De Tijdspiegel. Jaargang 29

[p. 9]

Onrijp.

Geschiedenis der voormalige abdij der Bernardijnen te Aduard, door J. Nanninga Uitterdijk, Jur. Cand. Te Groningen, bij J.B. Huber, 1870.

Zóó talrijk waren vóór de Hervorming de kloosters in ons vaderland en daarbij, zoowel op zich zelven, als in hunne betrekking tot de personen en toestanden van hunnen tijd van zóó belangrijken aard, dat zij alleszins verdienen ook heden ten dage niet der vergetelheid prijs gegeven, maar integendeel daaraan ontrukt te worden. Geldt dit in het algemeen, meer bijzonder geldt het van die, welke in aanzien de overigen overtroffen, als in Holland de abdijen van Egmond en Rijnsburg, in Zeeland die van Middelburg, in Gelderland die van Mariënweerd, enz. Te prijzen daarom ieder, die zich aangordt om de kloostergeschiedenis, inzonderheid de geschiedenis der voornamere kloosters te verrijken door eene monografie, zooals de heer Uitterdijk er eene van de Cistercienserabdij te Aduard in Groningerland aan het belangstellend publiek aanbiedt. Men gevoelt dit levendiger en spreekt vrijmoediger het uit, wanneer men zelf ooit de taak aanvaard en dientengevolge ondervonden heeft, hoe zij groote bezwaren aan zich verbonden heeft.

Onze schrijver verdient ook daarvoor lof, dat hij, behalve de gedrukte bronnen, waaruit voor zijn opstel te putten viel, ook ongedrukte b.v.: die in het Groningsche archief voorhanden zijn, niet ongebruikt gelaten heeft. Daardoor is het hem mogelijk geweest bijzonderheden betrekkelijk de Aduarder-abdij in de latere jaren van haar bestaan mede te deelen, die te voren niet bekend waren.

Toch heb ik niet uitsluitend lof voor hem als monografist van Aduards klooster.

Ik geloof niet, dat zijn opstel den titel van ‘Geschiedenis’ behoort te dragen. In vroeger jaren schonk men dien ook aan eene kronijkmatige opsomming van bijzonderheden; maar in later dagen heeft men van die mildheid afstand gedaan. Ik zou mijn boeksken - voorondersteld dat het uit mijn pen gevloeid ware. - ‘Bijdragen tot de geschiedenis’ enz. geheeten hebben.

Het kronijkmatige er van valt telkens in het oog. Ziehier een paar proeven:

‘Zij wendden zich dus tot den kardinaal bisschop van St. Sabina, met verzoek om hen in hun recht te handhaven en te verzekeren, die dat ook deed bij eene bul van den 28^en September 1246.

Dat het konvent toenmaals ook handel dreef, kan men zien uit eenen brief van Henricus van Vianden, gekozen bisschop van Utrecht, van 25 October 1250, enz.

[p. 10]

Abt Eijlwardus onderteekende mede de keuren van Hunsingo van 1252’ enz. (blz. 12 vlg.).

‘Egbert overleed den 7 Juni hoog bejaard, enz. In het jaar 1258 stichtte 't konvent van Aduard, toen bestuurd door abt Eppo, van 1257-1262 abt, het klooster Marias-kamp van de Cisterciorde te Assen, enz.

In 1259 werd door het konvent van Aduard het klooster ad Sanctum Benedictum in Menterna of Boschkamp (campus silvae) gesticht, enz.

In 1299 werd het klooster Boschkamp naar Termunten verplaatst’ enz. (bladz. 14 volg.).

Waar met het bijeen brengen der stof de heer Uitterdijk zijnen arbeid als geeindigd beschouwd heeft, daar zou de geschiedschrijver dien slechts als begonnen aangemerkt hebben, de geschiedschrijver, die over zich zelf niet tevreden geweest ware, zoolang hij niet het verledene zou hebben voorgesteld in verband niet alleen met den tijd, waartoe het behoorde, maar ook met dien, waaruit het voortkwam en dien, aan wiens wording het mede aandeel had. En teregt, omdat hij dan eerst zijn lievelingsdenkbeeld: dat de geschiedenis der volkeren leermeesteres te achten is, als geregtvaardigd zou hebben durven aanmerken.

De vraag is voorts bij mij opgekomen of het: prematur in annum, niet hadde behooren toegepast te worden? Ziethier waarom.

Voor zooveel vooral het tijdvak, waarin de eerste abten aan het hoofd der stichting stonden aangaat, is de ‘Geschiedenis’ nauwelijks anders, dan eene bloote herhaling van hetgeen de Vita ac gesta abbatum qui coenobio Advardio praefuerunt (bij v. Heussen, Hist. Episcopat. Gron. e.m. pag. 32 vllg.) behelst.

Aangaande den 2^en abt Albertus gaf de heer Uitterdijk dit:

‘Deze abt moet ook zeer vele wonderen gedaan hebben, waardoor de abdij wijd en zijd beroemd werd.

