De Tijdspiegel. Jaargang 22

[p. 72]

Natuurkunde.

Eene vertaling met eene inleiding.

De werelden, gemeenzaam onderhoud over de sterrekunde, naar Guillemins Causeries astronomiques, door Dr. H.C. Michaëlis. Zutphen, W.J. Thieme en Cie. 1864.

Is het geoorloofd, is het goed te keuren althans, dat men bij de populaire behandeling van eenige positive wetenschap zich uitsluitend of bijna uitsluitend met hare resultaten bezig houdt, dat men den lezer of hoorder daarbij alleen wetten en getallen geeft en verklaart, en zich slechts enkele malen als ter loops er op toelegt, om hem den weg aan te wijzen, die tot de kennis van al deze bijzonderheden heeft geleid?

Zoo in 't algemeen gesteld, zou deze vraag ontkennend moeten beantwoord worden. De methode is de ziel eener wetenschap en dit wel des te meer, naarmate deze meer nadert tot het ideaal eener science exacte; zonder haar is de kennis der uitkomsten noodzakelijk eene gebrekkige, en het gebruik, het intellectueel verwerken daarvan eene onmogelijkheid.

Wie dit zegt, zonder daarbij in aanmerking te nemen dat deze uitspraak - zooals alle waarbij het algemeene beginselen geldt - op elk bijzonder geval met oordeel en behoedzaamheid dient te worden toegepast, die spreekt daardoor een afkeurend vonnis uit over boeken als het aan het hoofd van dit opstelletje genoemde van Guillemin. Dit toch laat den lezer bijna overal onkundig van alles wat betrekking heeft tot ‘den weg der wetenschap.’ De schrijver zegt op elke bladzijde: zoo is het; maar bekommert zich weinig om eenig antwoord te geven op de vraag: hoe weet men dit? En dit het allerminst daar, waar zulk eene vraag den lezer het eerst en het dringendst voor den geest moet komen: bij het opgeven van getallen-uitkomsten.

Maar toch, wie zal hem dit euvel duiden bij, ja zelfs na de lezing van zijn boek? Wie zal, bij alle gestrengheid in het stellen zijner eischen aan zulk een werk, bij alle onvoldaanheid ten opzigte van belangrijke bijzonderheden, zich niet ontwapend gevoelen door het aanschouwen van het grootsch tafereel, dat Guillemin van de uitkomsten der sterrekunde heeft geschetst? Wie zal niet erkennen dat, mogt men al geneigd

[p. 73]

zijn om van hem hier en daar wat meer te verwachten en zelfs het regt daartoe hebben, toch wat hij heeft willen mededeelen gezegd wordt op de meest treffende, wegslepende, men zou bijna zeggen overtuigende wijze en verklaard met eene geleidelijkheid en helderheid, die den meesterhand verraadt? Zijn werk is - dit blijkt uit het verschijnen van een tweeden druk in betrekkelijk korten tijd - in Frankrijk met graagte ontvangen, al had men daar ook sedert lang de in vele opzigten uitnemende astronomie populaire van Arago. In ons land kan eene goede vertaling daarvan welkom zijn, al bezitten wij ook den nog in geen taal evenaarden ‘sterrenhemel’ van prof. Kaiser. Deze zelf heeft, door zijn werk in twee afzonderlijke gedeelten, het beschrijvende en het verklarende, te splitsen, het regt van bestaan erkend van eene beschrijving alleen, en menigeen, die om welke reden ook het bezit en de studie van Kaiser's werk ontberen moet, zal genot kunnen vinden in het lezen van dat van Guillemin.

Of van eene goede vertaling. Dit woord dient hier herhaald. Naar aanleiding van al het bovengezegde toch zal de lezer reeds overtuigd zijn dat een groot deel der kracht en der waarde van het oorspronkelijke ligt in den gloed, het vloeijende en opwekkende der woorden, waarin de schrijver zijne mededeelingen, zijn betoog hier en daar, heeft gekleed. Daarom kan slechts zulk eene vertaling goed genoemd worden, die in al deze eigenschappen zoo na mogelijk aan het oorspronkelijke komt, die, doorgaans en meestal ten minste, in juistheid der woordenkeuze en vollen, gemakkelijken zinnenbouw, alles geeft wat een niet oorspronkelijk werk geven kan.

De hier aangekondigde vertaling nu voldoet niet aan deze vereischten. Eenige voorbeelden uit eene menigte kunnen dit bewijzen.

