De Tijdspiegel. Jaargang 21

Het boek beter dan de titel.

De achttien eeuwen der Christenheid, door James White. Naar den derden druk bewerkt voor Nederland; door Mr. J.J. Bergsma, Theol. Doct. Haarlem A.C. Kruseman, 1862. 2 Deelen.

Te beoordeelen heb ik een werk, dat tijdens de vertaling reeds eenen derden druk beleefde en door de Times met ingenomenheid besproken werd.

Ik vind geene zwarigheid als mijne meening uit te spreken, dat het in onze moedertaal verdiende overgebragt te worden. Het geeft over den tijd, die sinds de geboorte van Jezus verliep, veel belangrijks, op onderhoudende wijze voorgesteld. Lof daarom den vertaler, die de taak der overzetting aanvaardde en zoo ten einde bragt, dat de Nederlandsche lezer met genoegen kennis nemen kan van het gewigtige, dat de overzeesche nabuur zijnen landgenooten aanbood.

Maar:

1^o. De achttien eeuwen der Christenheid geeft White niet, wel de achttien eeuwen van een gedeelte der Christenheid.

Wat de vertaler in zijne Voorrede betrekkelijk zijn vaderland zegt: ‘ook is de Republiek der Nederlanden door den Engelschman te stiefmoederlijk behandeld,’ dat zal menige andere overzetter te zeggen vinden, als hij tot zijnen arbeid zich aangordende, te vergeefs zoekt hetgeen hij in zijne vaderlandsche geschiedenis wetenswaardig acht. De Zweed vindt aangaande zijn volk alleen dit, dat het op den rijksdag te Westerås (niet Westeräs) het pausdom geheel afzwoer - dat Gustaaf Adolf, de leeuw van het Noorden, die in 1630 zijne schitterende loopbaan begon, door den kardinaal Richelieu in den strijd tegen Oosten-

[p. 163]

rijk ondersteund werd, en dat de overwinningen van Torstenson den Zweed, eenen waardigen navolger van Gustaaf Adolf, de Oostenrijksche Katholieken dwongen, wat minder hoogen toon aan te slaan. Met nog minder moet de Rus tevreden zijn. Behalve dit, dat een der landslieden van Harold Schoonhaar, die den scepter over geheel Scandinavië zwaaide, de stamvader van het Russische vorstenhuis geweest is en gevestigd te Kiew of te Novogorod, met zweep en strijdbijl de beschaving der horden ondernomen heeft, welker afstammelingen nu in het rijk van den czaar gevestigd zijn, ontmoet hij nog, dat met Pruissen, Rusland in de achttiende eeuw voor de eerste maal eene beduidende rol in het groote drama der wereldgeschiedenis speelt, zoodat de politiek tegenwigt tegen hetzelve noodig keurde - dat het met Oostenrijk, Frankrijk en Saksen tegen Pruissen zamenspant en door het beleid van czaar Peter den grooten zeer ontwikkeld, honderdduizend man naar het laatstgenoemde land zendt, die zich van een deel er van meester maken, en te Zorndorf verslagen, het toch niet opgeven den togt van voor elf jaar, toen vijf en dertig duizend hunner tot den Rhijn doordrongen, te vernieuwen. Het zijn voor het tijdvak, dat begint nadat de verschillende Europesche natiën zich op het tooneel der geschiedenis voor het eerst vertoonen, Engeland en Frankrijk, waarmeê de schrijver zich bezighoudt, terwijl hij op Italië en gedeeltelijk ook op Duitschland en Spanje de aandacht vestigt, voor zoover hunne geschiedenis moeijelijk met stilzwijgen voorbij kan gegaan worden. De opgaven van vorsten en schrijvers, door hem vóór elke eeuw geplaatst, drukken het karakter van zijn werk in dit opzigt vrij naauwkeurig uit. Het meest behelst de lijst vóór de achttiende eeuw en toch heeft zij (de stadhouders der vereenigde Nederlanden zijn van de hand des vertalers?) alleen de keizers van Duitschland en Rusland en de koningen van Engeland, Frankrijk, Spanje en Pruissen en - ik onderstel, dat de vertaler de namen van Poot, O.Z. van Haren, Feith en Bilderdijk schreef - van de schrijvers uit dat tijdvak slechts Engelsche, Fransche en Duitsche. Op de vroegere is nog al minder bijv. op die van de 17^de eeuw de keizers van Duitschland en de koningen van Engeland, Frankrijk en Spanje, benevens eenige Engelsche en Fransche schrijvers, indien ik namelijk als boven aanneem, dat de opgaven betrekkelijk Nederland niet oorspronkelijk zijn.

