De Tijdspiegel. Jaargang 21

[p. 181]

Letterkunde.

Een nieuw verschijnsel.

Natuur- en staathuishoudkundige atlas van Nederland, in 5 afdeelingen, ieder van 3 kaarten met ophelderenden tekst, door J. Kuijper. Te Leiden, bij D. Noothoven van Goor.

Sints Dr. G. Acker Stratingh in het jaar 1847 zijne geologische kaart van Nederland uitgaf, welke bij zijn' ‘Aloude Staat en Geschiedenis des vaderlands’ behoorde, werden er enkele malen pogingen in 't werk gesteld om zulk een voorbeeld na te volgen, doch elkeen zal het moeten toestemmen, dat geene kaart zoo goed aan het doel voldeed, geene zoo juist en duidelijk, geene zoo flink uitgevoerd was als de ‘schoolkaart voor de natuurkunde en de volksvlijt van Nederland’ door Dr. W.C.H. Staring. Het was een gelukkig denkbeeld van den heer J. Kuijper om deze kaart op kleinere schaal, in atlasformaat op verschillende bladen over te brengen, en daaraan eene menigte andere toe te voegen, welke dezen atlas, waarvan wij boven den titel afschreven tot een zeer bruikbaar geheel maakten. De bewerker verzocht om eene ‘toegevende beoordeeling,’ en deze komt hem zeker toe wanneer men slechts even bekend zijnde met het teekenen van kaarten en het narekenen van statistieke cijfers en opgaven, beseft welke moeite er gelegen is in het bewerken van een vijftiental kaarten, zooals die, welke voor ons liggen.

Bij het beschouwen van dien atlas kwam onwillekeurig de vraag bij ons op, voor welke personen Kuijper zijn' atlas bestemde? Voor schoolgebruik is hij te omslachtig, en, wat hier het meest van alles op eene gewone school afdoet, veel te duur; 't is ligt te begrijpen dat er aan het drukken dier kaarten vele kosten verbonden waren, doch door den prijs minder te stellen is het waarschijnlijk dat er een veel grooter debiet van zou geweest zijn. Hoogstens kan men er nu op eene school toe overgaan om den atlas van f 13.50 als prijs te geven. Onderwijzers zullen evenwel, als hunne middelen het toelaten, niet in gebreke blijven zich de kaarten aan te schaffen, omdat er veel goeds en nuttigs uit te leeren valt, dat zij niet dan met groote moeite elders, doch zeker nergens zoo duidelijk zullen zien voorgesteld. Oeconomen zullen waarschijnlijk liever de kaart van Staring gebruiken, en 't is de

[p. 182]

vraag of statistici niet beter doen telkens de cijfers der laatste jaren te raadplegen, omdat er wel een normale toestand op Kuijpers kaarten is aangenomen (cf. zijne voorrede), doch die toestand telken jare in sommige zaken zoodanig verschilt dat eene enkele overzichtskaart zelden of slecht voldoen kan. Kooplieden en fabriekanten zijn ook te goed bekend met de streken zoowel binnen- als buitenlands, waar het eene of andere produkt of fabrikaat bestaat, dan dat zij zouden noodig hebben dit op eene industrie-kaart na te zien. Er rest ons dus het groot aantal onderwijzers, die wij van harte hopen dat den atlas van Kuijper zich zullen aanschaffen, omdat hij zooveel goeds bevat en daardoor eene nuttige onderneming bevorderd wordt.

De atlas is in vijf afdeelingen verdeeld. De eerste die den bodem van Nederland tot onderwerp heeft bevat drie kaarten, namelijke eene geologische, eene hoogte- en eene rivier- en kanaalkaart; de beide eersten zijn geheel naar Staring's schoolkaart bewerkt en er daarom zeker niet te slechter om; er is alleen dit op aan te merken, dat het zeer wenschelijk ware geweest er enkele groote steden op te zetten en ze al was het slechts met eene enkele letter aan te duiden; daardoor zou het gemakkelijker geweest zijn om op het eerste gezicht te weten waar zich de verschillende grondsoorten of beddingen bevonden. De derde kaart is vooral zeer duidelijk, omdat er bijna niets dan de rivieren en kanalen op voorkomen, en deze op andere kaarten gewoonlijk zoo onder allerlei andere zaken bedolven zijn, dat men ter naauwernood de juiste richting weet aan te wijzen, laat staan die met den eersten oogopslag te zien.

