De Tijdspiegel. Jaargang 26

[p. 220]

Staatkunde en geschiedenis.

Pragmatische historie des vaderlands.

Jhr. Mr. J. de Bosch Kemper, Staatkundige geschiedenis van Nederland, 2de Aflevering, van 1795 tot 1814, en 3de Aflevering, van 1814 tot 1830. Amsterdam, J. Müller, 1867 en 1868.

Zoo is dan het werk, waarvan ik de eerste Aflevering in ‘de Tijdspiegel’ van November 1866 aankondigde, voleindigd. Wel was de schrijver aanvankelijk van zins geweest, verder te gaan dan tot het jaar 1830; maar, zoo als het voorberigt der 3^de Aflevering meldt, dit voornemen heeft hij voorloopig opgegeven. Met mij zullen velen wenschen, dat de heer de Bosch Kemper, zoo als hij hoopt, later in de gelegenheid zal zijn, in een zelfstandig werk de staatkundige geschiedenis na October 1830 te schetsen. Immers hoewel het werk van den hoogleeraar, ook voor de oudere tijden, in weerwil dat hierover meer is geschreven, uithoofde van de wijze, waarop de schrijver zijne stof behandelt, veel nieuws bevat, spreekt het van zelf, dat, hoe nader de heer de Bosch Kemper aan onzen leeftijd komt, dit in steeds ruimer mate het geval is. Gelijk het daarom eene groote aanwinst is, dat de historie der jaren 1814-1830, waarover nog zoo weinig is geschreven, in deze bladzijden vervat is, zoo zou het zeer te betreuren zijn, indien die van 1830-1848 op den duur geheel achterwege bleef.

Ten einde het vroeger gezegde niet te herhalen, begin ik met te verwijzen naar het oordeel, door mij in der tijd geveld over strekking en inhoud van het boek in 't algemeen. Bij de redenen, dáár vermeld, die tot de kennisneming van dit geschrift nopen, komt voor de beide laatste Afleveringen eene andere. Zij is, dat de inhoud dier twee stukken ten deele aan tot dusver ongedrukte handschriften is ontleend.

Behalve dat men alzoo dikwerf eene nieuwe meening aantreft, vindt men eveneens niet zelden geheel nieuwe zaken, die men voorheen niet kon weten. Hiertoe behoort ongetwijfeld bovenal hetgeen het acht-

[p. 221]

tiende hoofdstuk der tweede Aflevering behelst. In dit hoofdstuk leert men de onderscheidene gevoelens kennen der leden van de commissie, voor 't ontwerpen der grondwet van 1814 in 't leven geroepen. Men aanschouwt dus hier de wording dezer grondwet. Het is niet wel mogelijk, bij wijze van uittreksel de hoofdzaak, welke op die bladzijden wordt behandeld, mede te deelen. Het zij genoeg, er op te hebben gewezen. Niet minder belangrijk is hetgeen in de derde Aflevering, blz. 584 vlg., voorkomt omtrent het amortisatie-syndicaat, en inzonderheid datgene, wat op blz. 610 vlg. nopens het collegium philosophicum wordt aangetroffen. Deze plaatsen vereenigen in zich de niet gewone verdienste, terwijl zij het onderwerp, dat aan de orde is, beter doen kennen, tevens den lezer tot rigtsnoer te verstrekken om een helder en onpartijdig oordeel te vellen over twee punten, waarover zoo vaak een te streng vonnis werd gestreken.

Het gaat met het oordeelen over den inhoud der historie, als met het oordeelen over hetgeen dagelijks voorvalt in den kring der zaken, waarover men zich bevoegd acht zijne meening te zeggen: het gevoelen wordt niet zelden geuit, eer men naar behooren is ingelicht. Al wie van deze waarheid overtuigd is en zich herinnert, in welk vreemd daglicht de maatregel van 't collegium philosophicum dikwijls werd voorgesteld, haaste zich de aangehaalde bladzijden na te lezen. Hij zal dan zien, hoezeer die maatregel getuigt zoowel van de zorg van Willem I voor de wezenlijke belangen zijner onderdanen, als van het hooge standpunt, waarop de koning zich in deze geheele aangelegenheid plaatste. Zelfs zal hij - wat menigeen misschien vreemd in de ooren zal klinken - bevinden, dat het besluit omtrent het collegium een bewijs is van Willems behoedzaamheid in het eerbiedigen der regten van 't geweten. Het zal niet ieder bekend zijn, dat het ten deele een terugkeer tot het voormalig gebruik - hoewel niet tot de plannen van Jozef II - was. Dat het niet gelukken van hetgeen Willem I bedoelde, gelijk veelal, zoo ook hier eer aan persoonlijke redenen, dan aan gebreken, hetzij in de zaak zelve, hetzij in den vorm, moet worden geweten, zal niet ligt worden ontkend.

