De Tijdspiegel. Jaargang 26

De zielkunde volgens de empirische wijsbegeerte.

Kort begrip der proefondervindelijke Zielkunde, gegrondvest op de wetenschappen welke aan de middelbare scholen onderwezen worden, door Dr. C.H. Thiebout C.H. Zn. Arnhem, J. Heuvelink, 1869.

Wij hebben in dit tijdschrift reeds de empirische wijsbegeerte in hare methode, hare betrekking tot de wetenschappen, en laatstelijk in hare zedelijke strekking beschouwd; de oordeelkundige analyse van het boven aangekondigde geschrift levert ons als van zelve de gelegenheid om hare zielkunde eenigzins meer van nabij te bezien.

Men kan niet ontkennen dat de zielkunde een der voornaamste wijsgeerige wetenschappen uitmaakt, en als de grondslag der wijsgeerige bespiegeling is aan te merken. Eene wijsbegeerte, die hare beoefening zoude verzuimen, die haar even als het ‘positivismus’ van Comte, uit de rei der wetenschappen zou schrappen, kan den naam van wijsbegeerte niet verdienen; want het eerste vereischte daarvan is: ‘Ken u zelven.’ Echter is hare beoefening in den laatsten tijd voor die van de wis- en natuurkundige wetenschappen merkbaar verzuimd. Vele oorzaken dragen daartoe bij. Zij is niet zooals de eersten van eene zoodanige onmiddellijk nut en voordeel gevende toepassing in de opvatting van hen die daarom alleen de wetenschappen willen aangeleerd hebben, en niet om haar zelven, om daardoor in de kennis der waarheid te vorderen.

Hoe zal men meer en meer tot deze kennis geraken als men het ‘ik’, het kennend wezen, niet zooveel mogelijk heeft doorgrond; want op welk standpunt in de wijsbegeerte men zich plaatst, hetzij empirisch, op dat der, al het overige uitsluitende, ondervinding, of op het meer spiritualistische der bespiegeling, men zal moeten erkennen, dat al hetgeen wij van de buitenwereld kunnen weten door den aard van den menschelijken geest subjectief gewijzigd wordt.

Fen ‘kort begrip der proefondervindelijke zielkunde gegrondvest op (in verband met) de wetenschappen welke aan de middelbare scholen onderwezen worden, moest dus wel aanstonds onze belangstellende aandacht trekken, voornamelijk omdat de titel reeds aanduidt dat het van eene empirische strekking is, hetgeen dadelijk nog meer door de vreemde

[p. 500]

inleiding uitkomt. ‘Vruchtbaar was de natuurphilosophie vooral in het laatste vijftigtal jaren voor den mensch’, zoo begint de schrijver, ‘want door de kennis der natuur leerde de mensch haar aan zich dienstbaar maken met het oog op gerief en industrie.’ Vervolgens wordt er over de spankracht van den waterdamp, ‘het stoomwerktuig,’ ‘de telegraaf,’ ‘de photografie,’ ‘de gasfabriek’ gesproken; en men vraagt zich verwonderd af, wat heeft dit alles met de zielkunde te maken? ‘Alles wat ontleend is aan de empirie (waarneming en ondervinding) is kennis, en kennis is kapitaal. Die kennis kan benuttigd worden om anderen daarmede van dienst te zijn. De diensten hebben waarde, zijn waardig beloond te worden met geld.’ (!) Men zou meenen een staathoudkundig, in plaats van een proefondervindelijk zielkundig vertoog te lezen.

‘Maar wat is kennis? Kennis het welgeordend geheel van feiten, die waargenomen zijn door velen, en aan de beschouwing der natuur ontleend zijn. Natuurwetenschappen’. (?) Wij dachten in plaats van de ‘Natuurwetenschappen,’ in een werkje over de zielkunde, hier als antwoord de ‘zelfkennis’ te ontmoeten.

