De Tijdspiegel. Jaargang 28

[p. 570]

Godgeleerdheid en onderwijs.

Nieuwe rigting.

Allereerste beginselen van de natuurkunde van den mensch. Leerboek ten gebruike bij het lager en bij het middelbaar onderwijs, door G.H. van der Leij, leeraar aan de Rijkskweekschool voor onderwijzers te Haarlem. Haarlem, A. W, Bruna. 1871.

Een der grondbeginselen van de nieuwe rigting bij het onderwijs is: dat door opvoeding en veelzijdige ontwikkeling, naar verstand en hart, de mensch tot een zelfstandig, vrijdenkend en vrijwerkend wezen gevormd moet worden. Aldus, meent men, zal de gezondheid van gevoelen en denken, van leven en werken, bij iederen individuelen mensch het zekerste worden gewaarborgd; hiervan vooral is een natuurlijker en beter leven der menschheid en der maatschappij te verwachten. Onderwijs, uitgebreid en verbeterd onderwijs, zoo algemeen mogelijk gemaakt, over beide seksen en alle standen uitgestrekt, is het belangrijkst hulpmiddel hiertoe.

In dien geest is in de laatste jaren ijverig en met geestdrift gearbeid; in alle beschaafde landen der wereld. Veel werd afgebroken, doch veel ook op nieuw gebouwd, of in modernen stijl hernieuwd, op het gebied der Kerk, van Staat en maatschappij. Immers niet op het gebied der godsdienst en Kerk alleen, maar op elk gebied van het maatschappelijk leven, grijpt aldus de nieuwe rigting, bij haar algegemeene strekking, krachtig hervormend in.

Is zij de ware rigting bij opvoeding en onderwijs, de weg des heils voor het tijdleven der menschen? Moeijelijke vraag! Een schokkende beweging, als die eener aardbeving op tellurisch gebied, ontstond bij haar eerste optreden en duurt nog voort, op elk gebied van kennis en kunst.

Wij zouden het niet wagen een antwoord op die vraag te beproeven; gelukkig ligt zulks niet op onzen weg. Slechts dit moeten wij verklaren: dat de nieuwe rigting bij het onderwijs in het bijzonder,

[p. 571]

ons nuttig voorkomt omdat zij de praktische eischen voor het tijdleven der menschen in het oog houdt.

Ook hebben wij achting voor den bezadigden en eerlijken apostel der nieuwe leer, omdat hij eerbied heeft voor de natuur en het vrij en zelfstandig onderzoek der zigtbare dingen aanmoedigt. De natuur toch, als de zigtbare openbaring van het omsluierd godswezen, is een rijke mijn voor waarheid en nuttige wetenschap. Van die natuur is de mensch een deel, met haar is hij door de wet der wederzijdsche noodzakelijkheid innig verbonden. Verachting van wat men de zinnelijke dingen heet, leidt zeker tot dweepzucht of bijgeloof. Aan opvoeding voor de levenspraktijk hebben de mensch en de maatschappij, naar wij meenen, de dringendste behoefte.

Men leeft om te waken en te werken, niet om te droomen en in bespiegeling zich te verliezen.

De nieuwe rigting begrijpt dit evenzóó; zij is daarom bij uitnemendheid eene reeele, praktische. Aan haar heeft men het te danken dat de natuurwetenschap een gewigtigen invloed verkreeg bij de opvoeding terwijl haar eene plaats bij het onderwijs werd aangewezen. De praktische uitkomsten bleven niet achter; in spoor- en stoomwezen, electrische telegraphie enz., liggen zij klaar voor oogen. En zoo men uit de vruchten den boom zal kennen, dan voorzeker kan daarom de nieuwere rigting des tijds niet op goeden grond worden veroordeeld. Men zij billijk! al heeft ieder streven en dus ook dat der nieuwere rigting haar eenzijdigheid of overdrijving, het strooit kiemen van waarheid en bruikbare kennis in den akker des tijds.

Zal die nieuwe rigting bij het onderwijs, niet slechts voor het algemeen, maar ook voor iederen individuelen mensch in de toekomst goede vruchten afwerpen? Wij gelooven ja! van het anthropologisch standpunt gezien. Ge weet dat op den tempel aan Apollo gewijd, te Delphi, de spreuk geschreven stond: Ken u zelven. Welnu, bevordering van zelfkennis door natuurkundig onderwijs, ligt immers ook in het doel en de strekking der nieuwe rigting bij het onderwijs.

Is dit goed gezien? oordeel zelf. Zie rondom u in de woelige menschenwereld, en merk op hoe het met de zelfkennis staat, bij aanzienlijken en geringen, geleerden en ongeleerden, ouden en jongen; in het bijzonder wat hun stoffelijk wezen betreft. Hoe weinigen weten iets van den bouw en de zamenstelling, de wetten en krachten, het leven en de verrigtingen van die kunstige levensmachine, welke menschelijk ligchaam heet. En zonder die kennis moet de zedelijke zelfkennis in groote duisternis blijven gehuld.