De tweede afdeeling bevat insgelijks drie kaarten, van welke de eerste de dichtheid der bevolking, na aftrek der steden, behandelt; bij de tweede kan wederom dezelfde aanmerking gemaakt worden als op de beide eerste van de eerste afdeeling, namelijk dat er nergens steden op zijn aangeduid; men werpt hier mogelijk tegen in, dat dit juist onnoodig is omdat de dichtheid der bewoners van elk kanton als zoodanig, niet van eene stad met het omliggende land werd aangeduid, doch nu kan men niet aanstonds zien van waar het groote verschil tusschen kaart IV en kaart V; als men ze vergelijkt ziet men, om een enkel voorbeeld te noemen, dat de omtrek van Amsterdam minder dan 75 zielen per 100 bunders telt, en op kaart V dat het kanton Amsterdam meer dan 200 inwoners op dezelfde uitgestrektheid bezit; hetzelfde verschil vindt men bij Haarlem, Utrecht, Rotterdam en andere groote steden. Het was dus, dunkt ons, wel doelmatig geweest die steden, al was het maar met een enkel stipje aan te teekenen, want 't zou daardoor duidelijk uitgekomen zijn dat dit groote verschil in dichtheid alléén door de aanwezigheid van de eene of andere groote stad op die plek veroorzaakt werd.

Kaart VI zou mogelijk meer op hare plaats geweest zijn bij kaart X. Verdeeling in kiesdistrikten hangt wel af van de dichtheid der bevolking in de verschillende deelen van ons land, doch zulks is niet de rechterlijke indeeling, die eerder bij de administratieve kaarten behoorde.

Kaart VII welke den landbouw voorstelt bevat twee kartons, een voor de approximatieve hoeveelheid van het hoornvee, en een ander voor die van de paar-

[p. 183]

den in verschillende deelen van ons vaderland. Deze kaarten zijn waarschijnlijk wederom naar Starings schoolkaart gevolgd.

De kaart VIII voor handel en scheepvaart, met de aanwijzing der havens, vuurtorens, werven, zetels van Consulaten, enz. enz. is bijzonder geschikt om een gemakkelijk overzicht te krijgen van de hulpmiddelen voor onzen handel; alleen zou men op de cijfers der in- en uitgeklaarde tonnen kunnen aanmerken, dat deze cijfers nooit of slechts zelden de ware hoeveelheid aanduiden, zij zijn dus alleen als middelgetallen aan te nemen bij een' overslag over zeker aantal jaren.

Kaart IX kan aan volledigheid nog veel winnen, en bij eene tweede uitgave, welke wij bewerker en uitgever van harte toewenschen, zal deze zeker niet achterwege blijven. Verscheidene fabrikaten waarvan niet één maar meerdere inrichtingen in ons land bestaan, zijn vergeten, om er slechts een paar te noemen, loodwit-, azijn-, chocolaadfabrieken, glasblazerijen, enz. Ook zijn bij vele steden niet die fabrieken aangewezen, welke er werkelijk gevonden worden, of is er met geen letter de handel aangeduid, die er voornamelijk gedreven wordt: iedere stad toch heeft de eene of andere industrie, welke er bijzonder wordt uitgeoefend.

In de vierde afdeeling treft men eerst eene kaart aan, welke ‘administratieve’ genoemd wordt; daarop komt de indeeling voor registratie en direkte belastingen voor, waarbij contrôle, grenskantoren, entrepôts van allerlei soort, hypotheekkantoren, enz. niet vergeten zijn. Het komt ons voor dat de grenzen van contrôle en 1^ste en 2^de liniën op deze kaart wat verward zijn voorgesteld. Bij de nieuwe finantiewetten, welke zijn voorgesteld en die wellicht worden aangenomen, zal hierin evenwel eene groote verandering plaats hebben, welke eene nieuwe uitgave van kaart X noodzakelijk maken zal.

