De Tijdspiegel. Jaargang 21

Suum cuique.

I.
Orthodoxsche polemiek.

Geblaseerde wereldwijsheid deed een Israëliet beweren, dat er niets nieuw is onder de zon. Wanneer deze bijbelplaats zoó kon worden gedraaid, dat zij alleen betrekking had op het verschijnsel, dat de aanleg en de behoeften der menschen, dat de drijfveeren van 't leven en de bewegende krachten der beschaving altijd dezelfde blijven - dan zou ik gaarne eens over dezen tekst preêken, zoo ik de eer had predikant te zijn. Maar als waarheidlievend man zou ik hem zeker tegenspreken, zoo de prediker geacht moet worden te verkondigen, dat de ontwikkeling van dien aanleg, de richting van die drijfveeren, de werking van die krachten onveranderlijk zijn. Daar

[p. 163]

hebt, gij b.v. de orthodoxie. Zoover de geschiedenis reikt, leert zij ons, dat er altijd orthodoxie is geweest. De rechters van Socrates waren orthodoxe heidenen, zoo als de beulen van Servet orthodoxe kristenen werden geacht, de koning Behram, die Mani villen liet, was orthodox even als Caiaphas die Jezus kruisigen deed. En waren er orthodoxen in den tijd van den prediker, er zullen er zijn, ook als er niet meer gepreekt wordt. Maar, al was er orthodoxie, toen er nog maar weinig menschen waren, en zal zij niet verdwijnen, zoo lang de aarde is, wat zij is, al blijft orthodoxie steeds hetzelfde, nl. neiging tot stilstand - daarom is haar uitdrukking en inhoud op verre na niet steeds dezelfde. Het is juist haar vloek, dat zij voorwaarts moet, hoe gaarne zij ook stilstaat, en dat ook zij zelf eene geschiedenis heeft, al klaagt zij over die der vooruitgangspartij. Maar 't spreekt van zelf, dat zij, immer tegen haar wil voortgedreven, hierover steeds dezelfde klachten laat hooren, dat zij steeds dezelfde verwijten doet aan degenen, die haar voorbij snellen en haar ten slotte meêslepen, dat zij altijd op dezelfde wijze zich tegen hun' aandrang verzet. De orthodoxie is de bijwagen, die een half uur na de diligence afrijdt, of de schuit, die ten gerieve der voor den spoortrein te laat komende reizigers van wal steekt. De reisgelegenheden komen overeen met den ontwikkelingstrap, met de beschaving der tijden, waarin zij gebruikelijk zijn. Wij zien den mensch, door de hem eigene zucht om zich te verplaatsen, eerst voortstappen op bloote voeten, vervolgens op sandalen, daarna in klompen en schoenen, nu eens hooggepunte, dan weêr hooggehakte, eindelijk zien wij hem kousen in de schoenen dragen, - of wel, wij zien hem rijden op ezel en paard, vervolgens in een rijtuig, weldra in eene diligence, ten laatste in den spoortrein. Wie orthodox was liep op bloote voeten, toen anderen reeds sandalen droegen, of gebruikte sandalen, toen anderen klompen boorden. In den tijd der diligences reisde de orthodoxe op eigen gelegenheid of wel per pedes apostolorum. En, opdat ik dit niet zonder grond zou beweren, heeft noch laatstleden najaar een domine op de Veluwe, naar men zegt, de opening van den spoortrein consequent-orthodox begroet met den tekst: zij vertrouwen op wagenen, maar wij op den Heer! Wie dus goed orthodox is, niet alleen in den mond, maar van top tot teen, abonneert zich in onzen tijd bij van Gend en Loos (altijd nl. met D.V. er bij), en reist zelfs niet naar eene meeting per spoor. Maar waarom kiest hij dat eerstgenoemde vervoermiddel? Gij, die op de wieken van den stoom de ruimte doorklieft, en minachtend op den diligenceknol en met noch meer minachting op de lui, die aan 't jagerslijntje medesukkelen, nederziet, zeg niet, dat deze alleen uit hoofdigheid of verkeerdheid van zinnen aldus handelen. Liberalen zijn nooit onverstandiger, dan wanneer zij om een enkelen stijfkop de gansche vracht veroordeelen. Waarlijk liberaal is van de menschen meer goeds dan kwaads te denken. En zijn er onder de orthodoxen, die uit eigenbelang of door krankheid van hersenen den bijwagen verkiezen - de meesten zetten zich in hem neder, omdat zij zich daar beter op hun plaats, er dus genoegelijker bevinden. Van de meêloopers zonder overtuiging, die elke richting met hun bijstand bemoeilijken, afgezien, geloof ik zelfs hen, die orthodox zijn met overtuiging, niet allen op ééne lijn te mogen plaatsen. Verschillende oorzaken doen hen aan dezelfde neiging om stil te staan gehoor geven. De een doet het uit onkunde; hij heeft nooit iets anders gehoord, als dat orthodoxie 't eene noodige is. De ander bewandelt den traditionelen hemelweg ten gevolge van zijn temperament, dat wat zwaarmoedig zijnde hem aan 't oude vastkluistert. Bij een derde is orthodoxie de uitslag van een psychologisch proces, het hallali van de jacht, in de jeugd op onreine zinnelust gemaakt, overeen-

[p. 164]

komstig de menschkundige opmerking van Bijron:^(*)

The evil passions of his youth had made
Him value less roho loved-than what obey'd.

