De Tijdspiegel. Jaargang 21

[p. 81]

Vervolg van de aanteekeningen op een nuttig boek.

Handleiding tot de kennis der algemeene geschiedenis, ten dienste van hen, die zich tot de lessen bij de Koninklijke Militaire Akademie wenschen voor te bereiden, door Lodewijk Mulder, kapitein der Infanterie. Tweede deel. Nieuwe Geschiedenis. Arnhem, bij D.A. Thieme. 1863.

Nadat weinige maanden te voren het eerste deel was verschenen van Lodewijk Mulders Algemeene Geschiedenis, kwam op 13 April van dit jaar het eerste stuk van het tweede deel uit, hetwelk door menig onderwijzer met belangstelling werd te gemoet, en zeker ook ingezien. Een werk als dit, waarvan ik reeds in het Januarij-nommer van dit Tijdschrift een gedeelte aankondigde, vindt zijn' eigen weg zonder aanprijzende beoordeelingen, doch het is aangenaam voor schrijver en uitgever, wanneer zij hunnen arbeid openlijk gewaardeerd zien, hoewel een ruim debiet voor den laatste zeker wel de schoonste belooning is voor zijne onderneming; aan een ruim debiet heeft de heer D.A. Thieme dan ook zeker geen gebrek. - Het laatste gedeelte kwam weinige dagen na de verschijning van het eerste stuk des tweeden deels, zoodat daarmede het werk voltooid was, en elk onderwijzer aldus in de gelegenheid gesteld werd te beproeven in hoeverre het boek in 't gebruik voldeed, want nog ruim twee maanden moesten er verloopen eer het examen te Breda werd afgenomen.

De indruk, welke mij het eerste deel gegeven had, is niet verminderd, eer beter geworden, en dit is geen onnatuurlijk verschijnsel, daar elkeen ligt zal begrijpen dat de studiën van den Schrijver hem meer op het gebied der nieuwe, dan der oude Geschiedenis voerden. Hij kweet zich bij het behandelen dezer laatste goed van zijne taak, doch oneindig veel beter bij het bewerken van zijn tweede deel, dat con amore werd geschreven, en het aan duidelijkheid van voorstelling, aan gemakkelijkheid van opvatting verreweg wint. De indeeling is goed gekozen; geleidelijk wordt de leerling van het eene tijdvak naar het andere gevoerd en de overgangen zijn naauwelijks merkbaar. Bij het gebruik ondervinden de leerlingen geene moeijelijkheden, en behoeven zij zich niet bovenmatig in te spannen om eene menigte namen en jaartallen te onthouden; hebben zij eenmaal 't een of 't ander korte schema in het hoofd, dan valt hun 't bestuderen der geschiedenis in een' flinken vorm gegoten en in een omvang, zooals die bij examens voldoende kan heeten, zeer gemakkelijk, terwijl het aangenaam geschreven boek gewis bij velen den lust aanwakkert om meer van de historie te willen weten, dan in de hier aangekondigde handleiding voorkomt.

Het spreekt wel van zelf dat er in deze nieuwe geschiedenis niet zooveel onnaauwkeurigheden kunnen voorkomen als in 't vorige deel het geval was, om de eenvoudige reden, dat hier de Schrijver zich als 't ware meer op eigen terrein beweegt. Enkele punten willen wij echter aanstippen en bespreken.

Blz. 5. De vermelde opstand, waarbij Columbus bedreigd werd dat men hem

[p. 82]

over boord zou werpen, is door de meeste geschiedschrijvers door een vergrootglas beschouwd. - Het door Columbus gehouden Journaal is nog overig, en meer dan eens in onderscheidene talen uitgegeven: de laatste maal, voor zooverre ik weet, bij wijze van vrij uitvoerige uittreksels in het bekende werk van Eduard Charton: Voyageurs anciens et modernes. Men zal daar te vergeefs naar zulk eene vreeselijke zamenzwering zoeken, terwijl de eenvoud, waarmede de ontdekker van Amerika zijne woorden te boek stelt, ons een waarborg zijn voor de waarheid. Berichten omtrent ontevredenheid onder zijn scheepsvolk komen meer dan eens voor; zoo vermeldt hij dat op 22 September zijne manschappen in hevige beweging waren omdat zij zich verbeeldden dat op de zeeën, waar men toen was, er nimmer een windje woei dat ze naar Spanje zou doen terugkeeren; den volgenden dag morden zij nog eens, want de zee bleef zoo kalm, en dit was volgens hen het bewijs voor hunne bewering, doch 's avonds verhief zich de wind en de zee geraakte in beweging, waarop zij zich stil hielden. Door eenige Spaansche schrijvers wordt beweerd dat het hevigste oproer op 8 October heeft plaats gehad, en ziehier wat Columbus in zijn dagboek op dien dag schrijft: ‘De zee was zoo schoon als de rivier voor Seville, en de lucht zoo zacht als in April in Andaluzië; het was een genot om de lucht in te ademen, die als het ware met balsemgeuren bezwangerd was. Wij zagen versch gras drijven, vogels, die naar het Zuiden vlogen, kraaijen, eenden en zeemeeuwen. 's Nachts zeilden wij vijftien mijlen in 't uur in eene Zuid-Westelijke rigting.’ Kan men zich kalmer gemoedsstemming denken?

