De Tijdspiegel. Jaargang 21

[p. 195]

De zaak Stieltjes.

Het rapport van den heer Stieltjes over verbeterde vervoermiddelen op Java, met kantteekeningen van een officier der genie van het Ned. Oost-Ind. leger. Leiden 1864, Van den Heuvel en Van Santen.
Gegevens omtrent de zaak der spoorwegen op Java, door F.J. Stieltjes. I, II, III en IV. 's Gravenhage, 1863-1864. Gebr. van Langenhuysen.
Nota over den aanleg van spoorwegen en kanalen op Java door F.J. Stieltjes. 's Gravenhage 1864. Gebr. van Langenhuysen.
Overzigt van hetgeen met de spoorwegen op Midden-Java is voorgevallen door F.J. Stieltjes. 's Gravenhage 1864. Gebr. van Langenhuysen.

Daar zijn in den laatsten tijd verschillende brochures uitgekomen omtrent de zaak van den Heer Stieltjes. Wij mogen aannemen dat onze lezers reeds eenigzins zijn ingewijd in deze questie, zoowel door brochures als door het verhandelde in de Staten Generaal, en zouden dus niet overgaan de aandacht op boven aangekondigde geschriften te vestigen, zoo het hier niet gold eene zaak, die rijp dient onderzocht te worden, vóór men een juist oordeel kan uitspreken.

De omstandigheid dat de kwestie zich op technisch en economisch gebied beweegt, is voor velen eene zwarigheid. Niet allen toch hebben genoegzame aandacht gewijd aan de technische moeijelijkheden, die zich bij spoorwegen opdoen en kunnen zonder duidelijke uiteenzetting en aandachtige overweging tot een helder inzigt der zaak komen.

Het economisch gebied levert ook zijne eigenaardige bezwaren op. Men heeft te doen met Java, met een land dat, helaas! geographisch en statistisch nog weinig bekend is; de autoriteit van een enkel persoon is vaak de bazis, waarop eene geheele redenering steunt, en wil het ongeluk, dat daartegenover de opinie van een ander zaakkundige staat, zoo is men geheel in de war gebragt, bij volkomen gemis van den steen, waaraan de waarheid getoetst kan worden.

Ter herstelling eener dwaling, die ik bij meerderen heb opgemerkt, zijn deze regelen ook opgesteld. Velen toch meenen dat de kwestie. Stieltjes zich daartoe bepaalt, of het ontslag, hem op voordragt van den Minister van Koloniën gegeven, regtmatig is, en alleen over dit punt vinden wij eene beoordeeling in de brochure: ‘De regtmatigheid van het ontslag van den heer Stieltjes, aan diens handelingen getoetst.’ De zaak waarvoor de heer Stieltjes vecht, waarvoor hij reeds vocht, vóór zijn ontslag was bepaald, is van geheel anderen aard. Het is de vraag, of bij het verleenen van de concessie voor een spoorweg van Samarang naar de Vorstenlanden aan Poolman, c.s. het algemeen belang in het oog is gehouden; of de Kamers, die dit te beslissen hadden, voorgelicht waren zooals het behoorde, zooals het kon. Eindelijk, doch geheel ten laatste, komt de regtmatigheid van het ontslag ter sprake en men zal ook in geene der brochures van den heer Stieltjes dit punt aangeroerd vinden. Welligt dat hij later zijne denkbeelden hierover wil doen kennen; doch tot heden

[p. 196]

heeft hij zich alleen tot de hoofdzaak bepaald, d.i. die, welke het algemeen belang raakt.

Is de zaak Stieltjes eene politieke kwestie? Wij gelooven van neen, ten minste tot nog toe kan men haar dien naam niet geven. De heer Stieltjes kant zich niet tegen dit ministerie om het ministerie of om zijn beginselen; hij vraagt der Regering regt in eene zaak van algemeen belang. De Minister kan hem dat regt laten wedervaren en welligt herstellen wat door overijling kwaad is gesticht. Slechts dan wanneer de Minister weigert zijne dwaling te erkennen en dus van de uitspraak der Kamers zijne betrekking afhankelijk maakt, wordt de zaak eene politieke questie; maar dan is het niet de heer Stieltjes, maar wèl de Minister van Koloniën zelf, die de zaak op een verkeerd terrein bragt.

Voor ik verder ga, moet nog een punt gereleveerd worden. Velen meenen dat met het verleenen en aanvaarden der concessie de zaak is afgeloopen, en 't zij in deze de goede of de slechte weg is bewandeld, zij thans een fait accompli en dus alle verdere redenering eene onvruchtbare bespiegeling is.

