De Tijdspiegel. Jaargang 28

[Tweede deel]

[p. 1]

Godgeleerdheid en onderwijs.

Een gewenscht verschijnsel op het gebied der moderne richting.

Het geloof en de geloofsgronden van een modern christen. In Brieven door T. Roorda, doctor in de Godgeleerdheid en in de Letteren, lid van de Kon. Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, Hoogleeraar te Leiden. Leiden, 1871.

Niemand in ons Vaderland die niet weet, dat de heer Roorda sedert vele jaren hoogleeraar is in de Javaansche talen en vroeger de Arabische en Hebreeuwsche talen met de wijsbegeerte onderwezen heeft aan het Athenaeum te Amsterdam. Al neemt hij onder de wetenschappelijke godgeleerden zijn plaats in de voorste rijen in, hij is toch van professie geen theologant, en behoort dus tot de gemeenteleden die de moderne richting volgen. Hieraan ontleent de uitgave van deze Brieven hare eigenaardige belangrijkheid. Met deze geloofsgronden van een modern christen voegt de heer Roorda zich bij geleerden als de heeren de Bosch Kemper en Opzoomer, die alleen door den drang van overtuiging en plichtsgevoel en niet tevens door hunne maatschappelijke betrekking worden gedreven tot verdediging van die opvatting van het christelijk leven, welke uit de philosofische en historische inzichten van onzen leeftijd voortvloeit. Zelfs de gamins van de drukpers moeten tegenover dergelijke voorstanders van de moderne richting de aantijging terughouden, die de ‘moderne theologen’ wel eens kunnen hooren, dat zij voornamelijk zouden ijveren om den wil van den maatschappelijken werkkring, waarin zij nu eenmaal werkzaam zijn. En ook in Prof. Roorda treedt een verdediger van een godsdienstige levensbeschouwing op, die bij alle nadenkenden wel zooveel gezag mag hebben, dat zij hem aandachtig hooren.

‘Het geloof en de geloofsgronden van een modern christen.’ Deze titel drukt den inhoud van deze Brieven uit. Eerst schetst de heer Roorda wat een modern christen gelooft en daarna op welke gronden dit geloof rust. De schrijver verzuimt niet op te merken, dat hij wel

[p. 2]

zijn geloof en zijn geloofsgronden beknopt en eenvoudig kan ontwikkelen, maar niet kan optreden als tolk van de overtuiging en opvatting van alle moderne christenen. Toch zou het, naar zijn gevoelen, niet onmogelijk zijn om ‘een formulier van eenigheid te vinden, waarmeê allen zich zouden kunnen vereenigen’. ‘En wel om deze reden, dat het eigentlijke godsdienstig geloof van de moderne Christenen zoo eenvoudig is, en dat al hetgeen, waaromtrent zij verschillen mogen, eigentlijk niet tot het godsdienstig geloof behoort, maar er wel zóó meê verbonden kan worden, dat de uitdrukking van het godsdienstig geloof daardoor eenigszins verschillend wordt, en de één dat eenigszins anders, dan de ander, zal voorstellen’.

De christelijke geloofsbelijdenis, waarmede Prof. Roorda meent, dat alle moderne christenen zouden kunnen instemmen, is deze:

‘Ik geloof in God als het eenig van zich zelf bestaande, eeuwig, oneindig wezen, dat de grond en zelfbewuste oorzaak is van alle eindige dingen en wezens, van al wat bestaat en ontstaat, - den overal in zijn eindelooze schepping als oneindige geest tegenwoordigen en altijd scheppenden Schepper, in wien wij leven, ons bewegen en zijn, - den almagtigen en alwijzen Albestuurder van het heelal, den Vader van zijn met zelfsbewustzijn begaafde schepselen, zijn kinderen, de menschen; op wiens wijsheid en vaderliefde ik mij in alle omstanheden van het leven, in lief en leed, met kinderlijke onderwerping en blijmoedig vertrouwen verlaten mag.’

‘Ik noem mij een Christen als volgeling van Jezus van Nazareth, door zijn volgelingen Christus genoemd, omdat in hem de vervulling gezien werd van de vrome verwachtingen der oude Israëlitische propheten omtrent een toekomstigen Messias of Christus, dat is een van God gezalfden of verkoren Verlosser en Koning, en stichter van een nieuw verbond. Hem erkent mijn verstand en mijn hart, Hem vereer ik, als den grootsten propheet, den waren tolk van het godsdienstig en zedelijk gevoel, door wien het eerst de ware kennis van God en de ware godsdienst geopenbaard werd. Hem geloof ik, die leerde, God als onzen Vader te eeren, en dat het hoogste gebod het gebod der liefde is: God, ons aller Vader, met een kinderlijk gemoed lief te hebben boven alles, en alle onze medemenschen als kinderen van denzelfden Vader, als onze broeders en zusters.