Twee dagen later evenwel begon het scheepsvolk te klagen over den langen duur van de reis, zij wilden niet verder gaan. De admiraal deed zijn best om hun' moed op te beuren, door hun de voordeelen voor te spiegelen, welke hen wachtten. Hij voegde er verder met vastberadenheid bij dat geene klacht hem van plan zou doen veranderen, dat hij op reis was gegaan om in Indië te komen, en dat hij zijn weg tot dáár, met 's Heeren hulp zou vervolgen. Mij dunkt hieruit blijkt nog niet veel van zulk eene gevaarlijke zamenzwering, als waarvan ook Mulder spreekt, doch het is vrij natuurlijk dat wanneer enkele schrijvers, op wie men vertrouwt, iets dergelijks mededeelen men geen verder onderzoek doet; bij de Spaansche schrijvers schijnt een streven te hebben bestaan om van den man, die Amerika's schatten in de schatkist deed vloeijen, meer dan een held, een dramatisch persoon te maken.

Eene tweede opmerking betreft hetgeen op diezelfde bladzijde gezegd wordt, dat Columbus het eiland Guanahani ontdekte en dat hij dit San Salvador noemde. 't Is volkomen waar, doch 't mogt er dunkt mij wel bij gezegd zijn, dat men niet juist meer weet, welk eiland dit is; sommigen toch en daaronder mogen vooral von Humboldt en Washington Irving wel genoemd worden, beweren ons dat het tegenwoordig door de Engelschen zóó genoemde Cat-Island het eerst gevonden werd, terwijl anderen meenen dat de eerste landingsplaats op het eiland Watlings, dat iets meer Zuid-Oostelijk ligt, moet gezocht worden. - Het is vast eene drukfout dat een later opgegeven eiland niet Isla Espanola maar Espanola heet.

[p. 83]

Op bladzijde 12 komt een bericht voor, dat ook wel eenigzins vergroot is voorgesteld; er wordt als waar en zeker medegedeeld dat Karel VIII naar Turkije wilde oversteken, de Mahomedanen uit Europa verdrijven, zich tot Grieksch keizer verheffen (!), en daarna het Heilige land aan de ongeloovigen ontrukken. De heerschzuchtige Fransche koning trok naar Italië, en opende te Rome onderhandelingen met paus Alexander VI waarbij de ongelukkige prins Djem, een broeder van den sultan Bajazed II, aan Karel werd uitgeleverd. Djem was door zijn' broeder verdreven, toen hij aanspraak op de regering maakte, en later bij den paus gekomen, waarop deze aan den sultan had beloofd hem tegen uitkeering van eenige duizende dukaten gevangen te houden, en voor nog wat meer om te brengen; nu Karel VIII te Rome kwam schijnt hij ver uitziende plannen op Turkije gekoesterd te hebben. In het zevende boek der Mémoires van Ph. de Comines lezen wij dat Lodewijk Sforza tot den koning zeide: ‘Quand vous me voudrez croire, ie vous aiderai à faire plus grand que ne fut jamais Charlemagne: et chasserons ce Turc hors de cet empire de Constantinople aisement quand vous aurez ce Royaume de Naples;’ deze woorden streelden waarschijnlijk Karels eerzucht, doch het wordt door niets bevestigd dat hij er ooit gevolg aan wilde geven, behalve door den eisch, dien hij deed, om Djem in zijne handen te stellen: als hij het vaste voornemen had gekoesterd om naar Turkije over te steken en zich daar zelfs tot Grieksch keizer te laten kroonen, zou de Comines, die hem op zijn' Italiaanschen veldtogt in 1494 en 1495 vergezelde, daar later wel met een woord melding van gemaakt hebben, doch hetgeen hij daarvan zegt, is zeer onbeduidend. Ik meen dus te mogen betwijfelen of men wel het regt heeft Karels voornemens tegen het rijk van den sultan als zoo stellig en onvoorwaardelijk vast te stellen.

