De Tijdspiegel. Jaargang 28

[p. 485]

Letterkunde.

Welgemeend.

Elisabeth van Frankrijk, Historisch Romantische Schets, door Betsy Perk, Delft, Joh. Ykema. 1871.

Eene lange poos heb ik met de hand onder 't hoofd gezeten, nadat ik de pen reeds opgevat had om na de nauwgezette lezing van Mej. Perks boeksken mijn oordeel er over op het papier te brengen.

Recenseren vind ik nooit gemakkelijk, omdat men pligten heeft te vervullen, zoowel jegens den schrijver, als jegens de lezers en het gevaar bestaat, dat men aanleiding geve tot de klagt van oppervlakkigheid en partijdigheid aan den eerste, van gemis aan oordeel en goeden smaak aan de laatste.

Veel moeijelijker nog wordt het recenseren, zoo vaak het werk van eene vrouw daaraan moet onderworpen worden, aangezien in dit geval meer dan in een ander de beleefdheid hare regten doet gelden.

En zou het dan niet allermoeijelijkst zijn, wanneer eene vrouw in ‘een woord vooraf’ haren beoordeelaar te gemoet komt met een verzoek, op deze wijze geformuleerd: ‘wanneer alzoo, geachte kritikus, uw voorhoofd zich fronst onder de kennismaking met mijn werk, dat het zich dan weder spoedig ontplooie, door een weinig deernis met de schrijfster’ ja! dit doet, nadat zij met eene openhartigheid, aan vrouwen, naar men zegt, niet eigen, hem mededeeling gedaan heeft van de omstandigheden, op grond waarvan zij meent tot haar verzoek alleszins geregtigd te zijn?

Eindelijk evenwel vermande ik mij, hief het hoofd op, legde de hand, die het gesteund had, op het papier en liet door de andere daarop de trekken teekenen, die mijne gedachten te verzinlijken hadden.

Elisabeth van Frankrijk verdient het onderwerp te zijn van een opstel, door eene vrouw geschreven, al tempert men een weinig den haar gegeven lof van ‘de reinste en onschuldigste mensch die ooit geleefd heeft’ geweest te zijn. Schoon in hare jeugd ligt geraakt en

[p. 486]

opvliegend, was zij later de goedhartigheid zelve. Hierdoor, zoowel als door het edele, dat haar kenmerkte, is zij de steun geworden van haren broeder, Lodewijk XVI en diens familie, niet alleen toen nog de luister der koninklijke kroon hen omstraalde, maar ook daarna toen de kerkermuren hen omsloten en het schavot zich vertoonde in 't verschiet. Met christelijke kalmte en vrome onderwerping heeft zij daarna zelve het jeugdige hoofd heengestrekt onder de afgrijselijke bijl.

Men plaatse haar naast hare naamgenooten, eene Elisabeth van Engeland of eene Elisabeth van Rusland, hoe zij boven deze uitmunt in edele karaktertrekken en hoe de bladeren harer levensgeschiedenis onbezoedeld zich voordoen, waar op die der genoemde twee hier en daar vlekken kleven, die zelfs de tijd niet heeft weten uit te wisschen.

Het is daarom niet alleen natuurlijk, maar ook prijselijk, dat Mej. Perk ‘bekend geworden met de edelmoedigheid en de zelfopofferende liefde van Elisabeth van Frankrijk voor de haren,’ besloot de in hare schatting vereerenswaardige aan anderen te doen kennen, door anderen te doen liefhebben. Dat haar geschrift medewerke om onder de vrouwen van Nederland dien geest aan te kweeken, waardoor zij, als Elisabeth, den haren, maar ook in wijder kring ten zegen zijn.

't Hebbe verder zijn nut, dat met de geschiedenis der koningszuster, die van haren tijd in herinnering gebragt is. Dat is een tijd geweest van uitspattingen, misdaden, gruwelen, die nadat het zuurdeeg des Christendoms gedurende achttien eeuwen den meelklomp der maatschappij doortrokken had, onverklaarbaar zouden wezen, zonder het feit, dat men aan het zuurdeeg zijne kracht benam en eindelijk het uitwierp. Na de gebeurtenissen, die in Frankrijk den met de Pruissen gesloten vrede op den voet volgden: den tegenstand, tegen de wettige regering door eenen hoop onverlaten geboden, moge de herinnering aan het einde der vorige eeuw van hare waarde verloren hebben, zonder vrucht behoeft zij daarom niet te zijn. Nu moog het geteisterd Parijs door de vlammen, die er opgingen, het bloed, dat er vloot en zooveel meer krachtig waarschuwen tegen beginselen, voor de huldiging en noodlottigen invloed waarvan geen hedendaagsch rijk, ook ons vaderland niet veilig is, de waarschuwing van dezelfde wereldstad van voor ongeveer tachtig jaren kan desniettemin nog zeer weldadig zijn. Met de schimmen der slagtoffers van het jaar 1871 mogen die van Lodewijk XVI, Marie Antoinette en Elisabeth van Frankrijk aan de natiën, ook aan het Nederlandsche volk zeggen, hoe bandeloosheid een volk vernedert, ten val brengt, terwijl orde 't verhoogt en doet welvaren.

