De Tijdspiegel. Jaargang 28

[p. 265]

Letterkunde.

Een Nederlandsche roman.

H.J. Schimmel. Het gezin van Baas van Ommeren (voor dertig jaren). 2 dln. Schiedam, bij H.A.M. Roelants, 1870.

Wie heeft zich eenigen tijd geleden niet geërgerd aan het bericht, dat in een Duitsch tijdschrift geweigerd is de opname van een overzicht der Nederlandsche literatuur van het jaar 1870, omdat dit te particularistisch zijn zou? Als ooit de publieke meening in Duitschland zich omtrent ons vaderland heeft kenbaar gemaakt, dan is het wel in dit saillant feit. Wat ligt er toch in dat feit opgesloten? Immers geheele verloochening van onze taal en onze literatuur. Het Hollandsch is niet meer dan een dialekt van het Duitsch, even goed als het Saksisch, het Beijersch, het Hannoversch enz.; en daarom kan er geen afzonderlijk overzicht van de literatuur in dat dialekt in een jaar worden gegeven, waarin de eenheid van Duitschland tot stand kwam en waarin dus zooveel mogelijk elk onderscheid tusschen de verschillende stammen van het eene Duitsche volk moet worden uitgewischt. Zietdaar het feit in al zijn naaktheid. Het behoeft niet gevraagd te worden, waarom dit aldus geschiedt? In allen ernst gemeend kan het niet zijn. Of zouden wij de redaktie van dat Duitsche tijdschrift voor zoo onnoozel moeten houden, dat zij niet eens bekend was met den oorsprong van de Duitsche en de Nederlandsche taal? Zou een tijdschrift aan de literatuur gewijd, zoo weinig bekend zijn met de onderzoekingen van Grimm e.a. op dat gebied? Dit kunnen wij immers niet onderstellen. En zoo blijft er dan niet anders over, dan dat wij hier te doen hebben met een afschuwelijk staaltje van kwade trouw, dat wij hier te doen hebben met een dier lage middelen van het leugensysteem, dat tegelijk met het imperialisme, van Frankrijk naar onze oostelijke naburen schijnt te zijn verhuisd. Nederland moet vroeg of laat geannexeerd - welnu dan moet ook geen middel ontzien worden, om de publieke opinie in Duitschland omtrent ons land op het dwaalspoor te brengen. En wat is daartoe geschikter, dan een-

[p. 266]

voudig verloochening van onze literatuur. Daardoor wordt toch het best de grondslag van een geheele natie ondermijnd.

Wij zullen echter de vergeefsche moeite sparen, om in dit tijdschrift onze Duitsche broeders, die door den roes van hun krijgsgeluk geheel zijn bedwelmd, van hunne dwaalbegrippen omtrent ons land te genezen. Het zal ons genoeg zijn, wanneer wij door de aankondiging van den roman van Schimmel in onze Hollandsche lezers het gevoel hunner nationaliteit hebben verhoogd.

Veel bedroevender verschijnsel toch, dan de miskenning, die de Hollandsche literatuur van den kant der Duitschers ondervindt, is het feit dat er volbloed Nederlanders zijn, die uit dwaze ingenomenheid met al wat vreemd is en uit minachting van het kleine in de wereld, het eigenaardige van de Nederlandsche letterkunde ten eenenmale ontkennen. Omdat de produktie op het zuiver gebied der literatuur van den tegenwoordigen tijd in ons land niet vergeleken kan worden bij vroegere tijden zoo min als bij andere landen, hoort men uit den mond van velen in koelen bloede het geheele bestaan der Nederlandsche literatuur op zich zelve in twijfel trekken.

Tegen dit bedroevende verschijnsel verheugt het ons, dat wij met den voor ons liggenden roman van Schimmel ten krachtigste kunnen protesteren, en dat wij met het oog op dezen romanschrijver het ons volk luide kunnen toeroepen, dat de geest van onzen van Lennep met hem niet is gestorven.

De roman toch: het gezin van baas van Ommeren, die onder den titel van ‘Voor dertig jaren’ in het tijdschrift Nederland gestaan heeft, is de aandacht van allen, die belang stellen in den gang der Nederlandsche letterkunde ten volle waard. Daar zullen er zijn, die dezen roman uit de hoogte zullen beoordeelen, omdat daarin niet gevonden wordt de objectivering van de een of andere machtige ideé van den tijd, dien wij beleven, omdat zij daarin missen de behandeling van een der kwestien, die onzen tijd bewegen. En zeker, wanneer men uitgaat van de meening, dat in elken hedendaagschen roman een dergelijk probleem van socialen, politieken of religieusen aard op den voorgrond staan moet, dan beantwoordt deze roman niet aan dat vereischte. Doch heeft het kleine in het leven dan ook niet zijne groote waarde? En het is juist in dat opzicht, dat deze roman van Schimmel uitmunt. Gij moogt te vergeefs daarin zoeken stoute denkbeelden over den geest onzes tijds, gij zult er des te meer in aantreffen die fijne en kleine trekken van het leven, die toch ook waarlijk niet over het hoofd mogen gezien worden.

