De Tijdspiegel. Jaargang 22

[p. 396]

Eene verzameling van waarde.

Oude kerkordeningen der nederlandsche hervormde gemeenten (1563-1638) en het concept-reglement op de organisatie van het hervormd kerkgenootschap in het koningrijk Holland (1809), verzameld en met inleidingen voorzien door C. Hooijer, emeritus-predikant van Zalt-Bommel. Te Zalt-Bommel bij Joh. Noman en Zoon. 1865.

Het ontbreekt niet aan menschen, die in den emeritus-predikant de uitdrukking van werkeloosheid zien. 't Geschiedt gelukkig ten onregte zóó. Zijn er al emeriti, die iederen arbeid ter zijde zetten, omdat zij, zooals men oudtijds wel eens zich uitgedrukt heeft, ‘affgearbeitet’ zijn, anderen, velen zelfs vergen, na de inspanning van den mannelijken leeftijd, gedurende de rust der latere levensjaren, van ligchaam en geest voortdurend de diensten, waartoe beiden in staat zijn. Hier beklimt de emeritus den kansel en predikt der gemeente het evangelie, dáár onderwijst hij de jeugdigen der gemeente in hetgeen tot hunne christelijke roeping behoort; hier behartigt hij de belangen van bijbel- en andere genootschappen, weduwen- en dergelijke fondsen enz., dáár verrijkt hij de wetenschap met de voortbrengselen van zijne pen. Hier - maar genoeg. De heer Hooijer, opdat ik van hem in het bijzonder spreke, wijdt meer dan één van zijne uren aan menig belang van de stad zijner inwoning, en dat hij in die, welke hem resten, niet vergeet winst te doen voor de wetenschap, waarvoor hij vroeger zijnen tijd, voor zooveel de betrekking, door hem bekleed, dien niet innam, ten beste had, daarvan spreken luide de ‘oude kerkordeningen’, door hem ‘verzameld en van inleidingen voorzien.’

Verzameld zijn, behalve de kerkordeningen, die in het Kerkelijk Handboekje zijn opgenomen (van Wezel, Embden, Dordrecht 1574, Dordrecht 1578, Middelburg, 's Gravenhage, Dordrecht 1618 en 1619), die der Waalsche Synoden onder het kruis (1563-1566); der staten van Holland en Zeeland (1576); der provinciale synode te Harderwijk (1580); der staten van Holland (1583); der staten van Utrecht (1590); der provinciale synode te Middelburg (1591); der politieken en kerkelijken te 's Gravenhage (1591); der Ommelanden van Groningen (1595); der provinciale synode te Utrecht (1612); des landschaps Drenthe (1638), en daaraan is ten slotte, zooals op den titel is uitgedrukt, toegevoegd het concept-reglement op de organisatie van het hervormd kerkgenootschap in het koningrijk Holland (1809).

Was de verzamelaar te vrijgevig in het bijeenbrengen of te karig?

Heeft hij, hetgeen hij bijeenbragt, zóó gegeven, dat men het, als den getrouwen afdruk van het oorspronkelijke aan mag merken?

Ziedaar, dunkt mij, twee vragen, die met betrekking tot dit gedeelte van Hooijer's werk besproken behooren te worden.

Wat de eerste betreft, is de twijfel bij mij gerezen: of er niet in opgenomen zij, wat er niet in behoort. Ik maak daarop geene aanmerking, dat er is de Wezelsche kerkordening of die van Dor-

[p. 397]

drecht van het jaar 1574, al schreef men haar niet, als die van Embden en van Dordrecht van het jaar 1578, als kerkordeningen, waaraan gezag moest toegekend worden, vóór de handelingen b.v. van eene provinciale synode of in eenig afzonderlijk boekje ten behoeve eener gemeente - ik spreek er ook niet van of het, nu aan provinciale kerkordeningen eene plaats niet ontzegd werd, niet wenschelijk geweest ware, dat ook voor eene enkele gemeente-kerkordening eene plaats ware ingeruimd; maar ik denk aan de ‘Acta Synodi tot Harderwijk’ (1580). Ik geloof niet, dat men de handelingen dier kerkvergadering als kerkordening mag aanmerken. Oordeelt men er anders over, dat men het dan ook doe de ‘Acta Synody binnen Arnhem’ (20 en 21 Augustus 1579), het ‘Extract uyt den Acten des Synodi gehalten zu Arnhem’ (11-14 Nov. 1579), de ‘Acta Provincialis Synodi, gehalden binnen Zutphen’ (19 en 20 Jan. 1580), om te zwijgen van de handelingen der provinciale vergaderingen, die op die van Harderwijk volgden en die vooral niet minder kerkordenends dan deze hadden. Mijns inziens heeft de hoogleeraar Roijaards, van de provinciale kerkordeningen sprekende (Hedendaagsch kerkregt b.d. Hervormden in Nederland, D. I, bladz. 56 vlg.), teregt van die van Harderwijk gezwegen. Week de heer Hooijer hierin, welligt ter wille der volledigheid, van hem af, men kan er daarom vrede meê hebben, omdat men er eene inleiding aan verschuldigd is, die voor de kennis der oudste kerkelijke toestanden in Gelderland van groot belang te achten is. Wat de andere vraag aangaat, het blijkt dat de heer Hooijer het zijne gedaan heeft om zich van den besten tekst der verschillende kerkordeningen te verzekeren. Toch is er twijfel bij mij gerezen, of hem dat geheel gelukt zij. Die van de acta der Harderwijksche synode, zooals hij vóór mij ligt, geeft bij dien, welken hij deed drukken, niet weinige varianten. Als proeve schrijf ik een klein gedeelte van den eerstgenoemden af:

Acta Synodi Provincialis tho Harderwijck wetlick in den naeme des Heeren vergaedert Anno 80 den 31 May nae den middach hora prima aengefangen und den... Junij geendet.

Nhae aenruffungh des naemens Gottes sindt verkoeren tot einen Praesidem Otto Heteren, tho einen Assessorem Jacobus Waedeus end Scribam, Johannes Ceporinus.

1. Irstlich verordnet, dat die jenige, welche den articulis Dordracensibus noch niet onderschreven, onderschrieven sollen, soo wall die Eltisten end Diaconen als dienare des woortz.

2. Demnach mangell is gewesen an enderhaltungh des sesten artyckels des Zutphanischen synodi, als nemlich dat die Vaederen daer sij te huys sijn behoeren selver bey den dieneren om den doop ihrer kinder an tho halden end gegewortich daer bij toe staen, ist van den broederen beloefft worden, sij wollen dat beste daer in doen.

3. Es ist D. Wezekio auffgeleght, etliche exemplaria von der bekandtnis des gelaubens der niderlendischen kirchen op des Synodi oncosten te bestellen, om dat die selve van allen kirchendienaeren gelesen end darnach, vermoegh des eersten artyculs des dordracen. Synodi, in loco de doctrina, onderschriven werden moege.

4. Soll die kirch tho Nymegen ein gemein Synodall boeck laeten maecken,

[p. 398]

engeverlich von x buchen guides pampiers daerin eerstlich dic Acta Synodi Dordracenae end aller Provincialen Conventen, des Furstendoms Gelre ende Graefschafs Zutphen geschrieven sullen werden op oncosten aller kirchen der gantzen Provintien ende sall op den naestcoemenden Synodum gebracht werden.

De gegeven kerkordeningen zijn door den verzamelaar ook van inleidingen voorzien. Wat ik zoo even van die op de handelingen der Harderwijksche synode gezegd heb, dat zeg ik met volle vrijmoedigheid ten aanzien der overigen mede. Veel onderzoeks doen zij vooronderstellen en bij uitnemendheid geschikt zijn zij om ons de voortbrengselen van den tijd, dien zij beschrijven, in zake der kerkregeling te doen waardeeren.

Gelijk het intusschen bij opstellen van historischen aard altijd gaat, dat die ze leest, dit aan te merken, dat aan te vullen vindt, zoo bij dezen mede. Iets naders daaromtrent gevende, moet ik kort zijn, opdat ik niet beschuldigd kunne worden van te breede plaats voor mijne aankondiging te vergen.

Eene aanmerking heb ik naar aanleiding van hetgeen de heer Hooijer nopens de synoden van Arnhem en Zutphen zegt (bladz. 179) ‘die zullen van minder beteekenis geweest zijn.’ In die van Zutphen werden 13 generalia en 14 particularia, in die van Harderwijk 22 generalia, het is zoo, doch daarentegen slechts 8 particularia behandeld. Wat meer beteekent is dit, dat onder de Zutphensche generalia, waren: de artikelen betreffende de leer en ceremoniën van de synode te Dordrecht, die voor alle gemeenten verbindend verklaard werden en waaromtrent besloten werd, dat zij in het protocol van iedere gemeente zouden geschreven en door alle dienaren des woords, ouderlingen en diakenen onderteekend worden; de gebeden vóór en na de predicatie, waarvan het formulier achter in den catechismus voorkwam, te volgen, zonder dat ‘iemandt op sijn eijgen handt tot gebeden tho sprecken ofte te dichten niet over een coemende met het voorschrevene formulier ende summe der predicatie gedaen, hem soude geven;’ het lange en korte formulier des doops, waarvan het laatste in de steden, het eerste op de dorpen gebruikt zou worden; het avondmaal te bedienen aan kranken, dat in overweging gehouden zou worden tot de aanstaande nationale synode; het gezang: o Godt der du onse Vaeder bist, te zingen vóór de predicatie enz. en onder de particularia: de doop aan kranke kinderen; het avondmaal aan hen, die, niet lezen kunnende, de tien geboden niet van woord tot woord van buiten wisten, en andere onderwerpen, die de belangstelling van die dagen hadden.