‘De leeraren in de natuurwetenschappen zijn als het ware de magazijnmeesters, aan wie het bestuur is toevertrouwd over de kostbaarste schatten, waardoor de som van het kapitaal in de wereld moet toenemen - Magazijnmeesters die dat voedsel aan het volk uit hunne pakhuizen op bepaalde tijden uitgeven, enz.’ Mij dunkt dat hier de schrijver de nuts- en voordeels-theorie, de natuurwetenschappen en hunne leeraren geen zeer kiesch compliment maakt, en zij zich weinig gestreeld zullen gevoelen door zich bij een ‘pakhuis’ en ‘magazijnmeesters’ te zien vergelijken. Wij zijn nog niet aan het einde met de ‘heterogene’ zaken die wij hier ontmoeten; men vindt hier gewag gemaakt van chemische preparaten als ‘benzol, uitrobenzine, aniline, waarvan vele menschen nooit iets gehoord hebben, terwijl wij vernemen dat de aniline-kleurstoffen hebben gevoerd tot: ‘eene nieuwe wijze van schilderen met olieverwen, tot een nieuwen olieverwendruk, tot het kleuren van photographiën, van geestrijke dranken, van lakvernissen, lampenschermen, brillenglazen, enz. enz.’ Wie zou gelooven dat al deze fraaije en nuttige uitvindingen, door den schrijver opgesomd, hem zouden leiden tot het besluit: ‘de hoofdtriumf van de meer naauwgezette beoefening der natuurwetenschappen is, dat zij ons bekend maakt met het wezen der menschelijke natuur.’ (?!)

De schrijver schijnt dus zelf gevoeld te hebben dat hij in deze inleiding te ver van zijn onderwerp was afgedwaald, hij komt eindelijk door dezen volzin tot zijn eigenlijk onderwerp, de zielkunde, terug.

‘De groote philosoof onzer dagen Schopenhauer ziet in de geheele natuur éénen wil als regerend hoofdprincipe. Deze wil komt in den wil van ieder individu tot openbaringen in den grond van al zijne handelingen.’ En toch is deze wil slechts het uitvloeisel van de om-

[p. 501]

standigheden waarin de mensch geplaatst is, van de geërfde natuur zijner voorvaders, van de opvoeding, van het klimaat, van zijne levenswijs enz. enz.’

Alles waar en goed, slechts één ding, en het voornaamste ontbreekt er aan, de aard van den menschelijken geest zelven. Die ‘philosophen, vooral van Duitschland welke ons hebben voortgedreven op de vleugelen der natuurwetenschappen,’ die de volgende grondbegrippen van den menschelijken geest gegeven hebben: dat die geest geschikt is om van den aanvang zijns bestaans indrukken der buitenwereld in zich op te nemen, hebben toch hiermede niets nieuws gezegd, dit is eene waarheid zoo oud als de wijsbegeerte zelve. Dat het vermogen om die opgenomen indrukken zich later als een beeld weder te kunnen verlevendigen zijne terugroepende verbeeldingskracht (phantasie) uitmaakt; dat die indrukken voorstellingen in hem opwekken, hem gedachten en begrippen doen vormen, begeerten en den wil in hem doen ontstaan is onbetwistbaar, maar reeds door de oude en nieuwere wijsgeeren van Socrates, Plato, Aristoteles tot op Kant en Hegel, vóór Schopenhauer en Lindner in zijn ‘Lehrbuch der Psychologie’ voldingend aangetoond; dat het organisme van het ligchaam en voornamelijk van het zenuw- en hersengestel veel invloed heeft op den verschillenden toestand en de voortreffelijkheid van den menschelijken geest is zeker, maar hiermede is het zielkundig raadsel nog niet volkomen opgelost, en blijft men nog te veel op een eenzijdig empirisch standpunt staan.