Zal men ter verdediging dezer handelwijze aanvoeren, dat de volkeren, die door den schrijver stiefvaderlijk behandeld zijn geworden, van geringen invloed waren op den afloop van de geschiedenis der christenheid, zooals wij dien kennen, ik geloof, dat dit niet juist is. Ik noem naauwelijks Rusland, of men is er, dunkt mij, volkomen van overtuigd. Zoowel naar het noordwesten door zijnen strijd met Zweden, als naar het zuidwesten door dien met Turkije en vroeger met het Oostersch keizerrijk, heeft het eenen beslissenden invloed uitgeoefend op den gang der zaken van de christenheid in gezegde rigting. En zij dit later meer uitgekomen, 't is begonnen, toen voor de eerste maal de Russen zich waagden tot onder de muren van Konstantinopel en in de 13^de eeuw voor het eerst met Zweden krijg voerden.

2^o. Wij hebben verder van den heer White geene geschiedenis van de achttien

[p. 164]

eeuwen der christenheid, maar eene beschouwing dier geschiedenis.

Op zich zelf staat het hem geheel vrij het eene of het andere te geven, daar de titel van zijn werk van dien aard is, dat hij geene bepaalde belofte doet. Voor hem, die zijnen arbeid heeft aan te kondigen, is het intusschen pligt dit te doen uitkomen, opdat de lezer niet teleurgesteld worde, en gevat zij op al, wat daarvan het onvermijdelijke gevolg is. Het zij waar, wat de Times zegt: dat het eene valsche bewering is, dat er in de geschiedenis niets waar is dan namen en jaartallen, te ontkennen is het ook niet, dat het pragmatische der geschiedenis aan groote onzekerheid lijdt. White schrijft aangaande Hendrik VIII tegenover Empson en Dudley: ‘zij stierven aan de galg en na dit offer, aan geregtigheid en wet gebragt, bleef hij met een gerust geweten in het bezit der geroofde schatten. Het volk keurde beide maatregelen goed en benijdde Hendrik het geld niet, nu het zich gewroken zag op de twee ellendelingen. En hoe zoude het den Koning ook iets hebben kunnen benijden? Hij scheen zoo openhartig en voorkomend, met dien gullen lach en die hagelwitte tanden - bijzonderheden, die wij niet moeten vergeten ten gevalle van hetgeen men spottenderwijze de waardigheid der geschiedenis genoemd heeft. Immers ook den vorst is een goed uiterlijk tot zeer groot voordeel. Niet spoedig duidt men een knaap van achttien jaren iets ten kwaden, indien hij er gezond en flink uitziet; maar als die knaap buitengemeen schoon is, krachtig van ligchaam, tintelend van geest, aangenaam van manieren, vooral als hij daarenboven Koning is, dan kan het geene verwondering baren, dat men er algemeen toe overhelt zijne gebreken te vergoelijken en zijne deugden te overdrijven.’ Elders zegt hij betrekkelijk Lodewijk XIV: ‘men dacht welligt, dat hij iets nieuws beraamde in den stand der zaken van Europa - de omverwerping van een koningrijk of de verandering eener dynastie, en dan bepeinsde hij, hoe op de geschiktste wijze oneenigheden tusschen zijne zonen en schoondochteren bij te leggen; - dan dacht hij over uitnoodigingen voor een klein soupé in zijne bijzondere vertrekken - of daarover, hoevele schreden hij een Italiaansch vorstje zou te gemoet gaan bij gelegenheid eener plegtige receptie.’ Hetzelfde is van toepassing de geheele geschiedenis door en wordt door de pragmatici 't minst toegepast. Zij denken in den regel aan deftige oorzaken - ik hoop, dat de lezer begrijpen zal, wat ik er door bedoel - en in het geheel niet of bij wijze van uitzondering aan die, welke daarin liggen, dat de mensch, ook als men hem koning of kardinaal noemt, mensch is en als mensch eet en drinkt en slaapt enz. Het is in één opzigt niet te verwonderen: de bescheiden, waarop de pragmaticus afgaat, geven, - en dit is zeer natuurlijk - niet het alledaagsche, maar wel het deftige. Onder de vele papieren van een archief is toch nu en dan slechts een enkel blaadje, dat opgeeft, hoevele aardakers of hazen 's jaarlijks door deze of gene stedelijke regering aan dezen of dien staatsman van invloed gezonden worden. Van den anderen kant wekt het bevreemding. Iedere pragmaticus kan het dag aan dag uit hetgeen in zijne nabijheid geschiedt, zien, welk eene inderdaad belangrijke rol vette kalkoenen, om nu slechts deze te vermelden, op het tooneel der geschiedenis