Een bewering dat door de Spaansche Inquisitie (blz. 19) meer dan 30,000 menschen hun' dood op den brandstapel vonden, bracht mij onwillekeurig de noot in de gedachte, welke Dr. Bakhuizen van den Brink in de vertaling van Motley's Opkomst van de Nederlandsche Republiek (I. 148) heeft ingelascht; hoe moeijelijk het is zulk eene martelaarsgeschiedenis met bepaalde cijfers te staven zal daaruit genoegzaam blijken, zoodat het waarschijnlijk ook beter zou geweest zijn als Mulder hier geschreven had: ‘eenige duizenden tot den dood, enz.’

Bij de op blz. 69 genoemde pretendenten op den Portugeschen troon had nog wel een vierde mogen genoemd worden omdat hij even veel, zoo niet meer regt had dan de anderen. Alle pretendenten stamden af van Emanuel den Groote. Philips II was de zoon zijner oudste dochter, Antonio van Crato, waarschijnlijk een onechte zoon van Emanuels tweede zoon, terwijl de jongste zoon van Emanuel twee afstammelingen had; dit waren beide dochters, de oudste was Maria, gehuwd met den beroemden Alexander Farnese, hertog van Parma, uit welk huwelijk een zoon was geboren Ranuccio Farnese genaamd, die derhalve meer recht op den troon van Portugal had dan zijne tante, de jongere zuster van Maria, namelijk de door Mulder vermelde Katharina, gehuwd met den hertog van Braganza. Deze laatste wordt door de geschiedschrijvers echter meer dan Ranuccio genoemd, omdat zij de grootmoeder was

[p. 84]

van koning Joâo IV, die in 1640 Portugal bevrijdde.

Op blz. 92 komt voor dat de Russen hun gebied tot aan de Behringsstraat uitstrekten in 1646; het is ligt na te gaan dat zij aan die streek niet veel hadden, meer echter aan Kamschatka dat wat zuidelijker ligt, en in 1690-1706 veroverd werd; 't zou dus mogelijk beter geweest zijn dit er bij te voegen. De stam van Rurik stierf niet uit in 1586, maar Feodor Iwanowitsch de laatste uit dit geslacht overleed eerst in 1598.

Tot de drukfouten behoort zeker dat (blz. 113) keizer Ferdinand II in 1627 in plaats van in 1637 overleed. De afleiding der namen van Whig en Tory is zoo geheel zeker niet als in eene noot op blz. 164 wordt opgegeven. Anderen zeggen nu dat Whig afgeleid is van het Schotsche woord Whigam, een werktuig waarmede de boeren het vee aandrijven, en dat zij in den krijg tegen Karel I gebruikten, toen de naam zou ontstaan zijn. De naam Tory wordt verklaard te komen van Far a ry ‘Karel I koning,’ woorden welke in Ierland gebruikt werden om de koningsgezinde partij aan te duiden en aan de Iersche taal ontleend waren.

Doch ik wil niet langer den schijn aannemen een zondenregister op te maken van een boek dat zijn' weg met eere vinden zal, en bij elke nieuwe uitgave telkens meer en meer verbeterd zal worden; kleine onnaauwkeurigheden, vergeten punten, onduidelijk voorgestelde zaken worden, wanneer men ze breed uitmeet, zoo ligt beschouwd als voortgesproten uit lust om te vitten of uit begeerte om eene lange recensie op te schrijven: 't was geenszins het doel, dat ik mij bij het schrijven der bovenstaande regels voorstelde, 't was slechts een bespreken van een paar punten, welke mij als belangrijk in 't boek voorkwamen, en welke der moeite waard geacht konden worden om even aan te stippen. Wij leggen het boek dus liever ter zijde, als 't alleen ter hand genomen wordt om te recenseren of te critiseren, doch nemen het ter hand om het te gebruiken voor het doel waarmede het geschreven werd, en maken daarbij op den kant slechts ieder onze kleine aanteekeningen, welke den Schrijver bij gelegenheid ter beoordeeling kunnen worden voorgelegd, zonder ze daarom altijd zooals men zegt aan de groote klok te hangen.

Z. 1 Dec. 63.

H.