Met Prof. Olawsky en Lauckhard, tot nog toe bij ons weinig bekend, neemt de schrijver vijf vermogens van de menschelijke ziel aan, namelijk: 1^o de vatbaarheid voor indrukken; 2^o de wil, 3^o het verstand, 4^o de phantasie, 5^o de geest, intelligentie (Vernunft.) Wij kunnen ons hiermede wel vereenigen, alleen zouden wij voor ‘intelligentie’ dat wij ‘synoniem’ met verstand beschouwen, ‘rede’ plaatsen, volgens de opvatting van Kant, als het hoogste vermogen van den mensch, dat éénheid aan de uiteenloopende verstandsbegrippen geeft, dat den zetel van het schoonheids-, zedelijk en godsdienstig gevoel is, en dat den adel van den menschelijken geest uitmaakt. Hierover worden over het algemeen juiste en grondige aanmerkingen gemaakt waarmede wij meestal kunnen instemmen, hoewel wij die gaarne wat nader en uitvoeriger ontwikkeld hadden gezien, terwijl de stijl des schrijvers ons wat al te ‘aphoristisch’ voorkomt, en hij te veel aan eene stoffelijke opvatting der zielkundige vraagstukken blijft hangen, en meer waarde aan de natuurwetenschappen, dan aan de geschiedenis en aan de letterkunde, in zijne korte behandeling daarvan, schijnt te hechten.

Hoewel hij nog al wijsgeeren, zooals Descartes, Spinoza, Leibniz, Schelling, Hegel en vooral Schopenhauer aanhaalt, is dit slechts ter loops, zonder dat wij daardoor te weten komen hoe zij over de zielkunde dachten. Het is opmerkelijk, dat sommige empirische wijsgeeren zoo

[p. 502]

weinig van de schriften van Kant gebruik maken, terwijl weder anderen, zooals Stuart Mill, in hem een bondgenoot van hun scepticismus zien! Onze schrijver zegt eindelijk ook niet hoe hij eigenlijk over de menschelijke ziel denkt, of hij die meer als een ‘magazijn’ van indrukken aanziet, zooals velen der empirische wijsgeeren haar beschouwen; wij zouden echter het tegendeel vermoeden, dat hij haar aanmerkt als den ‘magazijnmeester’ die den opgegaarden voorraad regelt en op verschillende zolders bergt, om die zoo noodig spoedig te kunnen vinden om er het vereischte gebruik tot haar ‘nut en voordeel’ van te kunnen maken. De grootste aanmerking die wij op zijn geschrift hebben, is juist die nuttigheids-theorie, welke de kennis en de wetenschappen niet om haar zelven, maar om hare heilzame en stoffelijke toepassing schijnt te waarderen, en die zich niet op het hoogere standpunt plaatst van ze als den weg tot de waarheid, als de veredeling van den menschelijken geest aan te zien; eene verkeerde en eenzijdige rigting des tijds, waardoor velen niet beseffen dat zij daardoor de wetenschappen verlagen en tot eene oppervlakkige beoefening daarvan aanleiding geven.

Wij zouden den schrijver in bedenking geven om de zielkunde eens nader meer uitvoerig uit een empirisch standpunt te behandelen, daarin alle toespelingen op de toegepaste natuurwetenschap weg te laten, welke hier eigenlijk niet op hare plaats zijn, en zich voornamelijk meer toe te leggen op het schoonheids-, zedelijk en godsdienstig gevoel in den mensch, waarover hij zoo weinig of niets gezegd heeft, en waarvan enkele geachte voorstanders der empirische methode de hooge waarde beginnen te beseffen. Want het behoeft in onzen tijd niet om de menschen aan te sporen, om dadelijk het oppervlakkig door hen aangeleerde tot hun nut en voordeel aan te wenden, maar een helderen, krachtigen, onderzoekenden en verheven geest aan te kweeken, die in de wetenschap niet slechts een middel maar een doel ziet; hetgeen alleen hem nader tot de kennis der waarheid brengen kan, hetwelk hem hier zijne bestemming kan doen bereiken, niet alleen om over de natuur te heerschen en hare krachten tot zijn stoffelijk nut aan te wenden, maar om de schoonheid, orde en onpeilbare grootheid daarvan te bewonderen, en de oneindige wijsheid van den almachtigen oorsprong daarvan te gevoelen en te aanbidden. Terwijl de wetenschap de wetten der natuur opspoort, moet zij den wetgever niet vergeten, en als men over de menschelijke ziel redeneert moet men hare edelste vermogens niet over het hoofd zien. Dit mogen ook altijd de leeraren der wetenschappen in het oog houden, zonder aan eene streng wetenschappelijke voordragt te kort te doen. Ik vertrouw dat de schrijver van dit werkje zulks met mij wel zal eens zijn.

November 1869.

J.A. Bakker.