‘Ik geloof, dat de mensch in dit leven zijn bestemming niet bereikt, maar dat wij in dit tegenwoordige leven door onzen Schepper en Vader tot een hooger leven hier namaals, tot onze ware bestemming, worden opgevoed en opgeleid.’

Na de mededeeling van deze geloofsbelijdenis volgt nu eene beknopte nadere verklaring daarvan. De schrijver spreekt liever niet van God in den hemel of van den hemelschen Vader ‘al wil men aan die uitdrukkingen ook alleen maar een figuurlijke of dichterlijke beteekenis gehecht hebben’, want die uitdrukkingen geven zoo ligt aanleiding

[p. 3]

tot een verkeerde voorstelling van een God buiten de wereld of het geschapen heelal. Volgens de nieuwe wereldvoorstelling is God de eeuwige Schepper overal in zijn oneindige schepping als oneindige geest tegenwoordig, werkelijk en inderdaad tegenwoordig.’ En hij eindigt die nadere verklaring van zijne geloofbelijdenis met deze woorden: ‘Ja, Vriend! ik twijfel niet, of gij zult het met mij erkennen: dat eenvoudig geloof van een modern Christen aan den eeuwigen en oneindigen Schepper als onzen Vader bevredigt volkomen ons godsdienstig en zedelijk gevoel; - beantwoordt volkomen aan alles, wat in dat gevoel tot den mensch spreekt; - en in datgeen, wat in dat door den Schepper ons ingeschapen gevoel tot ons spreekt, erkennen wij Gods stem, Gods openbaring, of, volgens een bijbelsche uitdrukking, het getuigenis van den heiligen Geest.’

Overgaande tot de ontvouwing van de gronden, waarop dat geloof van een modern christen rust, herinnert hij ons nog, dat zijn geloof als christelijk en hervormd gerechtvaardigd wordt door het protestantsch beginsel, hetwelk in art. 7 van de Nederlandsche geloofsbelijdenis wordt gehandhaafd. Hieraan wordt dan een beknopte herinnering vastgeknoopt aan de historisch-kritische resultaten van den nieuweren tijd. Hoogst belangrijk is de nu volgende rechtvaardiging van het geloof aan God tegen de bedenkingen van de atheïsten, waarvan de slotwoorden deze zijn: In de regelmatige, door geen hindernis gestoorde, ontwikkeling van alle organische wezens is nog nooit iets opgemerkt, dat aan iets anders kan doen denken, dan aan een schepping van een zelfbewusten, alwijzen Schepper.’ Ter voorkoming van misverstand stelt Prof. Roorda nu nog in het licht, dat wij aan dien grond van het geloof aan God geen hoogere waarde moeten toekennen dan hij verdient. ‘Die grond is wel de grond, waarop dat geloof van den christen berust - die het voor wankelen bewaart: - doch het is niet de grond of bodem, waaruit het kiemt en ontspruit, waarin het wortelt en leeft. Neen, in dezen zin van het woord is de grond van zijn godsdienstig geloof het godsdienstig gevoel, zooals het door zijn opvoeding in de christelijke maatschappij opgewekt en ontwikkeld wordt.’ En wat het godsdienstig gevoel betreft, Roorda de degelijke psycholoog komt voor den dag in deze weinige woorden: ‘Ik spreek hier van de inspraken van ons gehééle gevoel. Trouwens het godsdienstig gevoel is wel op zich zelf beschouwd niets anders dan het gevoel van afhankelijkheid van hooger magt: maar, ofschoon wij het zoo op zich zelf en in het afgetrokkene beschouwen kunnen, in ons binnenste staat het toch niet zoo alleen en op zich zelf. Het is in de wezentlijkheid niet meer dan een gedeelte van ons zelfsgevoel. In dit zelfde zelfsgevoel hebben wij ook het zedelijk gevoel of geweten, dat niet alleen onze gevoelens en daden goedkeurt of afkeurt, en ons alzoo leert, wat wij als goed te doen en als kwaad te vermijden hebben, maar dat ons dit ook voorschrijft en gebiedt als pligt en onvoorwaardelijk gebod.’

[p. 4]

Ik kan zelfs niet voortgaan met vermelding van het voornaamste dat Prof. Roorda al verder ontwikkelt als gronden voor zijn geloof aan God als Vader, van zijn geloof aan een onsterfelijkheid van het individu, en voor den hoogen rang dien hij aan Jezus op het gebied van 't godsdienstige leven toekent.

