De Tijdspiegel. Jaargang 22

De groote geleerdheid brengt tot....

De Eenheid des Levens. Redevoering, gehouden door Jac. Moleschott, bij de heropening der physiologische lessen aan de hoogeschool te Turijn, den 23^sten November 1863. Naar het Hoogduitsch. Kampen, K. van Hulst. 1864.

Het zal wel zelden gebeuren - zegt de ongenoemde vertaler in het voorwoord - dat het werk eens Nederlanders, in twee vreemde talen geschreven [Italiaansch en Hoogduitsch], in het Nederduitsch moet worden vertaald. - Hij vond het zijn pligt, ‘als een ijverig vereerder van Moleschott, diens denkbeelden ook in ons land algemeen te maken, mogt ook van den Turijnschen hoogleeraar het woord gelden, dat geen profeet in zijn vaderland geëerd wordt, niettegenstaande deze de man is, die tracht zijne hoorders te bezielen met heiligen ijver voor die wetenschap, waaruit eens de geneeskunde moet geboren worden.’

Dat hier de physiologie wordt bedoeld, en dat wij die geneeskunde niet moeten stellen in de oppervlakkige kennis van sommige krankheden en enkele middelen tegen deze, is duidelijk. Als zoodanig kan ook de uitgebreidste empirie en de meest welberaden praktijk niet

[p. 89]

op den naam van ‘wetenschap’ aanspraak maken. Dit kan eerst die kennis, welke, op waarneming gegrond, maar tot een stelsel gevormd, het vele uit het enkele afleidend en dit daartoe terugbrengend, rekenschap geeft van den aard en den grond der verschijnselen, en het waarom en waartoe der aangewende middelen.

Dat nu, alzoo beschouwd, ook de geneeskunde im Werden begriffen is, zal ieder toegeven, hoewel het ons ruim kras voorkomt, als men zegt, dat zij nog moet geboren worden, dat aan de leer van het Leven nog niets of zoo goed als niets is gedaan, terwijl Moleschott wordt aangewezen als degene, ‘die den nog niet opgeligten sluijer komt opheffen.’ - Eene bewering trouwens, welke Moleschott zelf, blijkens wat hij op bl. 24 zegt, niet deelt. Daar wijst hij op het verband tusschen de onderscheidene tijdperken in de ontwikkeling der leer van het leven, als waardoor de latere monistische beschouwing, indien al niet werd voorbereid, dan toch voorgewerkt, terwijl hij dat leven, bl. 9, juist en naar waarheid ‘den kolk vol geheimen’ noemt.

En daarin is van oudsher af gezien, in gestaard. Wat heeft men ontdekt? - Wat men meende te ontdekken, hoe men daarin neêrzag, schetst de hoogleeraar in enkele breede trekken met meesterhand, van Hegeliaansch standpunt, hoewel hij diens trilogie niet als ten volle toepasselijk erkent. Deze blijkt dan ook dikwerf, op de ervaring en geschiedenis toegepast, menschelijk Fach- und Machwerk. - Hij noemt het eerste het dichtertijdvak, het tweede het monnikentijdvak, het derde, het tegenwoordige, het verstandstijdvak; altijd met dien verstande, dat hij deze namen slechts wil hebben aangezien als ontleend aan de meest kenmerkende eigenschappen. Zij treffen niet zamen met de gewone verdeeling der geschiedenis.

Met weinige woorden, als met eene enkele vingerwijzing, wordt het eerste tijdvak afgehandeld, tot op Paracelsus en van Helmont ingesloten, die het leven spiritualistisch opvatten, de eerste met zijn' Hyliaster, de laatste met zijn' Archaeus, waarbij de hoogleeraar te regt waarschuwt om, ondanks den schijn van het phantastische en buitensporige, de beeldspraak, of althans haar zin, in een belagchelijk daglicht te stellen, - iets wat, vooral bij de miskenning welke de eerstgenoemde vond en vindt, niet onnoodig mag worden gekeurd. Met eene fraaije plaats aan Dante ontleend, die zoo vaak echte zienerblikken in het wezen der dingen werpt, besluit Moleschott zijne beschouwing van dit tijdvak, terwijl hij zich tegen sommige anachronismen verdedigd.

Galilei opent het tweede, het monnikentijdvak, ook het ascetische geheeten, waarvan hij, Borelli, Harvey en Baco de vaandragers zijn. Natuurkunde, werktuigkunde, mathematische wetenschap brengen het hare toe om de iatro-mechanica in te voeren, terwijl elders, vooral later, het vitalisme in Stahl, Baglivir, Boerhave, zij het dan ook met wijziging en praktische ontrouw aan het stelsel, aanhangers vindt. - Intusschen doen een Lavoisier, de Saussure, Ingenhousz, Haller en Bichat hunne ontdekkingen. Men gaat de organen na in hunne bestanddeelen en werkingen, maar zonder tot eene geheele zamenvatting der organische verrigtingen te geraken. Die organen blijven de disjecta membra poetae.