Wederom anderen, en bij deze denken wij aan de een of twee orthodoxe theologen in ons vaderland, kunnen den bril, waaraan zij in hun jeugd gewend raakten, niet afzetten, of vreesden schipbreuk te lijden op de wijde en stormachtige wateren van zelfstandig onderzoek en eindigden hun vaart in de doodkalme haven van 't traditioneel gezag, dat hen als ankergrond een systeem biedt, van welks Godsbegrip Hegels uitdrukking^(†) terecht mag gebruikt worden: Gott hat das privilegium, dass ihm aufgebürdet wird, was nicht begriffen werden kann, die Gosse worin alle die widersprüche zusammen laufen.

Maar hoe men de passagiers meer zou kunnen splitsen, zij verkiezen allen boven den spoortrein de schuit, die hen met een slakkengangetje naar 't volgend station der orthodoxie brengt. Van daar ook, dat de reizigers in den spoortrein, wanneer zij deze reisgenooten door een bocht in den weg op verren afstand bespeuren, aan den tijd herinnerd worden, toen de grootste menichte van de schuit als 't beste vervoermiddel gebruik maakte. En aan den anderen kant, gelijk de schipper noch altijd dezelfde klachten en dezelfde akelige voorspellingen hooren laat tegen zijn geduchten concurrent - zoo verheft ook de orthodoxe partij, mutatis mutandis, dezelfde beschuldigingen en dezelfde weeprofetiën over den vooruitgangspartij in onzen tijd, als voor 200 jaren aan 't vorige station. Wat leest men in hare organen meer dan jeremiades over de noodlottige ontkennningsmanie van 't jonge Holland? Dit wordt ontkend en dat wordt ontkend, waar moet 't heen? Zoo spreken zij, die zich 't meest bedaard en dus 't fatsoenlijkst uitdrukken - daar ontkent Prof. Dozy nu weêr, dat Abraham een mensch is geweest en vertelt, dat hij, de vader der geloovigen NB., een steengodheid was - en naauwelijks zwijgt deze hooggeleerde, of Prof. Scholten, die al zooveel, tot zelfs den vrijen wil toe ontkende, ontkent de echtheid van 't vierde Evangelie, welke Renan zelfs noch toeliet - en heeft deze met dit ontkennen gedaan, straks stuurt zijn ambtgenoot Kuenen het derde deel van zijne ontkenningen in 't licht. 't Is gruwelijk. Mijnheer, wat blijft er over van den bijbel, van den Christus? Mijne ooren tuiten van de woorden, onecht, onwaar! Dat komt er van als men afwijkt van de leer der vaderen, wie verder wil reizen als dit station, weet niet waar hij terecht komt - negatie is eene helling, waar ongeloof en materialisme van stapel loopen. - Zoo spreekt de orthodox van onzen tijd, en wat zeide die van voor twee eeuwen? Vous oster les ceremonies, les miracles, la pénitence.... la satisfaction, les sacremens, le franc arbitre, la justification.... les temples... en somme vous oster toutes les vois de Paradis, le Paradis et Dieu mesme, partout vous dites je le nie, il n'y en a point, il n'y en a rien.... Voyez vous donc, comment vostre idole est un rien, et un amas de riens, et un chef d'oeuvre du diable, duquel tous les efforts ne tendent à autrefin qu'à renverser et destruire les oeuvres de Dieu, et faire de toutes choses rien, encontre-pointe de Dieu, qui de rien a fait toutes choses. Il vous enseigne à travailler à la proportion du mistère d'iniquité, qu'accomplira cest enfant de perdition predit par les escritures, qui sera nyer, nyer la foy, nyer Jesus Christ, nyer tout, comme vous faites. Et partant St. Hippolyte dit, son nom sera; je nie, car St. Jean predit en son Apocalypse que le nom de l'ante christ sera 666. Il s'appellera en Grec arnoumai, arnoumae c'est à dire, il nye, duquel nom les lettres Grecques sont le nombre susdit, mettant seulement à la

(*) The Corsair 16.

(†) Gesch. d. Phil. II. 425.

[p. 165]

fin e pour ai, ce qui se fait quelquesfois, par exemple keite pour keitai, etc. - Voila vostre idole faite de rien? Welk een kracht van uitdrukking, welk eene geleerdheid bezat deze orthodoxe, 't is om jaloers te worden. Mij dunkt, dat de redakteurs van den Heraut enz. eens moesten narekenen, of 't getal 666 niet modern beteekent.

Een tweede wapen der orthodoxe polemiek is het verwijt, dat de liberalen de Schrift verknoeien. Maar daarvan zullen zij weldra moeten zwijgen, want noch in de laatste maand verschenen te Leiden twee theologische dissertaties^(*) gelijk zelfs Diogenes ze in Utrecht vergeefs zoeken zou, van welke de eene met de thesis prijkt, dat in de brieven van Paulus aan Jezus een voorbestaan wordt toegekend, en van welke de andere beweert, dat uitdrukkingen in Paulus' latere brieven weinig plaats laten voor verschil tusschen het wezen van Christus en Gods wezen.

