De Tijdspiegel. Jaargang 21

[p. 33]

Godgeleerdheid en onderwijs.

Van irenisch standpunt.

De godsdienstige bewegingen van dezen tijd in haren oorsprong geschetst. Vier voorlezingen (I Orthodoxie. II. Rationalisme. III. Methodisme en Piëtisme. IV. Moderne Theologie), door D. Chantepie de la Saussaye. Rotterdam, E.H. Tassemeijer, 1863.

Wij hebben in ons klein vaderland alles wat men heeft in de grootere en grootste Europeesche staten; verschillende partijen en rigtingen op politiek, wetenschappelijk en godsdienstig gebied. Maar is er één land waarmede wij niet wedijveren, ten aanzien van het karakter en de degelijkheid onzer rigtingen en partijen; is er één land, hetwelk in dat opzigt toestanden heeft aan te wijzen, die wenschelijker zijn dan de onze? Een liberale rigting, die alles ondersteboven wil keeren, die den historischen band, waarmede hetgeen telkens tegenwoordig geworden is aan het verledene is vastgeknoopt, onbesuisd doorsnijdt: die, zonder eenige sympathie met voormalige toestanden en gewrochten, gelooft, dat het menschdom der 19^de eeuw voor het eerst met geoefend verstand, met diep gevoel en met waarlijk goeden wil is begiftigd geworden: een degelijke ultra-liberale rigting kan op onzen vaderlandschen grond niet tieren. Evenmin een behoudende rigting, die volkomen afgesloten blijft voor den invloed van nieuwe toestanden en denkbeelden, en den eisch des tegenwoordigen tijds op het gebied van staatsregeling, van wetenschap en van godsdienst in niets hoegenaamd wil erkennen en waarderen. Wat hun intellectueel en moreel-religieus leven betreft kan de zamenwoning der geesten op onzen vaderlandsche bodem beter vergeleken worden bij een chemische verbinding dan bij een mechanische vereeniging. - Ik bedoel hier chemisch en mechanisch in de meest gewone beteekenis dier woorden, en niet in den zin der wijsgeerige natuurbeschouwing en anthropologie, die wel doet met de algemeene heerschappij van 'tjuist verklaarde mechanisme ook bij zoogenaamde chemische verbindingen te leeren. - Immers de menschen, zooals wij ze op het eene of andere gebied waarnemen, staan niet naast elkander of tegen elkander over in volkomen afgescheiden groepen of partijen. Met uitzonde-

[p. 34]

ring van een minderheid aan beide zijden, die wegens de uiterst geringe degelijkheid van haar verstandelijk en gemoedelijk leven niet verdient in aanmerking te komen, hebben op ieder gebied de rigtingen van behoud en van vooruitgang hoogst belangrijke toestanden en inzigten met elkander gemeen. Zij hebben in hunne schijnbaar tegen elkander overstaande beschouwingen en inzigten wederkeerig gedachtenkringen, gevoelens en strevingen van de tegenpartij. Orthodoxen en modernen, behoudsmenschen en vrienden van gestadigen vooruitgang, wij denken met een belangrijk aantal van elkanders gedachten; nog meer is de gemeenschappelijkheid van onze begeerten en strevingen; en van waarlijk christelijk gezinde behoudsmenschen en waarlijk christelijk gezinde vrienden van gestadigen vooruitgang, zou de zielstoestand, die van geheel hun innerlijk leven de grond en drijfveer is, volkomen dezelfde blijken te zijn, indien men voor de bestanddeelen van den werkelijk christelijken zielstoestand: voor den ernst van den strijd tegen de zonde, voor de warmte der liefde, voor den gloed der zelfverloochening, voor de diepte van het kinderlijk vertrouwen op den hemelschen Vader, waardoor de christelijk gestemde ziel zich kenmerkt; indien men daarvoor een gemeene maat kon vinden in de ondogmatische cijfers van een thermometer des Godgewijden zielelevens. Gelukkig de mensch, die zich, op de baan van zijne persoonlijke ontwikkeling zoo veel diepte van menschenkennis, zooveel uitgebreidheid van gezigtskring en zooveel degelijkheid van christelijke liefde verworven heeft, dat hij een dergelijken thermometer in de werkplaats van zijn innerlijk leven leerde gebruiken.