Ook iets tot aanvulling op het papier willende stellen, dacht ik aan de redenen, waardoor de zeeuwsche predikanten mogen gedreven zijn geworden tot het weigeren van den eed, die ten jare 1592 de staten van hun gewest van hen vorderden (bladz. 305); maar de ‘notata uijt de Zuidbevelantsche Classicale acteboeken,’ beginnende van het jaar 1578 en in handschrift bij mij berustende, gaven mij daaromtrent geene opheldering, aangezien zij alleen dit behelzen: ‘de Staten vorderen Eed van de predikanten die daarover doleren 8 Jan. 1592.’ Ik bepaal mij dien ten gevolge tot iets anders en kies de lijst der leden van de synode te Dordrecht ten jare 1578, die door den heer Hooijer naar 's Gravezande ge-

[p. 399]

geven wordt en 26 namen behelst. Eene veel breedere - zij behelst 52 namen - heb ik gevonden achter een afschrift van de kerkordening der gezegde vergadering, geplaatst vóór de acten van eene onzer provinciale synoden. Ik laat haar hier volgen:

Nomina tam Ministrorum verbi quam Seniorum qui huic Synodo Dordracae interfuerunt, haec sunt:
Ministrorum
Petrus Dathenus Ecclesie... Synodi praeses.
Arnoldus Gornelii Delph. M. Scriba.
Joannes Cubus Antwerp. M. alter Scriba.
Casparus Heidanus Mid. M. assessor.
Engelbertus Faber Superintendi in Palat
Gerhardus Culenburgius Zirckz. M.
Passiche N ex Classe Zirckz
Carolus Rickwaaert alias Theophilus Leid. M.
Joannes Arcerius ex Classe Leidensi.
Dirck Berten.
Joannes Leo Bommeliensis Minist.
Rodolphus Vossius, Gorkum. M.
Servatius Winants M. Vezal
Ruardus Acronius Alcmar. M
Petrus Theodorici in Class. Alemar.
Joannes Gerubelus Vlissingh. minist
Hubertus Francisci Armud. Minist.
Andreas Castricomius Enckusan. Minist.
Hildebrandus Canaeus ex Class. Enckus.
Perus Carpentier.
Petrus de Bert Rotterdam. Minist.
Aegidius Joannis Brielens. Minist.
Andreas Hagius in Henflieth.
Isebrandus Trabius Zantwic. M.
Hermannus Herbers Dord. M.
Lexinus van der Born Geertruid. M.
Jacobus Regius Gandav. Minist.
Petrus Plattefoet Bruggens. M.
Clemens Martini Horn. Minist.
Sibrandus Demetius in Hem.
Petrus Sichemius Purmerend. M.
Bernhardt Vezekius Edamens. M.
D. Wilhelmus Feugurius Leidens. Prof.
Joannes Taphinus Princip. Anrani M.
Joannes Hoesides Gall. Eccl. Antw. M.
Joannes Herenus Gall. Eccl. Dord. M.
Jacobus Eldenius.
Henricus Middeldorphius.
Joannes Damius Harlem. M.
Joannes Venlovius.
Henricus Caesarius Schoonh. M. Seniorum.
Cornelius Rhetius Ves. Eccl. S.
D. Jacobus Forest Ecclesiae Alcmar. S.
Johan Cornelis Class. Enckus. S.
Hughe Jacobs Class. Delph. S.
Joannes Roe Ecclesiae Lond. Sen.
Jan Jaspers Ecclesiae Antw. S.
Lodewijck van der Veste Gandavens. Ecclesiae Sen.
Joris Hergine.
Fobbe Sibrants Class. Horn. Sen.
Gerrit Jans Class. Edamens. Sen.
Arnt Meiner Class. Harl. Sen.
Alst Thomas Riswick.

Ik behoef ten slotte naauwelijks te zeggen, dat ik met het aangekondigde werk, ook al had ik mijne aanmerkingen, zeer ingenomen ben. Is 't niet wenschelijk, dat het in veler handen zij? Als ik antwoord: ongetwijfeld! dan denk ik niet uitsluitend aan predikanten en kerkeraadsleden, maar ook aan andere leden der gemeente. Te zamen hebben zij grootelijks belang bij de kennis van het oude, opdat het nieuwe dat zij te zamen te vormen hebben, er te beter om zij. Moge de heer Hooijer in het ruime debiet, dat zijn werk vindt, een bewijs ontvangen van de sympathie, die men voor de resultaten van zijne werkzaamheid heeft en daardoor zich opgewekt gevoelen om door nog meerdere vruchten van zijne pen te toonen, dat hij wel emeritus, maar niet ‘affgearbeitet’ is.

F.A.E.P.R.E.