Hij bouwde dan ook nog een gebouw, de School genoemd, waar de novitii of nieuwelingen, nadat ze in de Roode school te Bedum (ook eene stichting der abdij van Aduard) latijn geleerd hadden, in de vrije kunsten en het kanoniek recht werden onderwezen. Volgens den schrijver der ‘Vitae ac gesta’ werden er toen reeds te Aduard mannen aangekweekt, beroemd door geheel Friesland.

Abt Albertus overleed op den 25^en November 1215 en werd bijgezet in de kapel, die ten tijde van den schrijver der “Vitae ac gesta” de bisschopskamer werd genoemd.’

Zóó heeft het Vitae ac gesta:

‘Iste claruit miraculis et sanctissimae vitae fuit; quapropter dilatavit Monasterium et gentem suam, multos ad conversionem suscipiens; unde necessitate compulsus aliam majorem Capellam aedificavit quae vocatur Schola: nam processu temporis illic novitii minoresque fratres, postquam in Rubra Schola, juxta Wijndelere grammaticalibus competenter essent imbuti studia in hac Schola sive auditorio frequentabant, artes

[p. 11]

et canones solenniter audientes, unde accidit, ut hic habitarent viri in omni doctrina expediti qui totam Frisiam sua scientia illustrabant ut patet in antiquis hujus loci scriptis et libris... Hic abbas sanctus rexit annis 11 et mortuus est anno 1216 ipso die Catharinae virginis et sepultus cum antecessore suo ante majus altare in praedicta capella quae nunc episcoporum camera vulgo dicitur, quorum tamen ossa in domum capitularem postmodum honorifice sunt translata.’

Van het gebeurde ten tijde van abt Eppo heeft de schrijver der ‘Geschiedenis’ het volgende:

‘In 1259 werd door het konvent van Aduard het klooster ad Sanctum Benedictum in Menterna of Boschkamp (campus silvae) gesticht, het was een klooster van de grijze monniken, zoo genoemd naar de kleur hunner kappen en werd bevolkt uit dat te Aduard.

Van daar toch vertrokken derwaarts, als abt: Eltatus, en de monniken: Eppo, geboren te Menterwald, Titardus, Haiko, Wigbold, Hijleke, onderprior; Ludolf, groot keldermeester; Heiko, tweede zanger; Syard, prior; Fridebertus, kleederbewaarder; Embeko, zanger; Rodolphus, leermeester der nieuw aankomenden en Sicco, diaken.

In 1299 werd het klooster Boschkamp naar Termunten verplaatst, zeker omdat eerstgenoemde plaats onveilig werd door het invreten van de golven der Dollart. Boschkamp ligt althans begraven onder de wateren der Dollart, terwijl reeds drie abten in dat klooster begraven lagen.

De 15^de abt van 't klooster Termunten met name Boygnus moet niet alleen zijn eigen klooster, maar die van geheel Friesland hervormd hebben. Hij was nl. visitator en commissarius van de geheele provincie op gezag van 't generale kapittel. Als zoodanig bragt hij o.a. het klooster Sibekoloë, van de reguliere kanunniken, gelegen in Oost-Friesland onder toezicht van dat van Aduard, terwijl hij het klooster Teske, dat vroeger onder toezicht van dat van Aduard had gestaan, bracht onder dat van Sibekeloë.’

Het: Vitae ac gesta geeft dit berigt:

‘Hoc quoque mortuo praefuit dominus Eppo abbas VI loci istius 5 annis minus 15 septimanis: hic fundavit monasterium sanctimonialium in Campo S. Mariae in Assen, anno creationis primo, Anno vero incarnationis domini 1258. Et abbatiam filiam nostram secundam anno suo secundo ad S. Benedictum in Manterna, alias Termunt: ipso die autem translationis Benedicti immissus est Eltatus abbas cum 12 fratribus, quorum nomina sunt haec, frater Eppo de Menterwald oriundus, frater Titardus, frater Haiko, frater Wigboldus, frater Hijlke, subprior, frater Ludolphus, cellarius major, frater Heiko succentor, frater Syardus, prior, frater Fridebertus vestiarius, frater Emleko cantor, frater Ludolphus, magister novitiorum, frater Sicco, diaconus: nomina autem conversorum scripta sunt in libro vitae. Item anno domini 1300 minus uno translatus est conventus de Mentervalt sive de Campis

[p. 12]

Sylvae, ad locum qui dicitur ad S. Benedictum in Menterna in festo S. Stephani papae et martyris, sepultis tribus abbatibus in priori fundatione in quadam capella Campis Sylvae, jam sub aquis Dullarti salsissimis. Longo post tempore Dominus Boyngus abbas XVII istius monasterii reformavit non solum ipsum monasterium in temporalibus verum etiam totam Frisiam in spiritualibus, eo quod esset visitator et commissarius totius provinciae auctoritate capituli generalis et monasterium canonicorum secularium in Sibekeloë fecit monasterium nostrum et monasterium monialium in Teske, quod fuit sub nostra visitatione ordinavit ut esset sub regimine et visitatione de Sibekoloë, volens eis praestare gratiam ut et ipsi haberent aliquam filiationem. Et hic venerabilis noster abbas dominus Eppo obiit anno domini 1262 ipso die Albuini Episcopi.’