Wat de wijze betreft, waarop Mej. Perk haar onderwerp behandeld heeft, zij heeft wat geschikt is om den lezer van haar boek niet alleen te verplaatsen in den vorstelijken kring, maar daarvoor ook, inzonderheid voor Elisabeth, sympathie te doen gevoelen. Gevraagd heb ik mij intusschen, of zij niet nu en dan daardoor minder lofwaardig

[p. 487]

is, dat ter wille van het romantische aan het historische wordt te kort gedaan.

Een enkel voorbeeld gevende, zeg ik vooraf, dat ik alleen het Dagverhaal van het voorgevallene in den tooren van den tempel geduurende de gevangenis van Lodewijk XVI, koning van Frankrijk door M. Clery, kamerdienaar van den koning, heb kunnen raadplegen.

‘Inmiddels,’ verhaalt Mej. Perk, ‘kuchte de Cléry niet minder.

Overtuigd, dat ook hij baat zou vinden bij de poeiers, die er haar van moesten bevrijden, wilde Elisabeth er niet één innemen, tenzij ook hij dit deed.

Doch hare poeiers matigden de koorts niet, die hem voortdurend bleef afmatten. Weldra moest hij 't bed houden en verdreef de angst, dien laatsten vriend te zullen verliezen, alle bekommering over eigen lot, niet alleen bij Elisabeth, maar ook bij de overige leden des gezins.

Madame Elisabeth week des daags niet van zijn sponde. Hoe wel te moede was het haar onder de verpleging van den getrouwen dienaar! Voor zijn legersteê gezeten, droomde zij zich weder terug in Montreuil, in een of andere stulp, bij een ouden bekenden kranke. En als zij dan straks het moede hoofd ter ruste legde, dan omruischten haar honderden stemmen, die het “God zegene u!” herhaalden, dat te Montreuil zoo menigmaal over haar was afgesmeekt; dan daagden tal van herinneringen voor haar op, tal van gesprekken met de Marsan of von Moscou gehouden, over de wisselvalligheid van alle aardsche grootheid en den eenigen onverderfelijken schat des menschen, zijn geloof aan een goedertieren, liefdevol Hemelvader. En dan sliep zij met een glimlach om en een bede op de lippen in, vol vertrouwen dat die liefdevolle Vader het wel met haar zou maken en ter zijner tijd uitkomst geven.’

Cléry zelf berigt in deze woorden het gebeurde:

‘Ook ik werd op mijne beurt ziek. De kamer, die ik bewoonde, was een vochtig vertrek en zonder schoorsteen: de koekoek voor het glasraam benam noch de weinige lucht, die men er kon inademen. Ik kreeg eene zinkingkoorts, met eene geweldige pijn in de zijde, die mij noodzaakte het bed te houden. Ik hield zes dagen het bed en elken dag kwam de koninklijke familie mij bezoeken. Mevrouw Elisabeth bracht mij dikwerf geneesmiddelen, die zij als voor zich zelve vroeg. Zooveel goedertierenheid herstelde een goed deel mijner krachten en, in plaats van de gewaarwording mijner smart, had ik zelfs schier geene andere, dan die van dankbaarheid en bewondering. Wie toch zou ongevoelig geweest zijn, als hij dit doorluchtig huisgezin, het herdenken van deszelfs eigene langduurige ongelukken, in zeker opzicht, zag opschorten, om zich met een hunner dienaren bezig te houden!’

Beter dan het eerste, dunkt mij het laatste te passen bij eenen toestand, waarbij onverdroten trouw in het ongeluk wel toenadering

[p. 488]

der ongelukkigen tot den getrouwe te weeg bragt, maar waarbij toch meer dan ééne omstandigheid die toenadering binnen zekere grenzen hielden.

Mij is voorgekomen, dat het: ‘Ecrasez l'infame!’ te dikwerf herhaald is. Ook - maar ik wil niet doof mij betoonen voor het verzoek der schrijfster, gelukkig, dat ik niet bloot uit deernis meerdere aanmerkingen moet terughouden, maar 't met een goed geweten doen kan. Alleen sta hier nog de voor de vrouw vooral niet minder dan voor den man noodige raad, die is in de vraag:

‘Wie van u, willende eenen toren bouwen, zit niet eerst neder en overrekent de kosten of hij ook heeft hetgeen tot volmaking (noodig is)?’

f.a.e.p.r.e.