Ten eerste wat de woordenkeus aangaat. Nouvelle conception de l'univers, wordt vertaald (bl 1) door: ‘nieuwe opvatting van het uitspansel.’ Men mag beslissen (bl. 4) ‘volgens zijne eigene zucht.’ De aarde (bl. 19 en 26) drijft in de hemelruimte. Verschillende oorzaken hebben (bl. 40) hier of daar plaats. De ellips- of bolvormige gedaante (bl. 44). De zon (bl. 87) is de bron van alle bewerktuigde wezens. De zwaartekracht (bl. 96) is door Galilei bewezen. De aarde (bl. 141) doorloopt een hoek in hare beweging om de zon. De planeet Uranus (bl. 319) was in hare regelmatige beweging aangedaan met storingen. De tijd van omwenteling eener komeet (bl. 335) wordt versneld door den wederstand van het midden. Hoe gelukkig voor iemand, die dit leest en begrijpen wil, als hem invalt dat hier misschien in 't fransch van le milieu, de middenstof, sprake moet zijn, en dat de omwentelingstijd misschien de omloopstijd moet beteekenen! Hij komt er dan van zelf toe om aan te nemen dat versnelling in des vertalers terminologie verkorting beduidt.

En nu wat den stijl aangaat. Eenige aanhalingen alwederom.’

Bl. 17.... ‘gaan wij met een snelle vaart het geheele veld der sterrekunde, dat wil zeggen, dat deel van het heelal dat voor ons oog toegankelijk is, versterkt namelijk door het optisch vermogen der kijkers om dieper in de ruimte te dringen, doorloopen.

Is dit niet even fraai alsof men zeide: wij moeten met weerzin een volzin als deze, dat wil zeggen, een volzin met

[p. 74]

een tusschenzin, versterkt namelijk door het afschrikkend vermogen des schrijvers om den eenen tusschenzin in den anderen te schuiven, doorlezen?

Bl. 28. ‘De wetenschap en de methode onze oordeelvellingen verbeterende, kwam die eerste dwaling herstellen.’

Bl. 73. ‘De massa's, de afzonderlijke krachten, de bijzondere bewegingen, kunnen die niet volgens de onomstootelijke wetten der algemeene mechanika, hare (der nevelvlekken) daaruit voortspruitende krachten en bewegingen verschaffen?’

Bl. 74. ‘... welker oplossing thans voor de wetenschap oplosbaar is.’

Bl. 94 ‘de afwijkingen’ (in den loop der planeten) voortgesproten uit de wederkeerige massa's, hetgeen men de storingen noemt.

Bl. 324.... ‘eene groote hypothese, opgesteld door hem die met het meeste regt en tevens het verhevenste genie onder de sterrekundigen, die den tegenwoordigen tijd onmiddellijk zijn voorafgegaan, mag genoemd worden.’

Zou men, wanneer zij niet door aanhaling van de bladzijden als met den vinger werden aangewezen, kunnen gelooven dat er in eenig boek zulke dwaze zinsneden konden te lezen zijn?

Met naive onbevangenheid geeft de vertaler een enkele maal zijn hollandsch naast het oorspronkelijke. Guillemin haalt ergens (bl. 37 der vertaling) het prachtige couplet van Lamartine aan:

L'astre roi se couchait: calme, à l'abri du vent,
La mer réfléchissait ce globe d'or vivant

en zoo voort; de volgende regels kunnen hier buiten aanmerking blijven. Dr. Michaëlis behoudt nu in den tekst het fransche vers en doet daar wel aan, doch in eene noot vertolkt hij het voor de lezers. Maar hoe? Voor deze twee regels als of er aan het eind van den eersten een punt in plaats van eene komma stond: ‘De zon de koning van den dag ging onder, geen windje ontsierde dien luister.’ Nu een punt en dan ‘de zee weerkaatste dien bol van tintelend goud.’

Arme Lamartine, niet waar? Maar de noten hebben in 't algemeen onzen vertaler veel te doen gegeven. Niet te vreden met die van den schrijver te vertalen - wel eens vrij ongelukkig: op bl. 109 b.v. wordt de aanteekening voor ieder die cijferen kan onzinnig omdat er grooter staat in plaats van kleiner - en die door geen kenteeken ter wereld te onderscheiden zijn van zijn eigen toevoegselen, verkiest hij somwijlen wat de schrijver in den tekst zegt, in eene noot te plaatsen of in een noot te herhalen. Zoo b.v., om het eerste voorbeeld het beste te nemen, op bl. 5. Guillemin beschrijft daar met hoe weinig belangstelling gewoonlijk zelfs door beschaafde menschen wordt toegeluisterd, zoodra men, over eenig onderwerp uit de sterrekunde sprekende, iets verder gaat dan het plat oppervlakkige. Dan, zegt hij ‘il s'en faut de bien peu si l'on ne pense tout bas qu'astronome et monomane, astronomie et ennui, sont autant de mots synonymes. Dit wordt vertaald door: ‘Heel weinig scheelt er aan dat men stil bij zich zelf denkt en zegt: dat iemand al een eenzelvig wezen moet zijn om astronoom te kunnen wezen, en de astronomie het vervelendste ding is wat bestaat.’ Maar met het geven van dien fraaijen volzin heeft de vertaler naar hij meent nog niet genoeg gedaan. Hij plaatst aan 't eind daarvan een aanhalingsteeken en