[p. 90]

Later, als men de wederkeerige betrekkingen tusschen de levensverrigtingen uitvorscht, komt men tot de ontdekking van den band die alle verbindt, tot de eenheid van het leven. De Archaeus is in eene oplossing van pepsine en zoutzuur veranderd; de geest van het sperma is, als deszelfs zaaddraden, ligchamelijk geworden, de beweegzenuwen hebben de plaats ingenomen der levensgeesten. Men stort zich moedig in den stroom der daadzaken, en bevindt gevoel, beweging en bewustzijn van het bloed en de goede zamenstelling des bloeds afhankelijk. Wij zien, dat geen enkel orgaan een afgesloten geheel vormt. Overal ontdekt men een innigen band. Zij zijn onafscheidelijk aan elkander verbonden door eene innige zamenwerking, alle wijzend op de éénheid des levens, die voortvloeit uit de innige en veelzijdige afhankelijkheid, die alle verrigtingen onderling zamensnoert, uit de vaste en doelmatige zamenwerking der afzonderlijke deelen - kortom, uit dat organische, dat de uitdrukking is van orde, zamenhang, harmonie. Dat leven is eene éénheid, niet omdat het uit eene enkele kracht ontspruit; het is een bewegelijke toestand, een zee waarin de individuele vorm der golven bestendig is. Die toestand nu is van tallooze eigenschappen, zoowel in als buiten het organisme, afhankelijk. Het leven is eene éénheid, omdat het niet afhangt van wettelooze willekeur, maar onderworpen is aan de onaantastbare wetten der noodzakelijkheid. Dat leven heeft vele vormen, zoo dat het, om met Goethe te spreken, gelijkt op een meesterstuk des wevers, waarin één tred duizend draden in beweging brengt, de weefspoelen nu naar boven dan naar beneden schieten, de draden onzigtbaar voortkomen, één slag duizend verbindingen maakt.

Wij hebben het resultaat van des hoogleeraars beschouwingen genoegzaam woordelijk medegedeeld, ook om eene proeve te geven van de wijze van behandeling, die naar vorm en inhoud den meester verkondigt. Het is een wetenschappelijk woord, Moleschott waardig; en wij rekenen daarmede niet weinig gezegd.

En toch heeft het ons niet bevredigd en bleef er een onaangename indruk na. Wij hebben namen, althans zienswijzen niet gedacht gevonden, van welke wij gaarne hadden gehoord; wij hadden, als op eene kaart van eenig land, althans het aanwezen van aangrenzende rijken gaarne aangeduid gezien. Wij hooren op een toon van verzekerdheid spreken, die schijnt te onderstellen wat Moleschott's lofredenaar in het voorwoord uitsprak; in ons binnenste is wat tegen zijne beweringen opkwam. Van Burdach, Carus, Fischer, en om een Hollandschen naam te noemen, van Pruijs van der Hoeven, liever nog van hunne opiniën, is met geen woord gerept. De professor is weinig indachtig geweest wat hij op bl. 3, in overeenstemming met zijn ‘kolk van geheimen’ zeide: ‘Men zou zelfs kunnen zeggen, dat in het woord geheimenis eene gedachte verborgen ligt, die het organische leven zelf ons heeft ingegeven.’ Er zijn aanduidingen, waardoor alle spiritualistische opvatting van de leer van het leven wordt gewraakt, de laatste helft van de fraaije plaats bij Dante uit het oog wordt verloren. Op bl. 27 wordt gezegd: - ‘En zoo ontstaat er een eeuwige golfslag, die de verschijnselen des levens in eenen maal-

[p. 91]

stroom van geboren worden en te gronde gaan verandert. Op zich zelve heeft geene afzonderlijke golf eenige beteekenis.’ Op bl. 37 lezen we: ‘En nu het zenuwstelsel, dat aan de oppervlakte de indrukken opneemt die de zintuigen zullen opwekken, en deze indrukken, nadat zij door de peripherischs hulpwerktuigen bewerkt zijn, naar de zenuwmiddenpunten geleidt, waar zij in gewaarwordingsoordeelen of wilsopwekkingen, veranderd worden, wilsopwekkingen, die weder door de zenuwen tot daden worden gemaakt, terwijl zij de veranderingen harer moleculen langs andere wegen op de spieren overdragen!’