[p. 165]

spelen. Indien men deze kleinere raderen van het groote werktuig wat meer in hunne werking gadesloeg, men zou - des ben ik, ook op grond mijner ervaring, overtuigd - over hetgeen het tot stand bragt, geheel anders oordeelen, dan nu het geval is. Zoolang het niet geschiedt, houde men het mij ten goede, dat ik, al lacht volgens de Times Walpole er om, tot de bewering der namen en jaartallen overhel, althans de beschouwing der geschiedenis, zelfs door eenen man als White, houde voor eene beschouwing van White en niet voor de geschiedenis.

Of White altijd gelukkig is in zijn pragmatiseren? Ik zou het niet durven staande houden. 't Zij eenigermate in den geest van het zoo even gezegde, wanneer hij, sprekende van de oorzaak der Fransche revolutie in de vorige eeuw, van oordeel is geenen tijd te behoeven te verspillen om te redeneren over de schriften van Voltaire, d' Alembert en Diderot, over het ongeloof der geestelijkheid en over de onzedelijkheid van den adel, maar te kunnen volstaan met de groote oorzaak van alle omwentelingen te noemen - al te zware belastingen, dan hoop ik, de Fransche revolutie daarlatende, voor den roem van mijn vaderland, dat ik niet van gemis aan pragmatischen zin kunne beschuldigd worden, wanneer ik bij de Zweedsche omwenteling onder Gustaaf Wasa aan andere oorzaken denke, dan bij die der Joden tijdens Rehabeam. Iets vroeger bespreekt de schrijver de uitspraak, dat Engeland geene militaire natie is. Uit het gevolg, dat het met bijna ieder volk der aarde streed en doorgaans zegevierde - dat geene beschaafde mogendheid in zoo aanhoudende en menigvuldige oorlogen is gewikkeld geweest, zoodat er in de laatste tweehonderd jaar geene maand, ja geene week verloopen is, van welke het niet gezegd kan worden, dat hier of daar op 't wereldrond het Britsch musketvuur of wapengekletter vernomen is - dat zijn invloed en grondgebied toegenomen zijn, koningrijken in Hindostan door millioenen verdedigd, onderworpen werden en koloniën veroverd tienmaal zoo uitgestrekt als het moederland, trots Montealm en de legerbenden van Frankrijk, besluit hij tot de oorzaak, dat het Britsche volk niet alleen de meest militaire natie der wereld is, zelfs de oude Romeinen niet uitgezonderd, maar tevens de meest volhardende. Is 't juist gezien? In de Krim streden en zegevierden de Britten, maar - omdat de militaire geest hen dreef en wonderen van dapperheid deed verrigten? Of - uit eigenbelang en door den steun der bevriende natie?

Ik verschil - laat mij dit bij het bovenstaande voegen - van den vertaler hierin, dat ik twijfel, of de pas beginnende door Whites werk zich zal opgewekt gevoelen zijne studiën voort te zetten. Zoozeer als ik met hem geloof, dat de meer gevorderde, het boek lezende, zich nogmaals op aangename wijze het vroeger beoefende voor den geest zal brengen, zoozeer geloof ik, dat eene poging van den pas beginnende om den schrijver te volgen in zijne beschouwing, vergeefs moet zijn en ligt kan leiden tot het wanhopige besluit om den brui te geven van eene zaak, die zooveel onduidelijks heeft. Voor hem namen, feiten en jaartallen eerst en daarna of te gelijker tijd pragmatiek.

f.a.e.p.r.e.