Ware de uitgave verdaagd, meerdere bescheiden, die opgespoord werden, hadden welligt voorgekomen, dat de nieuwe beschrijving voor een gedeelte de echo eener vroegere geworden ware. Men zegge niet: onwaarschijnlijk dit, vooral waar de schrijver gebruik gemaakt heeft van ongedrukte oorkonden, die hij vond. Mij heugt toch, hoe mij ook eenmaal eene abdij belang inboezemde. Ik vroeg en vroeg weder naar stukken haar betreffende op het terrein, waar zij gebloeid had. Er waren er geene, was de herhaalde verzekering van allen, tot wie ik mij wendde. Toch heb ik later ten haren aanzien honderden onder mijne oogen gehad.

Nog heb ik, ‘de Geschiedenis’ lezende, de opmerking gemaakt, dat de schrijver de kritiek zich niet zwaar heeft gemaakt.

Op bladz. 25 b.v. is sprake van Emanuel, bisschop van Cremona. Gezegd wordt: ‘de tijdrekening is in de “Vitae ac gesta” op het leven van Emanuel geheel in de war. Op pag. 5 meldt de schrijver dat Emanuel onder Wigbold den derden abt van Aduard, van 1216-1242, in de abdij is gekomen; we stellen dus ± 1241.

Op pag. 13 zegt hij, dat hij een altaar en kapel in 't ziekenhuis inwijdde in 1297, dus één jaar voor zijn dood. Dat alles is echter zeer goed mogelijk, maar ziet, op pag. 14 zegt de schrijver, over Emanuel sprekende: “in quo (scil: coenobio Aduardiano) tribus annis humanissime tractatus est.”

Men begrijpt dat dit onzin is.

Ds. F. Koppius zegt in zijn “Duizendjarige vestiging des Christendoms in deze landstreek”, p. 60... “alsmede zeker Italiaansch graaf, eerst Bisschop te Cremona, maar daarna dertig jaren lang leeraar te Aduard.”

Hoe Koppius aan dertig jaren is gekomen, tenzij hij in 't manuscript der “Vitae ac gesta” l.c. “triginta” in plaats van “tribus” las, maar ook dan nog is de zaak niet opgelost; want Wigbold overleed in 1242 en dan zou Emanuel eerst in 1268 en dus niet onder Wigbold in de abdij van Aduard gekomen zijn, zooals meergemelde schrijver der “Vitae ac gesta” uitdrukkelijk zegt.

[p. 13]

Het is mij ook gebeurd, dat ik mijne toen jeugdige krachten beproefde aan het schrijven van de geschiedenis van eene onzer abdijen. Hare abtenlijst was ook in de war, ten spijt van de pogingen, die vroeger en later waren aangewend om haar daaruit te helpen. Hoe ik peinsde telkens op nieuw, of ik gelukkiger zou mogen wezen. Mij bleef eindelijk niet over, dan het wagen eener gissing. Wel beval zij zich om meer dan ééne reden aan, maar was toch slechts eene gissing. Maar ziet! jaren daarna kwam mij de copie in handen van de lijst, waaromtrent ik giste en ik vond het gegiste geheel bevestigd.

De heer Uitterdijk gewaagt van: “in de war” en “onzin”, maar doet geene enkele poging om te verhelpen wat hem niet in orde voorkomt. En ware eene poging wel hopeloos geweest? Is wel het Vitae ac gesta in de war? Heeft de vervaardiger er van wel inderdaad de komst van Emanuel onder Wigbold aangenomen? Hij schreef:

Eo tempore magna hic viguit religio: nam, ut fertur, nonnulli eorum tantae simplicitatis fuere, ut nonnunquam supra solares radios cucullos suspenderent, arbitrantes perticam esse, unde fama sanctae conversationis longe lateque diffusa multis hujus vitae fallacias penitus declinandi incentivum praebuit, quorum S. Emanuel, Episcopus Cremonensis et Comes ex Italia veniens unus fuit.’

Zou 't niet zijn wat men in dergelijke geschriften wel meer aantreft, dat de schrijver, sprekende van eenen toestand, bewijzen daarvoor bijbrengt niet slechts van het tijdsgewricht zelf, maar ook van latere, vooral indien deze buitengemeen krachtig zijn?

Het moge schijnen, dat de beschrijving van eenig kloostergesticht eene niet zeer moeijelijke zaak zij, de ervaring getuigt ten aanzien van de werkelijkheid geheel anders. Eene goede kloostergeschiedenis eischt jaren van onderzoek en daarna eenen langen tijd voor de bewerking van het onderzochte. Den heer Uitterdijk hierna weder met zijn werk te zien optreden, moge ons toelagchen, dat werk dan te ontmoeten als het werk van den geschiedvorscher en geschiedschrijver in den waren zin van het woord, ook deze wensch behoort niet achtergehouden te worden.

f.a.e.p.r.e.