[p. 75]

aan den voet der bladzijde een noot, die, als al het vroegere letterlijk, slechts met eenige onderstrepingen, maar nu ook met drukfouten en al overgenomen, luidt: ‘Astronome en monamane, astronomie en ennuie zouden dan, volgens den schrijver, woorden zijn van gelijke beteekenis.’

Welk een notenliefhebberij! De meeste van den vertaler afkomstige zijn voor den lezer van even veel belang als deze, al zijn ze nu ook niet zóó dwaas. Of zijn de om een gering bedrag verbeterde getallenopgaven in een werk als dit van zooveel belang, dat men eerst in den tekst die van den schrijver en dan in een noot de latere geven moet, en als men die een enkele maal in den tekst verbetert, daarbij in een noot moet berigten (bl. 312): ‘Ik moest hier den schrijver in de opgave der getallen, waarin hij mij anders naauwkeurig genoeg voorkomt, verlaten’?

De ruimte, aan deze aanteekeningen besteed, wordt echter op eene andere wijze weder ingewonnen. Zoo als veel fransche schrijvers van den tegenwoordigen tijd, is Guillemin een groot vriend der alinea. Hij overdrijft dit evenwel volstrekt niet, en bovendien zijn stijl, zijn gansche betoogtrant en mededeelingswijze vereischen dit: men kan met grond beweren dat bijna elke alinea in zijn boek zijn raison d'être heeft. Dr. Michaëlis begrijpt dit niet alzoo. Hij rijgt gansche bladzijden aaneen, zonder in het minst te begrijpen welke verwarring hij daarmede sticht in het brein zijner lezers. Uitdrukkingen die met een nieuwen regel in 't oorspronkelijke beginnen, en daardoor blijken niet op de laatste woorden, maar op het geheel der vorige zinsnede betrekking te hebben, laat hij in een regel doorloopen. Om hiervan voorbeelden te geven zou men een paar kolommen van de Tijdspiegel noodig hebben: de enkele vermelding moge hier dus genoeg zijn.

Bij al deze en dergelijke ‘blunders’ zijn er, wie zou er aan twijfelen, ook eenige goed vertaalde bladzijden in dit boek. Op enkele plaatsen zelfs zijn wezenlijke moeijelijkheden in den eigenaardigen echt franschen schrijftrant op zeer gelukkige wijze bij de vertaling overwonnen. Maar dit maakt het juist te meer betreurenswaard dat de vertaler niet overal gelijke zorg aan zijn werk heeft besteed. Juist deze lichtpunten maken de duisternis, die overigens heerscht, des te tastbaarder.

En kon men nu maar ‘stil bij zich zelf denken en zeggen’: Ja, maar zulk eene vertaling is ook zeer moeijelijk. Wetenschappelijk juiste uitdrukkingen in vloeijende volzinnen te kleeden is voorwaar geene gemakkelijke taak, vooral bij het wedergeven van wat in eene andere taal gedacht is. De vertaler heeft dan eens aan het eene, dan eens aan het andere vooral gedacht en nooit aan beide zaken te zamen in genoegzame mate kunnen denken!

Zulke beschouwingen zouden zeker fouten als de boven aangehaalde niet kunnen vergoelijken, maar toch geschikt zijn om den lezer vrede te geven met gebreken van minderen rang, met stijve, houterige, gewrongene volzinnen en dergelijke. Doch ook zelfs deze toevlugt heeft de vertaler zich afgesneden, door wat hij te lezen geeft op de eerste bladzijden van zijn boek.

In plaats namelijk der beide préfaces van Guillemin voor den eersten en den tweeden druk, die hij onvertaald laat, geeft

[p. 76]

Dr. Michaëlis eene ‘Inleiding tot de vertaling’ van zijne eigene hand. Deze begint met de verzekering dat ‘het niet gemakkelijk is van een werkje als dit eene goede vertaling te leveren; waarom niet? omdat het in goed fransch en voor Franschen geschreven is.’

Als iemand dus een werkje in 't hollandsch wil doen vertalen dat in slecht fransch voor Engelschen of Duitschers is geschreven, dan kan hij gerust zijn. Het kan, zelfs door Dr. Michaëlis misschien, goed vertaald worden.