Het beknopte betoog is zoo zaakrijk, dat men niet weet, wat men al dan niet in een korte schets daarvan zal opnemen. Hij zelf resumeert aldus: ‘Die geloofsgronden zijn eenvoudig deze twee overtuigingen: vooreerst, dat de eeuwige en oneindige grond en oorzaak van het heelal, van alles wat bestaat en ontstaat, niets anders zijn kan, dan een zich zelf bewuste grond en oorzaak, een alwijze Schepper; en, ten andere, dat de zelfbewuste Schepper omtrent zijn zelfbewuste, tot persoonlijke zelfstandigheid bestemde schepselen niet anders gezind kan wezen, dat als een vader jegens zijn kinderen. Al het overige, ook het geloof aan een toekomend leven, berust op die twee grondslagen.’

Na de ontwikkeling van zijn geloofsgronden wijdt de schrijver nog een brief aan de bestrijding van de zoogenaamde supranaturalistische wereldbeschouwing, en bespreekt hij de quaestie van de wonderen, van het bidden en van het determinisme. Men leze en herleze wat Prof. Roorda daarover in het midden brengt. Hier en in deze gansche brochure straalt dezelfde wijsgeerige geest door, dien wij uit zijne ‘zielkunde’ kennen. En het is in den geëerden schrijver wederom bewaarheid, dat vergevorderde en werkelijk degelijke philosophische beoefening van natuurwetenschap, menschkunde en geschiedenis een godsdienstige levensbeschouwing onderhoudt en veredelt, indien maar het persoonlijk zelfsgevoel aandoenlijk zij voor godsdienstige gewaarwordingen. Hierop vestigt Prof. Roorda nog opzettelijk de aandacht. ‘Door redenering en bewijs zal men den godloochenaar of ongodist, den materialist of ongeloovigen en ongodsdienstigen wereldling, niet tot het geloof aan God kunnen brengen. Op zijn best zal men hem daardoor tot een scepticus maken, zooals de geleerden het noemen, dat is tot een meer of min stelselmatigen twijfelaar, die zegt, dat hij daardoor toch niet overtuigd wordt; want dat het bestaan van zulk een bovenzinnelijk wezen een zaak is, die boven het bereik of buiten de grenzen van de menschelijke kennis ligt, en voor geen positive, klaarblijkelijke en feitelijke bewijsvoering vatbaar is. Tot geloof, dat is tot vaste overtuiging in zijn gemoed, zal hij niet gebracht kunnen worden, omdat het in zijn gemoed ontbreekt aan een levendig gevoel van afhankelijkheid van hooger magt en een levendig besef van verpligte en onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan de inspraken of geboden van zijn zedelijk gevoel.’ Ook kan het geschieden, dat het godsdienstig en zedelijk gevoel verdoofd wordt en er onverschilligheid voor alle godsdienst ontstaat ten gevolge van opgewekten twijfel aan voorstellingen en leerstellingen, die geen anderen grond hebben dan de over-

[p. 5]

levering en het kerkelijk gezag.’ Gelukkig wie dezen twijfel door ernstig voortgezet onderzoek kan te boven komen. Daartoe kunnen deze Brieven van den hoogleeraar Roorda de beste diensten bewijzen.

Met mijn aanbevelend verslag meen ik voor mijne lezers genoegzaam gerechtvaardigd te hebben wat ik zeide, dat wij in de uitgave van deze brieven een gewenscht verschijnsel op het gebied van de moderne richting mogen opmerken. Met die geloofsbelijdenis van Prof. Roorda zullen zich alle moderngezinde christenen, althans wat het wezenlijke van de voordragen overtuigingen betreft, wel kunnen vereenigen. Ik voor mij heb er geen bezwaar tegen. Alleen zou ik er willen bijvoegen een beknopte omschrijving van het algemeene karakter van een christelijk gemoedsbestaan, van de geestverwantschap met Jezus, met de bijgevoegde verklaring, dat men dien zin en wil des gemoeds voor het eigenlijk wezen van het christelijk geloof en van de daarmede verbonden overtuigingen houdt.

Mocht dit geschrift in veler handen komen, vooral in de handen van jonge menschen. Onder het aankomend geslacht zijn er zoo velen die over het bovenzinnelijke, over het bestaan van de Godheid, over onsterfelijkheid en het onderscheid van goed en kwaad improviseeren, zonder dat zij ooit eenig ernstig onderzoek of nadenken aan die hoogst aangelegen onderwerpen hebben gewijd. Zij hebben hier een geschrift in klein 8^o van maar 74 bladzijden. Maar men leze het met wikkend en wegend oordeel, want Prof. Roorda heeft in weloverlegde uitdrukkingen meestal de uitkomst saamgevat van diepzinnig en veelzijdig onderzoek en van rijke levenservaring. Wij zijn er den hoogleeraar dank voor verschuldigd, dat hij het aantal grootere en kleinere geschriften, die het voorrecht van een christelijke levensopvatting kunnen doen stand houden of doen ontstaan in harten, die aan de gevaren van heillooze twijfelzucht lijden, weder met een zeer uitstekend heeft vermeerderd.

F.W.B. van Bell.