Dat geluk viel ook ten deel aan den heer de la Saussaye. Wij lezen bij hem (bl. 5) ‘ik ben levendig overtuigd dat veel dwaling gepaard kan gaan met een vroom gemoed en dat veel godsdienstige waarheid kan worden aangetroffen in het verstand van eenen, wiens hart van God vervreemd is. Gedachtig aan het schoone woord van Stahl - wien zeker niemand onverschilligheid omtrent de leerstellige uitdrukking der waarheid zal ten laste leggen, - dat over geloof en ongeloof ten slotte alleen beslissen die eerste uitgangen des harten, waarover slechts de hartekenner kan oordeelen, wensch ik niet te vergeten dat rigtingen, die ik niet kan goedkeuren en aan wier toekomst ik niet geloof, vertegenwoordigd kunnen worden door mannen, wier hart tot God bekeerd is.’ Wier hart tot God bekeerd is. Hiermede beäamt de la Saussaye het wijdstrekkende beginsel des Christendoms, dat Gods vaderlijk welbehagen in eene menschelijke ziel feitelijk alléén daarvan afhangt of zij werkelijk de gevoelsstemming der liefde heeft voor God en menschen, of zij werkelijk door haar zedelijk ideaal wordt aangegrepen en van geestdrift voor de bereiking van dat ideaal gloeit: onverschillig of nu de voorstellingen die zij heeft van haren God deze of die zijn, of haar zedeleer minder of meer den zuiver christelijken toets kan doorstaan, of haar ideaal niet misschien het ideaal is van een ontwikkelingstrap, welke als te laag en als onhoudbaar door anderen wordt aangezien, die reeds weder een trap hooger stegen.

De erkenning en toepassing van dit wijdstrekkende beginsel des Christendoms behoort tot de moderne wereldbeschouwing. En zoo vloeijen deze voorlezingen van den heer de la Sausaye over van

[p. 35]

nog andere oordeelvellingen over gebeurtenissen, toestanden en inzigten, en nog andere denkbeelden en gevoelens, die tot de gedachtenreeksen van hen behooren, wier geschiedbeschouwing, wijsbegeerte en theologie, volgens de zienswijze der in de historische beteekenis des woords orthodoxen, volstrekt onregtzinnig en gansch modern zijn. En van den anderen kant, overal waar in deze voorlezingen het zelfgevoel der orthodoxie en de haar toegekende lof regtmatig zijn, waar aangeprezen en hoog gewaardeerd worden sommige werkelijk kostbare schatten, die in de verouderde wereldbeschouwing van de orthodoxe kerkleer bewaard worden, dáár vinden wij grondstellingen en overtuigingen, welke in andere bewoording, en zij het ook maar alleen wat haar eigenlijk wezen en strekking aangaat, toch ook in de moderne wereldbeschouwing eene plaats plegen te vinden. Met één woord: deze voorlezingen van den Rotterdamsche ambtsbroeder bevestigen, als met een voorbeeld van de zijde der orthodoxie in ons vaderland gegeven, de stelling, waarom ik aan den aanvang onze vaderlandsche toestanden met dankbaarheid aan God roemde, dat bij ons de degelijke behoudsmenschen zóó verstandig zijn, en de mannen van den gestadigen vooruitgang den historischen zamenhang aller dingen in die mate erkennen, dat beide overigens zeer van elkander onderscheiden rigtingen op zeer vele punten in elkander vloeijen.

Ten einde de godsdienstige bewegingen van dezen tijd in haren oorsprong te schetsen geeft de la Sausaye voornamelijk een overzigt van de geschiedenis der theologie sedert de laatste helft der vorige eeuw tot op onzen leeftijd. Dit historisch karakter der voorlezingen brengt te weeg, dat men niet orthodox of een bijzonder vriend van de ethisch-irenische rigting behoeft te zijn om ze met telkens terugkeerende instemming te kunnen lezen. De gewone phrasen, waarmede zoo veel geestverwanten van de la Sausaye, zoowel predikanten als gemeenteleden, zich plegen te ontslaan van den moeijelijken arbeid van nadenken, doordenken en wetenschappelijke geestesinspanning: ‘wat baat ons al die wetenschap,’ ‘wat geven ons al die stelsels van menschelijke wijsheid’ vindt men hier niet. Men begrijpt waarom de la Sausaye de wetenschap der theologie hartelijk lief heeft, - want hij toont haar van nabij en niet oppervlakkig te kennen. En juist daarom is het feit verblijdend, dat een zeer belangrijk deel van de orthodoxe partij in ons vaderland den heer de la Sausaye zeer gaarne hoort prediken en zijne geschriften met vertrouwen en leergierigheid leest.