Ik denk hier o.a. aan de beschrijving van vrouw Moes, de ruwe en toch zoo door en door goedhartige bleekster, die met al de ruwheid aan haar stand eigen en in het trotsche gevoel van haar eigen eerlijk verdiend geld dikwijls op den verachtelijksten toon zich uitlaat over de schandelijke praktijken van haren neef Stuffken; maar die, waar de on-

[p. 267]

gelukkige Clara in nood was, haar redster zich betoonde en jegens Lize op haar sterfbed een onovertroffen adeldom van ziel openbaarde. Die vrouw Moes is een van de best geslaagde figuren; om dat te begrijpen, is het alleen noodig, haar sterfbed bij te wonen (pag. 224 dl. 2). Met meesterlijke hand is dat geschetst.

Niet minder goed is ook het beeld van de vrouw van Reaal geteekend, die zich ten gevolge van het ellendig gedrag van haren echtgenoot in de armen der orthodoxie had geworpen; die het eene oogenblik zich ten gevolge van haar zenuwlijden ten doode toe krank gevoelt, om een oogenblik later de plannen te maken voor een diner, aan hare vrienden te geven; die voor haar vermoorden echtgenoot op zijn graf gebeden komt slaken en een oogenblik later met den liberalen dominé Stins, die heftig tegen het separatisme uitvoer, een twistgesprek over de godsdienst houdt. En zoo zijn er verscheiden figuren in dezen roman, die allen bewijzen, dat Schimmel een helder oog heeft voor het kleine in het leven, dat hij een uitnemend opmerker is.

Wij kunnen dan ook dit werk met den grootsten aandrang aan het lezend publiek aanbevelen en wij zijn overtuigd, dat allen, die prijs stellen op de kleine schakeringen in het menschelijk leven menig nuttig en aangenaam uur onder het lezen zullen doorbrengen.

Vraagt men mij, of ik daarom geene aanmerkingen heb. Ja zeker en ik wensch ze ook, zonder aarzeling uit te spreken.

Wat vooreerst aangaat de verandering van titel; de schrijver heeft, dunkt mij, zelf gevoeld, dat deze bij een afzonderlijke uitgave noodig was. Waarom? Oorspronkelijk luidde de titel: ‘Voor dertig jaren’ en men zou dus met reden hebben mogen verwachten, dat deze roman, die ons dadelijk in het hart van ons vaderland verplaatst, ook met nauwkeurigheid de vaderlandsche toestanden van voor dertig jaren zou hebben geteekend. Van den historischen romanschrijver Schimmel zou men dit vooral wachten. Dit geschiedt echter in geenen deele. Uitgenomen den strijd van den predikant Stins tegen de afgescheidenen en een enkele opmerking ontleend aan de toenmalige Rijksvertegenwoordiging, hooren wij van ons vaderland in die dagen nagenoeg niets en kon alles, wat er in verteld wordt, even goed voor 50 jaren als gisteren hebben plaats gehad. Deze fout heeft de schrijver zonder twijfel zelf gevoeld en het is dan ook zeker daaraan te wijten, dat in de afzonderlijke uitgaaf de roman een anderen titel heeft gekregen, ontleend aan de hoofdpersonen van zijn werk. Het is ook de vraag, of ons vaderland voor 30 jaren wel belangrijk genoeg was voor een historischen roman.

Een andere opmerking, die ik tegen den roman in het midden zou willen brengen, is deze, dat hij al te realistisch is. Wat versta ik daaronder? Komen er in dezen roman tooneelen voor, zoo als wij gewoon zijn uit de objectieve kunstschool van Frankrijk te ontvangen, of zooals Lidewyde van Busken Huet, onzaliger gedachtenis, ons heeft te aanschouwen gegeven? Komen er scènes in voor, aan den meest dierlijken

