II: 18, een christelijken wandel, toetssteen, waarborg en kenmerk van het christelijk geloof; VIII. 1 Petr. I: 15, 16, Gods heiligheid, den grond van 's menschen heiligheid; IX. Genes. XLII: 36b, Rom. VIII: 31b, tweeërlei beschouwing van de wederwaardigheden des levens; X. 1 Petr. I: 14, 25, gedachtenisviering van vervulde vijfentwintigjarige ambtsbediening te Amsterdam.

Indien Spijker nog leefde, zou ik hem gaarne nog inlichting willen vragen omtrent andere punten: maar dit kan nu niet, en is ook niet zoo volstrekt noodig. Daarom leg ik de pen neder, met den vurigen wensch, dat er - naar de streelende verwachting van prof. Ter Haar - ‘nog velen, zelfs zeer velen zijn, in wier hart Spijker's naam in dankbare herinnering leeft, voor wie de verschijning van dezen bundel, als de stem van een gestorven maar weder herlevenden vriend, hartelijk welkom zal zijn.’

Leiden.

w. scheffer.