In den maatschappelijken stand en de talrijkheid van eens sprekers publiek ziet men gewoonlijk een aanwijzing van den hoogeren of lageren rang, die hem behoort toegekend te worden. Men maakt dan uit het publiek dat hem hoort, vooral uit de talrijkheid van dat publiek, een gevolgtrekking tot des sprekers hoedanigheid. Die gevolgtrekking heeft dikwerf een zeer betwistbare waarde. Maar men kan de zaak ook wel eens omkeeren, en uit den aard van hetgeen gesproken wordt een gevolgtrekking maken tot de begaafdheid van het publiek. Dit laatste in toepassing brengende kunnen wij ons, met het oog op deze voorlezingen, van een mogelijke dwaling genezen. Zonder vrees voor tegenspraak kunnen wij ons herinneren, dat de vrienden van stilstand en onbepaald behoud, over 't algemeen, datgene wenschen te hooren of te lezen, waarvan

[p. 36]

zij weten of vermoeden kunnen, dat het hun eigen gevoelen teruggeven of althans niet tegenspreken of schokken zal. In die vrees voor kennismaking met hetgeen uitgaat van een als onregtzinnig geijkt standpunt zien wij dan nog een andere vrees doorschemeren, de vrees namelijk dat men aan 't twijfelen zou kunnen geraken, dat is: de onhoudbaarheid van sommigen zijner denkbeelden zou kunnen gaan vermoeden, en een geliefkoosde voorstelling zou moeten vaarwel zeggen. Maar nu vermanen ons de diepzinnigheid en de vrijmoedigheid van wetenschappelijk oordeel, waarmede de la Sausaye bij een orthodox publiek opgang maakt, om deze soort van orthodoxen ons niet voor te stellen als zoo bijzonder bevreesd voor de bespreking van vroegere en latere ketterijen, en voor de moeite der inspanning, die hun zal noodig zijn geweest om die voorlezingen te volgen en te verstaan.

Onlangs heeft Prof. van Oosterzee, in een zijner jongste brochuren, medegedeeld, dat de la Sausaye's eigen standpunt hem uit deze voorlezingen nog niet volkomen duidelijk was gebleken. Bij deze betuiging van een geestverwant en vriend mag ik vertrouwen, dat mij een gelijkluidende bekentenis niet euvel geduid zal worden. Maar zooveel is mij toch gebleken, dat de la Sausaye, volgens de huidige beteekenis des woords, tot de orthodoxe godgeleerden behoort en ook zelf onder hen wil gerekend worden. Desniettegenstaande rigt hij, in de voorrede, tot de Moderne Theologie, en in 't bijzonder tot Dr. Pierson, deze woorden: ‘Gij wilt geen deïstischen God, die van tijd tot tijd intervenieert: ook ik niet. Gij wilt geen wonderen, als tegennatuurlijke feiten: ook ik niet. Gij wilt geen boven ons in de lucht zwevenden Christus, dien wij niet kunnen liefhebben en in wien wij niet kunnen leven: ook ik niet. Gij wilt geene autoriteit, die den geest doodt: ook ik niet. Al wat gij niet wilt, wil ik ook niet.’ Gesteld, dat wij eens de orthodoxe leden der gemeente, die de la Sausaye als hun geestverwant vertrouwen en volgen, hoofd voor hoofd konden examineren in de geloofsleer: wat wij dan zouden vinden? Ongetwijfeld een deïstisch Godsbegrip, een supranaturalistische werking van den heiligen Geest, een Christus, òf met twee Nestoriaansch gescheiden naturen òf een Christus, in wien de alomtegenwoordige, alwetende en almagtige Godheid de menschelijke natuur van hare eindige eigenschappen berooft en derhalve vernietigt. Wat volgt er uit? Dat de la Sausaye's orthodoxie er eene is, die van de orthodoxie in den zin der gemeente aanmerkelijk verschilt. Echter geldt de la Saussaye als orthodox. Hoe groot toch en weldadig is de magt van het vertrouwen! En ik noem het vertrouwen, dat de la Saussaye bij een zeer belangrijk deel van onze orthodoxen vindt, weldadig; want hij zou hun niet kunnen zijn tot meer nut en zegen dan hij nu is, al waren zijne geloofsbegrippen niet slechts alleen in hun naam maar ook in hun grond en wezen volkomen overeenstemmende met de hunnen. Het weldadige vertrouwen dat hij nu geniet zal hij niet verliezen; indien ik het mogelijk achtte, zou ik het bovenstaande niet geschreven hebben, want mij is zelfs de gedachte onverdragelijk van te willen knagen aan zoo schoonen band als het vertrouwen van gemeenteleden op een ambtsbroeder is. Dáárom zal de la Saussaye het vertrouwen der orthodoxen niet verliezen en kunnen wij zijn bijzonder standpunt

[p. 37]

even vrijmoedig bespreken als hij de beginseler der moderne rigting ter toetse brengt, omdat zijne theologie voornamelijk beheerscht wordt door eene rigting van wijsgeerig onderzoek en eene geschiedbeschouwing, die met de beginselen der moderne rigting in onverzoenlijken strijd zijn en derhalve altijd als orthodox, in de gewone beteekenis des woords, zullen gelden.

F.W.B. van Bell.

Amsterdam, Nov. 1863.