Immers het hooger, geestelijk leven is ten naauwste met dat ligchaam verbonden voor dit tijdleven. En is dat werktuig ook niet onmisbaar voor de vervulling der dringendste behoeften van ons bestaan, bron en oorzaak tevens van veel smart en veel vreugde? Kunnen de wetten en voorwaarden van gezondheid en leven worden begrepen en

[p. 572]

beheerscht ook zonder begrip te hebben van het ligchaam? Verdient het ook niet, als een krachtige getuige der onpeilbare en onfeilbare wijsheid van den ongeziene, onze ernstige belangstelling? Voorzeker, en toch, trots dit alles, het staat in dit opzigt met de meesten slecht wat hun weten betreft. Wel was men er steeds op bedacht alle denkbare leervakken bij het onderwijs op te nemen, de geographie tot in de kleinste bijzonderheden te doen onderwijzen; doch de natuurkunde van den mensch behoorde naar men meende niet te huis op de lagere en middelbare scholen! Die was uitsluitend voor de dokters!

Eerst toen van gymnastisch onderwijs sprake begon te komen, werd ook de aandacht geleid op dit tot hiertoe vergeten en onbekende leervak.

Onbegrijpelijke kortzigtigheid der oude rigting bij het onderwijs! Iedere provincie, iedere eenigzins beteekenende hoofdstad of rivier, in eigen land of daar buiten, werd in het geheugen geprent; doch van het menschelijk ligchaam weinig meer geleerd dan oppervlakkige en theoretische noties over de zintuigen, of eenige verwarde speculative, philosophische begrippen over zielkunde.

En nu vragen wij aan ieder onbevooroordeelde: zijn dan schedel, borst en buikholte ook geene belangrijke provinciën; hart en longen, maag en lever geene merkwaardige hoofdplaatsen; en is die purperen levensstroom welke door onze aderen vloeit, geen stroomgebied, even merkwaardig als de Rijn of de Wolga? Een stoomwerktuig en telegraaftoestel trekken de aandacht en nopen tot onderzoek en bewondering - doch men vergeet, of weet niet, dat een veel kunstiger telegrafennet door zijn eigen ligchaam is geweven, dat gedachten en wil ten dienste staat.

Wij zien daarom een goede vrucht der nieuwere rigting ook hierin, dat de natuurkunde van den mensch meer en meer in hare waarde, voor volksverlichting en volksbeschaving, in hare beteekenis voor opvoeding en onderwijs zal worden erkend.

Wij meenen dus dat het streven moet worden toegejuicht van allen, die door bevattelijke voorstelling, openbare voordragt en demonstratie, beknopte leerboeken of populaire geschriften, eene algemeene kennis van het menschelijk ligchaam en zijne verrigtingen trachten te bevorderen en tot gemeen goed te maken. Aldus zal de ware zelfkennis, naar wij meenen, worden aangekweekt bij het thans nog ietwat krom en verdraaid menschengeslacht, en daarmede een juister begrip van vrijheid en zelfstandigheid.

Matigheid en ordelijkheid in leefwijze en leefregel, bescheidenheid en ware ernst, zij zullen minder tot de uitzonderingen beginnen te behooren, zoo niemand meer vreemdeling blijft in zijn eigen huis, de woonplaats van zijn geest. Ook de religieuse mensch zal daarbij winnen.

[p. 573]

Verschillende geschriften verschenen sedert de laatste jaren tot bevordering van dit doel, in de meest praktische landen, vooral in Engeland en Duitschland. Ook in ons vaderland, en dat waarvan de titel hierboven is vermeld, verdient daaronder een onbetwiste plaats in te nemen.

Het geschrift van den heer P.H. van der Leij, leeraar aan 's Rijks kweekschool voor onderwijzers te Haarlem, getuigt gunstig voor hem als docent. Als onderwijzer in de wis en natuurkundige vakken aan 's Rijks kweekschool is hem ook het onderwijs in de physiologie van den mensch opgedragen. Dit gaf aanleiding tot het zamenstellen van zijn leerboekje. Het is, volgens Schr., een verzameling van gedicteerde hoofdpunten, die hij na afloop van iedere les in de physiologie liet opteekenen. Deze, systematisch tot een geheel vereenigd, deed hij, vermeerderd met eenige aanteekeningen en geïllustreerd door twee uitslaande steendrukplaten, voor het algemeen door den druk verkrijgbaar stellen.

Beknoptheid en betrekkelijke volledigheid hield hij bij de zamenstelling voor oogen.