Het is jammer dat kaart XI niet op wat grooter schaal, des noods in twee bladen is geteekend, dan hadden bij al de stipjes, welke nu bestelhuizen of brievenbussen aanduiden de namen geschreven kunnen zijn, waartoe de te kleine ruimte nu geene gelegenheid aanbiedt. Het karton van de bestaande en in aanbouw zijnde spoorwegen had op de volgende kaart moeten staan, omdat deze aan de verkeerwegen gewijd is. Evenzoo behoort de aanwijzing van garnizoenen niet op kaart XI maar op de volgende te huis, omdat daarop ook voorkomen de vestingen, forten, enz. enz. Op het karton der spoorwegen zijn vergeten de lijn van Enschedé naar Rheine, die van Almelo-Salzbergen, en die van Amsterdam-Hilversum-Nijkerk; wat deze laatste aangaat is het mogelijk evenwel dat zij nog niet bekend was toen de kaarten geteekend werden. Het zou, meenen wij, ook niet ondoelmatig geweest zijn door eene bijzondere kleur aan te duiden, welke spoorwegen van staatswege werden aangelegd, evengoed als men de rijksstraatwegen door dikker roode lijnen op kaart XI heeft aangeduid dan de overige straatwegen; de roode stippen en figuren voor vestingen, enz. hadden wij op die kaart wel wat duidelijker gewenscht; zij zijn op sommige plekken bijna niet te onderscheiden.

De laatste afdeeling, die wederom even vele kaarten als de vier vorigen bevat, is aan godsdienst en onderwijs gewijd; de eerste kaart stelt de verschillende godsdiensten voor; de tweede de verhouding

[p. 184]

van het aantal scholieren tot de bevolking, en bevat wijders eene aanduiding van verschillende wetenschappelijke inrichtingen in ons vaderland. De laatste kaart (XV) eindelijk geeft een overzicht van de Nederlanden in de eerste helft der zestiende eeuw; 't is zeker een merkwaardig tijdvak, dat van Karel V, hetwelk hier gekozen werd, doch ons dunkt dat een tijdstip uit den onafhankelijken toestand van ons land gekozen wel zoo doelmatig zou zijn geweest; om eenig nut te geven, zou het in allen gevalle beter zijn geweest twee historische kaarten te teekenen, een bv. van 't jaar 1400 toen de Biesbosch nog niet bestond, en men nog te midden van allerlei feodale instellingen leefde, en een van ongeveer 1648; 't overzicht zou dan wel zoo leerzaam en aangenaam geweest zijn.

Op de chronologische tabel, welke als bijschrift deze kaart vergezelt, hebben wij dit aan te merken, dat Kuijper het doet voorkomen als of alle jaartallen daarin opgenomen ook op de kaart staan; dit is evenwel 't geval niet, evenmin zijn ook al de jaartallen van de kaart in de tabel opgenomen, ook zijn er enkele onnaauwkeurigheden ingeslopen: zoo bv. staan op de kaart 993 en 1583 bij 's Hage en Delft, volgens de tabel moest dat zijn 992 en 1584; zoo is 1296 op de kaart bij Muiden vergeten, zoo 1814, belegering van Naarden in de tabel; enz. Omtrent deze laatste hebben wij dit nog opgeteekend: Bonifacius is waarschijnlijk niet in 754 te Dokkum vermoord, doch iets vroeger; in allen gevalle is het juiste jaar niet bekend.

Het is reeds lang uitgemaakt dat graaf Arnoud niet in 992 te Winkelmade (Winkel is de tegenwoordige naam) sneuvelde, maar in 1004.

Ingevoegd had moeten worden dat in 1492 Frans van Brederode met zijne Hoeksche partij te Sluis geheel verslagen werd; ook werd vergeten 1585 bij Axel te zetten; 't was anders merkwaardig genoeg omdat Maurits er zijne eerste lauweren won.

Vergeten werd 1573 slag op de Zuiderzee, hetwelk op de kaart toch staat aangeteekend; 't omgekeerde had plaats met 1574 dat op de kaart bij Rijmerswaal had geschreven moeten worden, zooals in de tabel stond vermeld.

De stichting van Dordrecht in 1015 had ook wel vermeld kunnen worden; en nog vele andere, doch wij noemen ze liever niet meer op, omdat de bewerker van den atlas gewis reeds zal hebben ingezien, welke leemten op deze laatste kaart zichtbaar zijn. Het is trouwens geen historische atlas, welken hij geeft; 't is hier als 't ware eene toegift, die er eigenlijk niet eens bij behoorde.

De kaarten zijn over 't algemeen goed en duidelijk gedrukt en doen der drukkerij van P.J. Mulder te 's Hage eer aan; het werk is derhalve zeer aanbevelenswaardig en wij wenschen er den wakkeren uitgever een ruim debiet van toe.