Over 't geheel spreekt uit het gansche boek eene opvatting, gunstig voor den persoon en de regering van Willem I. Heden ten dage pleegt men de laatste, onder de benaming ‘vaderlijke regering’, kortweg af te keuren. Dat is het gemakkelijkst. Men heeft echter het regt te vragen, of de mogelijkheid wel bestaat, om dit op goede gronden te doen. Is het tijdperk van 1815 tot 1840 nog wel immer met die naauwgezetheid en in dien omvang bestudeerd, dat men op dit gebied van grondige kennis kan spreken? Zijn de bronnen om tot de regte wetenschap te geraken ligt toegankelijk, uitgegeven, bewerkt, bijeengebracht? Zijn er over de gewigtige vraagstukken dier regering welbeziene monographiën in 't licht gegeven? Niets van dit alles.

In tegenstelling daarom met de gewone wijze van doen heeft deze

[p. 222]

schrijver, naar de mate van de grenzen, binnen welke hij zich beweegt, weinig goed- of afgekeurd, maar trachten te verklaren, waarom deze dit, gene dat wilde, en vanwaar het kwam, dat de uitkomst geene andere was, dan de menschen zagen. Zoodoende toont hij aan, dat de koning vaak menschkundiger is te werk gegaan, dan velen waanden. Inzonderheid weet hij Willem onder den kandelaar van zijn' tijd te plaatsen en hoedt hij zich zorgvuldig, hem door vreemd licht, aan hedendaagsche begrippen b.v. ontleend, te laten beschijnen. Fraai en veelzijdig is de schets van 's konings karakter en eigenschappen op blz. 504 vlg. der derde Aflevering. De gebreken, die hem, als vorst, aankleefden, worden in geenen deele verheeld.

Te gunstig denkt de heer de Bosch Kemper, naar mijn bescheiden gevoelen, over den tegenstand der Roomsch-katholieke geestelijkheid. Het is eene edele taak, die de Kerk op deze aarde poogt te vervullen, een verheven doel, dat zij beoogt. Volgt hieruit, dat zij zich tegenover de magten dezer wereld mag stellen? Geenszins, zou ik meenen. Gregorius VII moge het noodig geacht hebben, ten einde aller menschen zaligheid uit te werken, eene onbeperkte heerschappij over allen en over alles uit te oefenen, in de dagen van Willem I was men wijzer geworden. Toen was men tot het inzigt gekomen, dat de Kerk gediend wordende door feilbare menschen, ofschoon haar streven op het eeuwige gerigt is, voor zoover zij tot de voorbijgaande wereld behoort, gelijk alle overige instellingen, tot op zekere hoogte aan de wereldsche overheid ondergeschikt behoort te zijn. Overweegt men dit en vergeet men tevens niet, dat het toch de ééne of de andere zijde uit moest, dan, geloof ik, neigt men, bij de vraag over de grondwet van 1815, meer tot de beslissing van Willem I, op hoe vreemde beweegredenen ook voor een deel gegrond, dan tot het drijven van de Broglio. Leest men bij den hoogleeraar de Bosch Kemper, wat de bisschop bedoelde en waarvoor hij streed, dan teekent men verzet aan tegen de einduitspraak op blz. 522, dat men nog eerbied zou moeten hebben voor de houding van dezen geestelijke. Hoe achtenswaardig de man, als bijzonder persoon, moge geweest zijn, dergelijke geestelijken passen niet in eene maatschappij, die slechts kan in stand blijven bij eene juist afgebakende verhouding der zoo veelsoortige ligchamen, die haar zamenstellen. Alleen op een onbewoond eiland of in eene woestenij ware een bisschop, met de beginselen van de Broglio, in de dagen, waarin hij leefde, op zijne plaats geweest. Eveneens moet men, dunkt mij, na op blz. 618 te hebben gelezen, dat de aartsbisschop van Mechelen in een gesprek over de zaak van 't collegium zijn woord brak, zich verbazen, dat hem op blz. 619 ‘goede trouw’ wordt toegekend.

Het is eene zwakheid, den mensch eigen, dat, hoe meer hem wordt gegeven, hij des te gretiger de hand uitsteekt. Dezer dagen heb ik die zwakheid ook in mijzelven bespeurd. Veel is het, dat de heer de Bosch Kemper ons reikt. In sommige opzigten had ik het werk toch

[p. 223]

nog uitvoeriger gewenscht. Inzonderheid, ware het, meen ik, ook zonder de inrigting van 't boek te veranderen, niet ondoenlijk geweest, in deze stukken nu en dan den blik te vestigen op andere schrijvers, die vóór den hoogleeraar dezelfde stof hebben behandeld. Dit zeggende, heb ik b.v. de Gerlache, Keversberg, de toelichting bij de kaarten van Mees, Groen van Prinsterer, von Gagern, Bosscha en anderen op het oog. Waren zij van tijd tot tijd in den kring der voorstelling opgenomen, dan zou, geloof ik het nut, dat het geschrift van den heer de Bosch Kemper zal stichten, nog grooter zijn geweest.

Dr. J.A. Wijnne.