De wijze waarop zijn boekje is ontstaan verklaart dan ook eenigzins den minder aantrekkelijken, aphoristischen vorm en de paragraphische bewerking. Het onderscheidt zich overigens door eenvoud, helderheid, voldoende volledigheid, ordelijke uiteenzetting der verschillende onderwerpen, juistheid van voorstelling en onberispelijkheid van terminologie.

Met tact heeft Schr. zijn onderwerp afgebakend binnen de grenzen van het doel en de strekking der uitgave. Ziehier ons algemeen oordeel over dit leerboekje. Het is in drie groote afdeelingen gesplitst. De eerste behandelt de zamenstelling van het menschelijk ligchaam; de tweede bespreekt de organische verrigtingen; terwijl in de derde de animale verrigtingen worden beschouwd. Ieder dezer afdeelingen heeft de volgende onderverdeelingen: I. a) over het geraamte; b) over de spieren en andere deelen van het ligchaam; c). iets over de weefsels; d) iets over de scheikundige bestanddeelen der weefsels. II a) Algemeen overzicht; b) over de afscheidingen; c) over de spijsvertering; d) over de opslorping (absorptie); e) over den bloedsomloop; f) over de ademhaling; g) over de stofwisseling (voeding en stofverlies); h) over de ontwikkeling der dierlijke warmte; i) nog iets over de afscheidingen (excretie en secretie); k) over de onwillekeurige bewegingen. III. a) Het animale zenuwstelsel; b) de zintuigen; c) bewegingswerktuigen; d) verband tusschen ziel en ligchaam; e) de slaap, Verband tusschen verschillende verrigtingen. Eenige scheikundige aanteekeningen. Ziehier de schets van den inhoud. Of wij daarop geene aanmerkingen hebben? Meer op- dan aanmerkingen. En naardien de bescheiden schrijver zich hiervoor bij de vakmannen aanbeveelt, en bij een eventuele tweede uitgave zij hem van nut zouden kunnen zijn, willen wij die niet terughouden. Zij hebben hoofdzakelijk betrekking tot den aanleg van het boekje.

[p. 574]

Het komt ons namelijk voor dat Schr. zijn onderwerp had moeten inleiden, door eene beschouwing der vraag: welke plaats neemt de mensch in binnen de rei der natuurwezens? Hij was dan niet zóó ‘met de deur in huis komen vallen’, en op de eerste pagina van zijn boekje zoude dan niet zoo direct ‘het geraamte’ ons hebben tegengegrijnsd.

Ook zoude hij aldus zijn onderwerp met juistheid hebben omschreven en bepaald; misschien ook reeds vóóraf den lezer met warmte en geestdrift voor dat onderwerp hebben vervuld. Wij vergeten wel niet dat Schr. zijn boekje bestemde voor leerboek en niet voor leesboek; maar toch, zóó als het dáár ligt, hoeveel goeds wij er ook van hebben kunnen zeggen; heeft het zoo iets van een anatomisch-physiologischen catalogus rerum. Na de voorafgegane behandeling der genoemde vraag zouden wij dan een hoofdstuk hebben willen zien volgen: over de ontwikkeling van het dierlijk leven in het algemeen, dat eenvoudig en duidelijk genoeg te behandelen is. Voorts, dunkt ons, zoude de opeenvolging waarin door Schr. de organische verrigtingen worden behandeld, logischer hebben kunnen zijn. Wij meenen dat met de spijsvertering had begonnen moeten worden, en het hoofdstuk over de afscheidingen, na dat over stofwisseling had moeten volgen, waarbij dan tevens plaats was geweest om de opslorping te bespreken. Eindelijk vragen wij: waarom de geslachtswerktuigen en geslachtsverrigtingen geheel van de behandeling werden buiten gesloten? Is het boekje dan niet bestemd voor onderwijzers? Daar waar Schr. de dierlijke warmte behandelt, komt het ons verder voor, dat de meening te veel op den voorgrond wordt gesteld, dat zij ontstaat door verbranding - of verbinding van de zuurstof met andere stoffen. Dit nu komt ons voor physisch en physiologisch minder juist uitgedrukt: op grond namelijk der nieuwere ontdekkingen in betrekking tot de leer van de omzetting der krachten. Ten slotte willen wij den geëerden bewerker van dit overigens zeer bruikbaar leerboek wijzen op twee geschriften, die hem bij zijn onderwijs en ook bij een eventuele tweede bewerking van zijn leerboek van belangrijk nut kunnen zijn, en die hem wellicht onbekend bleven. Het eerste is: Leçons élémentaires d'Anatomie et de Physiologie par le Dr. Auzoux, 2 edit. Paris, Labé, 1858. Het tweede heeft tot titel: Die Gesundheitslehre nach dem neuesten Standpunkte der Physiologie, populär dargestellt von D. Wilhelm Sklorek, Berlijn 1868.

En hiermede schrijver en uitgever heil!

Arnhem, 5 Mei 1871.

D^r. J.J. Kerbert.