Dit is zoo niet. In de vergadering van aandeelhouders der Nederlandsch Indische Spoorweg-Maatschappij op 20 Junij j.l., (zie o.a. nieuwe Rotterdamsche Courant van 22 Junij) wordt medegedeeld door H.H. Commissarissen dat het vermoedelijk punt van aansluiting van den zijtak Tempoeran-Willem I te Kedoeng Djati zal zijn en dus niet meer te Tempoeran, zoo als een van de artikelen der concessie, die door de wet zijn bekrachtigd, wordt bepaald. Hoewel dat verslag daar vrij geleidelijk over heen glijdt, mag men verwachten dat het gouvernement niet zulk eene afwijking der wet toelaat, zonder daarin de Kamers der Staten Generaal te kennen; want in het veranderen van dit aansluitingspunt ligt meer dan het verschil in naam der dessa, die met het kruisstation zal bevoorregt worden. Wij hopen dit hieronder duidelijk te maken en het onze bij te brengen opdat er meer licht over deze zaak schijne, wanneer de Kamers tot eene nieuwe behandeling van dit onderwerp worden geroepen.

De bovenvermelde geschrriften bevatten daarvoor alles wat noodig is. Wij willen thans aanwijzen, welke daarvan tot een regt verstand der zaak allereerst dienen geraadpleegd te worden.

De eerst aangekondigde brochure: ‘Het rapport van den Heer Stieltjes over verbeterde vervoermiddelen op Java; met kantteekeningen van een Officier der Genie van het Ned. Oost-Ind. leger, Leiden 1864’, is vooral dáárom van waarde, omdat men daarin het rapport van den heer Stieltjes in zijn geheel vindt. Dit rapport, waarop alles steunt, bevat vele gegevens en beschouwingen, die van het hoogste gewigt zijn bij de beoordeeling der spoorwegkwestie, en is een onmisbaar document in deze zaak. De kantteekeningen bepalen zich voor een groot deel niet zoo zeer tot eene verdediging van de plannen van Uhlenbeck (die Stieltjes sterk afkeurt) als wel tot het bijbrengen van verschillende verschooningsredenen. Ook wordt door den schrijver bestreden het gevoelen van den heer Stieltjes dat de rapporten van Uhlenbeck groot nadeel aan de zaak der spoorwegen op Java zouden toegebragt hebben.

[p. 197]

Het is zeker moeijelijk dit nadeel te begrooten, doch het is duidelijk dat een ongunstig rapport van een deskundige vooral dáár veel kwaad doet, waar zoo weinig gegevens zijn dat men zich veelal geheel door die uitspraak moet laten leiden. Had Uhlenbeck den mogelijken weg gevonden, zeer zeker zoude niet het idée fixe bij zoovelen ontstaan zijn, dat een spoorweg over Oenarang en Salatiga naar Solo en Djocjo eene onmogelijkheid is. Als zulk eene stelling met autoriteit wordt verkondigd en in jaren niet weêrsproken, wordt zij voor het groote publiek eene overtuiging, een axioma. De groote massa laat zich eer leiden door de eenmaal ingewortelde overtuiging, op welke valsche gronden dan ook steunende, dan dat zij tot een bedaard onderzoek overgaat, waardoor misschien die overtuiging wordt weggenomen. En dáárom keuren wij het goed dat de heer Stieltjes de rapporten van den heer Uhlenbeck heeft ontleed, het verkeerde der voorstellingen heeft aangetoond en wie wil heeft in staat gesteld, van zijne verkeerde opvatting terug te komen.

De kantteekeningen zijn overigens van niet veel waarde en waarschijnlijk in grooten haast opgesteld. Zoo vindt men in kantteekening XXX pag. 142 eene aanprijzing van de lijn Samarang-Vorstenlanden door Stieltjes voorgesteld en komt dan tot de conclusie dat alleen in het belang van de verdediging die lijn de voorkeur verdient. Hoe de voorafgaande redenering daartoe leidt, is even geheimzinnig als de conclusie van het beruchte rapport van den raad van Indië aan den Gouverneur-Generaal, ter zake van de concessie Poolman c.s.

Bevelen wij dus deze brochure aan, dan is het hoofdzakelijk omdat het rapport van den heer Stieltjes daar onverminkt in voorkomt; een rapport, dat - zooals de schrijver der kantteekeningen zegt - ‘ofschoon den bescheiden titel voerende van “voorloopig verslag over verbeterde vervoermiddelen op Java” een gewichtig stuk is, niet zoozeer uithoofde van den omvang van 78 bladz. in folio (zonder de aanvullingen en bijlagen); ook niet om het twistgeschrijf en gewrijf, waartoe enkele uitlatingen aanleiding hebben gegeven; maar als het werk van een man van onmiskenbare verdiensten, over een onderwerp dat aan de orde van den dag is en in het naauwste verband staat met de eventuële ontwikkeling van Java.’