Om deze diepdoordachte uitspraak nader aan te dringen, wordt den lezer nu voorgesteld, hoe als hij eens met een Franschman had gekeuveld en diens aardigheden in het hollandsch trachtte weder te geven ‘zonder zijne levendige losse manieren en eigenaardigen trant,’ die aardigheid dan ‘als verdampt of verkleurd’ zou blijken te zijn.

Zeer goed, heer vertaler, denkt men dit lezende. Gij zult nu hieruit zeker tot de moraal komen dat men dus die ‘aardigheden’ of met de losse levendige manieren enz., of in 't geheel niet weêrgeven moet!

Maar die moraal blijft achterwege. ‘Kan men’ heet het verder ‘kan men dan in onze taal niet aardig en los zoowel spreken als schrijven? Wie zou dat ontkennen, mits op hollandsche trant, niet op fransche manier.’...

Zou Dr. Michaëlis niet wel hebben gedaan hier den lezer het onderscheid te verklaren tusschen eene ontkenning ‘op hollandschen trant’ en eene ‘op fransche manier?’ Voor menigeen zal dit niet regt duidelijk zijn. Maar wacht, hij vervolgt:

‘als men de pen van een van Effen of Beets maar tot zijne dienst heeft of van zoovele recensenten en andere geestige mannen.’

Van Effen is lang dood. Maar Beets zal zeker den schrijver hoogst dankbaar zijn voor de gelijkstelling van zijne pen met die van zoovele recensenten en andere geestige mannen.

‘maar als vertaler in 't gareel geslagen, dan zal dit hoogst bezwaarlijk gelukken.’

Wat? Het ontkennen? Waarom? Maar men begint hier, al blijkt het volstrekt niet uit des schrijvers woorden, te begrijpen dat hij toch eigenlijk het ‘aardig en los schrijven’ op 't oog moet hebben. Het staat dus bij den lezer vast, dat de vertaler zijn werk voor moeijelijk houdt, en de verwachting is nu volkomen gegrond dat hij zal gaan spreken over zijne pogingen om die moeijelijkheid te overwinnen. Maar in één adem voegt hij er bij:

‘men zal (daartoe) zijn geest moeten pijnigen en daar had ik bij de vertaling van dit los en lief geschreven boekje geen het minste plan op.’

De lezer zal van zulk eene verklaring zeker gaarne nota nemen. Het verwondert hem echter volstrekt niet dat daarop dadelijk volgt:

‘Maar waarom dit hier gezegd?’

Ja waarom dit hier gezegd, waarom zelfs het gedacht? Na eene uitweiding over ‘het zand’ dat de vertaler den lezer zou hebben kunnen ‘in de oogen strooijen,’ volgt het antwoord:

‘Omdat, waarde lezer! een schrijver, die wat achter moet houden, in mijn oog even ongelukkig is als een achterhoudend mensch in de conversatie, en ik mij gaarne al die vrijheden wil verzekeren, waarop ik gesteld ben, en zonder welke mijn pogen zeker niet slagen zou.’

[p. 77]

Begrijp dit wie kan! Ook door hetgeen nu volgt wordt de zaak niet duidelijker. Het zijn ruim vijf bladzijden over wat de vertaler, altoos zonder zijn geest te pijnigen, bij zijn werk al en niet heeft gemeend te moeten doen, over de voortreffelijkheden en gebreken van Guillemin's werk, over den ‘sterrenhemel’ van prof. Kaiser, en zoo voort. Men verneemt daaruit onder anderen dat de vertaler hier en daar iets heeft weggelaten, zulke zinsneden namelijk, waarin de schrijver luide en openlijk zich in ultra vrijen toon over religiezaken uitlaat. Dit en eene uitweiding over de bijvoegselen (de noten, waarvan boven reeds sprake was) doen den vertaler zeggen: ‘op den titel heb ik geschreven naar Guillemin's causeries. In dat woordje naar steekt meer, dan men op 't eerste gezigt daarin zoeken zoude.’

Ook wanneer het als bijvoegelijk naamwoord gebruikt wordt?

Ten slotte spreekt de vertaler den wensch uit dat zijn boek vele koopers moge ‘treffen.’ Hij wenscht dit voor den uitgever en ‘voor de opinie, die ik van ons beschaafd publiek koester wensch ik dit ook van harte.’

Het ‘beschaafd publiek’ moge zich dus voor gewaarschuwd houden. Als het dit boek niet koopt, zal het dalen in de ‘opinie’ van Dr. H.C. Michaëlis.

April, 1865.

Ln.