Maar, omdat de orthodoxie hare liefde voor 't gebruikte en gewone (anderen zeggen voor 't versletene) ook uitstrekt tot hare wapenen, ben ik zoo vrij haar eene plaats uit denzelfden auteur aan te bieden, die haar kan toonen, hoeveel haar kracht, in uitdrukking althans, verminderd is. l'Escriture dit que Dieu est monté au ciel: vous le croyez: la mesme dit, qu'il est descendu aux enfers: vous ne le croyez point: l'Escriture dit, par un seul tesmoin en passant que Jesus Christ a tourné l'eau en vin: vous (de liberalen van voor 200 jaren) l'accordez: la mesme escriture afferme par quatre tesmoins, avec un grand appareil de ceremonies et de paroles, qu'il a tourné le pain en son corps, le vin en son sang, vons ne voulez entendre et faites icy chois a vostre appetit, comme en tous les autres articles de la foy, qui est proprement estre heretique, c'est à dire sectere électif et choicissant, selon que la presomption du propre iugement, conduit par la sensualité, l'enseigne. Car si la sainte escriture estoit la regle et la guide de vostre foy, vous la croiriez en tout et partout: mais parceque vostre cerveau est vostre loy, vous croyez et mescroyez à l'Escriture, selon que vostre cerveau vous conseille. Gelijk deze hersens voor twee eeuwen de liberalen aanraadden van het wonder der transsubstantiatie non fieri potest, impossibile^(*) enz. te zeggen, zoo sporen zij hen nu aan ditzelfde vonnis te vellen over 't wonder der opstanding. De bewegende krachten en motieven zijn dezelfde gebleven. 't Voorwerp, alleen waarop zij worden toegepast, is veranderd - zoo ook behoeft in bovengemelde polemiek maar een en ander woord vervangen te worden - en zij is voor den hedendaagschen strijd pasklaar.

Ook voor twee eeuwen was reeds 't syllogistisch zwaard bekend, 't welk gebruikt wordt om de geloofwaardigheid van de schrijvers der aangevochten verhalen te verdedigen door de scherpzinnige vraag, of wie zoo schreven bedriegers konden zijn. Que direz vous, messieurs les Ministres, vraagt onze orthodoxe kemphaan, ou de ces histoires, ou de ces historiens? nierez-vous la vérité des miracles ou l'authorité de ceux, qui les ont laissées par escrit? vous ne pouver faire ny l'un ny l'autre, si vous aver un grain de foy, et une drachme de honte. Vous nous monstreriez par trop mesdisaus. Telles choses ne peuvent estre illusions, ny tels escrivains menteurs, ou legers tesmoins en matieres si importantes.... Gij ziet, hoe vaardig hij dit zwaard hanteert - helaas 't sneed toen even weinig hout als nu; en even als heden achten ook in dien tijd de liberalen 't een zwavelstok.

Maar ik vergeet, dat orthodoxen altijd naar 't merk vragen, en dat er dus veel afhangt van 't adres, dat onze Kemphaan kan opgeven. Was hij een Lutheraan, die de Hervormde kerkleer aantastte? Wat doet 't er toe, wie hij was! Wij spraken im-

(*) Van de heeren P.C. van Wijk en D.H. Waubert de Puisseau.

(*) Zie b.v. Zwingli's opera edidit Schuler III. p. 249, 345, II, pars. I, 467. 438 enz.

[p. 166]

mers over de methode der orthodoxe polemiek, en vindt gij niet dat onze schrijver haar vaardig gebruikt, vooral de bij haar behoorende beschuldigingen van verderfaanbrengend ontkennen en partijdig schriftverdraaijen? Professor Oosterzee is in deze polemiek ook nog al goed t'huis, maar hij moest juist deze twee zwaarden met noch wat meer bluf en als 't kan ook met wat meer kracht leeren zwaaijen - als hij het adres eens had van onzen vriend - wat zou diens discours des miracles hem wapenen tegen 't scepticisme, minstens vond hij daarin Goliath's spies! - Maar ook de heeren Schwartz c.s. schijnen een slijpsteen noodig te hebben, om hunne dolken wat op te scherpen - zij beginnen zoo leelijk te roesten, en de oude bloedvlakken komen ook al weder op. - Wel nu wie was deze meester in de kunst? deze voorvechter op Sions wal? De Jezuit Richeome - en wie waren de liberalen, die hij zoo kracht tig aanvalt met de wapenen nu tegen de modernen gekeerd? De Hervormde, thans orthodox geheeten Predikanten onder Henri IV. Wat volgt hieruit? 1^o. dat 't geen wonder is, zoo die wapenen wat stomp zijn geworden en 2^o. dat men zich niet verwonderen moet, zoo de zonen der liberalen van voor twee eeuwen doen even als hunne vaderen: stil hun weg vervolgen, zonder zich aan 't geschreeuw uit 't schuiten roefje te storen.

Ha-va-rij.