Ter beoordeeling van den verderen loop der zaak bevelen wij vooral ter lezing aan het ‘overzigt van hetgeen met de spoorwegen op Midden-Java is voorgevallen, door F.J. Stieltjes.’ Dit werkje is vooral geschreven met het oog op die personen, welke minder ingewijd zijn in het vak van spoorwegaanleg. Met eene duidelijkheid als waardoor de oud-soldaat zich reeds in vroegere geschriften een welverdiende naam heeft verworven, worden in de twee eerste gedeelten de algemeene beginselen voor den aanleg van spoorwegen met het oog op Java behandeld. De kwestie der hellingen en krommingen in verband tot de lengte, die men beschikbaar heeft, wordt hier uitvoerig behandeld en door voorbeelden opgehelderd. Daarop volgt een exposé van de behandeling der spoorwegzaak op Java, vervolgens in Europa, en eindelijk geeft de heer Stieltjes aan ‘wat nu te doen overblijft.’

De heer Stieltjes beweert hierin dat het aansluitingspunt niet zal liggen te Tempoeran, zooals de heer Haitink opgaf, zooals door den minister aan de

[p. 198]

Kamers is gezegd en zooals door de Kamers door eene wet is bepaald, maar wel dat dit punt veel verder komt, namelijk te Kedoeng Djati. Uit het verslag van commissarissen der Nederlandsch Indische spoorwegmaatschappij (reeds vroeger aangehaald) blijkt het dat ook de heer de Bordes, de hoofd-ingenieur der Maatschappij, dit door de terreinopnamen gevonden heeft, zoodat dus de heer Stieltjes in deze zijne bewering volkomen gelijk heeft. Maar behalve dat op deze wijze niet meer aan de wetsbepaling voldaan wordt, zoude de aanleg van den zijtak Kedoeng Djati-Ambarawa eene volkomene ongerijmdheid zijn. Wat toch is het doel van den zijtak?

Eerstens. Het in verband brengen der spoorweglijn Samarang-Solo met de vesting Willem I. Het is duidelijk dat hoe korter die zijtak is en hoe digter hij bij het strand aansluit, hoe meer hij in het belang der verdediging ligt. Maar nu is de directe lijn Ambarawa-Samarang even lang als de zijtak Ambarawa-Kedoeng Djati. De troepen zijn dus langs den eersten weg even spoedig te Samarang, als zij langs den tweeden te Kedoeng Djati kunnen zijn, dat geheel in het binnenland ligt.

Tweedens. De afvoer van producten, uit de Kadoe Ledok, enz. Hiervoor zal het geen betoog behoeven, dat ook de kortere lijn de voorkeur verdient. Nu is de lijn van Merak-Matti langs Ambarawa en Kedoeng Djati naar Samarang 7.85 mijl lang, en de lijn over Oenarang 39 mijl, terwijl zij tevens door gecultiveerde en sterk bewoonde gronden loopt.

Zooals de heer Stieltjes, die het terrein voor beide rigtingen kent, beweert, zijn de zwarigheden van de lijn Kedoeng Djati-Ambarawa grooter dan die van de lijn Samarang-Oenarang-Ambarawa en dus zullen ook de kosten, vooral ook die van exploitatie, daar grooter zijn.

Dit geconstateerd hebbende, ziet men dat het in het belang der verdediging, van den handel en van de spoorwegmaatschappij is, niet den zijtak Ambarawa-Kedoeng Djati, maar den zijtak Ambarawa-Oenarang-Samarang te leggen.

Maar - als men eens te Ambarawa is; als men toch genoodzaakt is dit gevreesde bergterrein door te trekken; waarom dan niet van daar dadelijk op Solo en Djocjo aan en den grooten omweg door de woestenij opgegeven? Mij dunkt, dit laatste is een noodwendig gevolg van het eerste.

Zooals wij in den aanvang reeds zeiden: ‘in het veranderen van het aansluitingspunt ligt meer dan het verschil in naam der dessa, die met het kruisstation zal bevoorregt worden.’