[p. 268]

toestand van den mensch ontleend? Neen, aan die zonde van de objectieve kunstschool maakt Schimmel zich niet schuldig. Doch er is nog een ander soort van realisme, dat ons evenmin bevredigt. Ik bedoel dat realisme, dat zich tevreden stelt met het schetsen van alledaagsche menschen, zonder ons een eenigszins ideale persoon daar nevens te teekenen, op wien ons oog telkens met de grootste bewondering staart. Zeker, ik weet, ook dit kan worden overdreven. Die ideale persoon mag niet boven lucht en wolken zweven maar moet vleesch van ons vleesch zijn en been van ons been. En ziet! zulk een ideale persoon mis ik in het gezin van baas van Ommeren. Zeker de schrijver heeft getracht aan dien eisch te voldoen door zijne teekening van van Ommeren zelf, van Klaartje, van Kornelis en Lize tegenover de donkere schaduwen, die een Reaal en Stuffken op ons doen vallen. Maar wanneer die genoemde edele naturen op den keper worden beschouwd, dan beantwoorden ze geen van allen aan de vereischten van die ideale persoon, die ons met de overige concrete toestanden verzoenen moet. Denkt aan van Ommeren - zeker met berusting draagt hij zijn lot, hij de vroeger welvarende man, om ook in lager stand werkzaam te zijn voor zich en de zijnen. Maar die berusting hindert ons toch, waar we hem als een slaaf zich zien krommen voor zijn afschuwelijken meester Reaal en reeds lang voor den aanslag van Reaal op zijn dochter Klaartje hadden wij gehoopt, dat hij dat ondraaglijk juk zich van de schouders zou hebben geworpen.

En Lize Stuffken? Zou zij soms aan dien eisch voldoen? Zonder twijfel - die persoon wekt onzen eerbied op, waar zij duldt en draagt, waar zij zich zelven arm maakt, om de misdaden van haren vader uit te wisschen, waar zij hopende op de eindelijke terugkomst van Kornelis, in alle opzichten zich een kind betoont van Kornelis ouders. En toch, liefde is het woord niet, dat ons boeit aan die figuur. Zij blijft altijd min of meer koud. Noch hare houding tegenover Kornelis, dien zij dwingt tot de vlucht, om haar ontaarden vader te sparen, noch haar dagboek doet ons denken aan zulk een ideale natuur, die door den strijd des levens geheiligd geworden is. Het lijden gaat bij haar niet diep - en haar levenstaak wordt meer uit plichtsgevoel dan uit liefde verricht.

Maar wellicht heeft de schrijver ons zijn ideaal in Klaartje en in Kornelis geschetst. Zeker, deze beide hebben van huis uit zulk een ideale natuur. Doch zij komen zelden ten tooneele. In het schoonste harer dagen huwt Klaartje met een goeden sukkel van een man en men hoort bijna niet meer van haar. En Kornelis zit in Algiers en treedt bijna nergens handelend op. Toch komt het mij voor, dat de schrijver van deze twee ideale naturen ook hoofdpersonen had moeten maken. Eene vergelijking zij mij vergund met een der meest bekende en schoonste romans van George Eliot, ik bedoel Adam Bede. Kornelis en Klaartje doen hier en daar denken aan Adam Bede en Hetty,

[p. 269]

de twee schoonste figuren in genoemden roman. En toch, waar is in Kornelis iets te vinden van dien edelen aard van den timmerman Adam Bede? Voor zijn vlucht naar Algiers is Kornelis eigenlijk een onbeduidende jongen, die alle mogelijke flinkheid mist, en die in geenen deele inziet, dat Stuffken, zijn patroon, een schoelje is. Op Adam Bede daarentegen rust ons oog van zijn jeugd af met het grootste welgevallen. Die flinke timmermansgestalte moet elk lief krijgen. En Klaartje, die hetzelfde slachtoffer was als Hetty van den gemeenen man uit den adelstand, wat vinden wij bij haar van dat zielelijden van de gebrokene Hetty, dat ons in Adam Bede met zulke schoone kleuren geteekend wordt? Ook al was Klaartje totaal onschuldig, gelijk ze was, dan moest toch op zulk een ziel dat grievend leed loodzwaar blijven drukken; - al haar zieleleed begraaft ze echter aanstonds onder het meest prozaische huwelijk.

Van waar dat gemis dier hoogere idealiteit? Het komt mij voor, dat dit voortspruit uit het gemis van een allesbeheerschende idée. Althans de romanschrijver, die tot de objectivering van zulk een idée zijn figuren gebruikt, zal ligter dan een bloote waarnemer zulk een ideale natuur ons schetsen. En het is dan ook die reden, dat die soort van romans de ontwikkeldsten het meest aantrekken. Zij zijn aangrijpender, zij laten meer achter in de ziel, zij zijn onsterfelijk.

Toch blijf ik dit werk zeer aanbevelen aan de aandacht mijner lezers, zij zullen er zonder twijfel door geboeid worden. En al moet als het beste kenmerk der schoone litteratuur worden genoemd, dat zij de menschelijke ziel met denkbeelden verrijkt; toch is een niet minder groot vereischte van een roman, dat hij weet te boeien door zijn concrete beelden. Dit laatste doet Schimmel bij uitnemendheid.

D.C. Nijhoff.