Men ontwaart hoe materialistisch alles hier gehalten ist, - iets wat trouwens van Moleschott te verwachten was; doch waartegen wij de vrijheid nemen nog wat anders dan vooraf opgevatte teleologische meeningen (bl. 28) over te stellen. - Wilde men vroeger de toestanden tot wezens maken [Hyliaster, Archaeus]; Moleschott begaat de fout, dat hij het wezen, het bestendige onder alle wisselingen, dat in ons, bij alle stofwisseling, als kind en man en grijsaard, zich hetzelfde voelt en als zoodanig erkent, in louter toestanden oplost. Toestanden en het wezen zijn beide experimenteel en logisch verbonden, al scheidt ons disjunctief verstand beide. Met het zijn is het zóó of zóó zijn, met het zóó zijn is het zijn gegeven. De eenzijdigheid ligt ons na. - Het l'ame est un cerveau agissant, rien de plus, bevreemdt ons van een Broussais en zijne medestanders niet. Met het mes in de hand vind ik wat met het mes, met de weegschaal wat met de weegschaal is te vinden en te leeren, rien de plus. - Daarom maakt Moleschott's beschouwing van het leven op mij den indruk van een, die van het zout den kristalvorm en de bestanddeelen opgeeft, maar den smaak en het bederfwerend vermogen vergeet. - Hoe iemand dat blijvende onder alle wisselingen in ons, dat eigenlijk persoonlijke kan loochenen, kunnen wij ons eenigermate verklaren met het woord van Shakespeare in Othello: - He has no music in his soul; doch rekenen reeds vooraf op zijne inconsequenties. - Wij zien in ons zelven en anderen, in hunne en onze gedachten en gezindheden en daden en karakters, nog wat anders dan gemetamorphoseerde bloemkool en rundvleesch. Het hoogere in ons is op dat lagere, stoffelijke, als geënt. - Noode te begrijpen is het, hoe de schrijver nog van schepping van den menschelijken geest, van orde en zamenhang, harmonie en vrije beweging (bl. 39!!) kan spreken. - Wij hebben er vroeger op gewezen, dat de hoogleeraar zijn braven, achtenswaardigen vader op zijn standpunt, noode anders kon beschouwen, dan als een wèlgelukte chemische compositie, en hoe er van achting en dankbaarheid geen sprake kon wezen. Om maar ietwat consequent te zijn, moet hij al het hoogere, vrijheid, vriendschap, pligtbesef als niets en chimère aanmerken.

Dat kan hij niet en doet hij niet. Nevens en boven de stof en hare vormen erkent en schat hij nog andere dingen. Zóó verwetenschapt is hij niet, dat hij dit glad niet zou doen, al zeide Vinet ook met eenig regt: - ‘Er zijn geleerde mannen, welke de logika ongevoelig maakt. Het zijn geen menschen met harten meer, maar dialektische toestellen. Ook het denken kan verdierlijken, als het van het gevoel en van het

[p. 92]

geweten is afgescheiden.’ - Naturam furca etc.

Daarom willen we evenwel, om met Eschricht te spreken, ‘de mannen der wetenschap, die eene meer materialistische zienswijs huldigen, in verdiende eere houden, wetend, dat men mede aan hen de gewigtigste ontdekkingen op het gebied van het stoffelijk leven verschuldigd is.’ - Maar ook willen we tegenover hen, in de diepte onzes wezens starend, op aetiolegie en teleologie het oog gevestigd, opwaarts zien. Wij willen in het Werdende das ewig wirkt und lebt, in dat meesterstuk der wezens, de gedachte van den eeuwigen Geest als het patroon of carton, in het zamenstel van den stoel Zijn bestel, in den tred die de boomen in beweging brengt, de spoelen doet schieten, die het schijnbaar gescheidene en vreemde vaak onvermoed en verrassend zamenstemmend doet werken, Zijne kracht en wijsheid opmerken, zonder van de doctrine des causes finales misbruik te maken, geen brutaal geloof, maar ook geen brutaal ongeloof huldigend. - Volgaarne gunnen wij aan het verstand, dat ontleedt en poogt te begrijpen, dat onzinnigheden verwijderd moet houden, stem en zelfs het praesidium in de vergadering; doch ook het gemoed, ook het geweten moeten worden gehoord. Eerst waar deze harmonisch zamenstemmen, vernemen wij de waarheid, ontvangt ons oor daarvan althans een klank.

Vóór wij, met den vertaler dezer redevoering, zoo uiterst gering denken over wat op het gebied der geneeskunde tot hiertoe werd gedacht en gedaan, zouden wij daarop het woord willen toegepast hebben van iemand, die in onze schatting hier regt had om een woord mede te spreken, Dr. L.F. Friedlander van Halle: - ‘Ungewiss, ob er eine Elegie oder eine Satyre anstimmen und sich dann von der so arg entstellten und verleideten auf immer wegwenden soll, schaut er zweifelnd empor in das düstere Gewölk; aber dieses zerfliesst, die Schleier der Ahnung fallen, und dem reinen Gemüthe enthüllt sich das leuchtende, von Menschenhand unentweihte, ideale Bild der Heilkunde, und kündigt den anbrechenden Morgen der verheissenen bessern Zukunft an.’