Niet alleen zal het kapitaal der maatschappij op onnutte wijze worden verwerkt aan lange berglijnen, die weinig beloven; niet alleen zal slechts zijdelings het belang der verdediging ter harte worden genomen, waar alle belangen zoo uitnemend in overeenstemming zijn; maar ook de Staat zal zware offers moeten brengen, daar het te voorzien is dat de Maatschappij welligt nooit de kosten harer exploitatie zal kunnen dekken. Van welken invloed eene finantiëele mislukking van de eerste spoorweglijn op Java op den aanleg van andere lijnen zal zijn, behoeft niet breed uitgemeten te worden. Het belang van kolonie en moederland is ten naauwste geïnteresseerd bij het doelmatig aanleggen van de eerste spoorweglijn op Java, en het zoude ernstig te betreuren zijn,

[p. 199]

zoo persoonlijke veeten hier zwaarder wogen dan het algemeen belang.

Ik heb de afstanden, zooals de heer Stieltjes die in zijn ‘Overzigt’ opgeeft, als juist aangenomen. Ik ben overtuigd van hunne juistheid even als ik overtuigd ben van zijn goed regt. Mogen hier te lande weinig stemmen zich verheffen om zijne belangen te verdedigen, zoo ligt dit hoofdzakelijk aan de politieke tint, die men aan de kwestie zoekt te geven. Behalve de Raad van Indië en de kommandant van het leger in Ned.-Indië zijn ook al de ingenieurs (de hoofd-ingenieur Dixon, die nooit op het terrein geweest is, natuurlijk uitgezonderd) die onder den heer Stieltjes werkzaam waren voor de verbinding van Samarang met de Vorstenlanden, het eens dat de zoogenaamde berglijn, dat is die van Samarang over Oenarang, Salatiga en Bayalali naar Solo en Djocjo de éénige mogelijke is in finantiëelen zin. De tegenstand dien zij ondervindt is tweeërlei. Vooreerst die welke ontspruit uit hartstogten, die nimmer in 't spel mogten komen bij de behandeling van algemeene belangen; ten tweede, die ontstaat door de vrees der landhuurders in het samarang'sche en solo'sche voor verloop van volk; waarover reeds nu, terwijl men met weinig menschen en op grooten afstand werkt, wordt geklaagd. En deze laatste tegenstand zal men overal ontmoeten, waar men tusschen zoogenaamde vrije ondernemingen groote werken aanvangt, waar men verpligt zal zijn de loonen te regelen naar de waarde van het werk dat verrigt wordt en niet naar de behoeften die de Europeanen meenen dat de Javaan heeft, waar de philanthropische beschouwing, dat het nuttig is voor den Javaan weinig, voor den Europeaan veel geld te verdienen, ophoudt en door den drang van den tijd de Javaan wordt geproklameerd tot een denkend wezen.

Voor den lezer die de zaken nader wil kennen zijn de ‘gegevens omtrent de zaak der spoorwegen op Java’ van veel belang. Het eerste nummer bevat twee adressen van den heer Stieltjes aan de Tweede Kamer en den brief van den Minister van Koloniën aan dezelfde Kamer met inlichtingen op het eerste adres van den heer Stieltjes. Het tweede nummer bevat de reis van den Gouverneur-Generaal over Midden-Java. Het derde handelt over de verkeerde cijfers die aan de Tweede en Eerste Kamers zijn overgelegd, terwijl het vierde eene ontleding is van de memorie van den Gouverneur-Generaal, omtrent den spoorweg in Midden-Java.

Deze ‘gegevens’ bevatten vele toelichtingen en verklaringen, waardoor de questie der rigting in verband met die der verkeerde cijfers in een helder daglicht worden geplaatst en dienen als het ware tot aanvulling van het ‘Overzigt.’

Eindelijk is nog door den heer Stieltjes uitgegeven, ‘nota over den aanleg van spoorwegen en kanalen op Java, afgedrukt uit de notulen der Vergadering van het Koninklijk Instituut van ingenieurs van den 9^den Februarij 1864.’ Deze nota, hoewel vroeger uitgegeven dan het ‘overzigt’, noemen wij het laatst, omdat in het overzigt meer uitvoerig en voor den oningewijde veel duidelijker zijn uiteengezet de punten, waarop het hier aankomt.

Terwijl wij hiermede besluiten de revue der werken van den heer Stieltjes omtrent de spoorwegkwestie op Java en de lezing er van ten zeerste een ieder aan-

[p. 200]

bevelen, maken wij de woorden van den kommandant van het leger in Ned-Indië in zijn rapport aan den Gouverneur-Generaal gaarne tot de onze:

‘De adviseur Stieltjes schijnt de éénige van al de beoordeelaars te zijn, die de beide rigtingen naauwkeurig onderzocht, het terrein aanschouwd, bestudeerd, en onderling vergeleken heeft, waarom hij, afgescheiden van zijne positie, voorzeker ook wel als de meest bevoegde beoordeelaar zal moeten worden aangemerkt.’

A. 24 Julij 1864.

Betoel.