Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 123

[p. 242]

Fabian R.W. Stolk
Een kwestie van benadering

Abstract - In tntl 122 (December 2006) René Veenman repeats his refutation of my position concerning the edition of Perks Gedichten (1999). Once again I will try to explain where I stand.

René Veenman heeft mij beticht van ‘slordigheid’, gebrek aan ‘serieuze aandacht’, ‘aanvechtbare interpretaties’ en ‘fouten’ (Veenman 2004: 58). Mijn repliek (Stolk 2006) is kennelijk niet overtuigend geweest, want ook in tweede instantie wraakt Veenman (2006) mijn editie van Perks Gedichten (Perk 1999). Dat is althans de implicatie van de volgende opmerking: ‘De lezer moet er echter wel op kunnen vertrouwen dat de commentator zijn werk goed gedaan heeft.’ (Veenman 2006: 304) Veenman suggereert dat ik mijn filologisch handwerk niet goed uitgevoerd heb doordat ik zou zijn teruggeschrokken voor ‘tekst in het Latijn en oud-Grieks’ en dat ik mijn werk ‘op gemakzuchtige wijze’ zou hebben gedaan (Veenman 2006: 305), alsmede dat ik als commentator de lezer ‘in de steek gelaten’ zou hebben (Veenman 2006: 307). Het doet me deugd dat de redactie van tntl me toch nog een keer de gelegenheid biedt mijn visie op de achtergrond van deze invectieven uiteen te zetten.

In mijn repliek ‘Appels, geen peren’ (Stolk 2006) bedoelde ik slechts dit te zeggen. Jacques Perk slaagde er niet in zijn cyclus van 106 sonnetten, die waren geïnspireerd door zijn liefde voor Mathilde Thomas, gepubliceerd te krijgen. Daarop selecteerde hij, inmiddels verliefd op en geïnspireerd door Johanna Blancke, uit zijn voorraad handschriften tien sonnetten. Deze bewerkte hij, voorzag ze waar nodig van een nieuwe aangesproken persoon, tuigde ze op met motto's ontleend aan klassieke teksten, voegde er een korte inleiding aan toe en wist ze gepubliceerd te krijgen in De Nederlandsche spectator onder de titel ‘Eene helle- en hemelvaart’. Die kleine cyclus is in mijn optiek een zelfstandige, en voor zelfstandige interpretatie openstaande tekst. De tien sonnetten vormen een andere tekst dan de 106 sonnetten van de oorspronkelijke Mathilde-cyclus, en ook een andere tekst dan de 72 gedichten van Perk die Willem Kloos bewerkte en in vier boeken groepeerde en deed verschijnen als de afdeling ‘Mathilde’ van Perks enige en postume bundel Gedichten (1882). Die tien sonnetten van ‘Eene helle en hemelvaart’ lijken wel voor te komen in Gedichten, maar ze zijn daar anders: ze hebben geen motto (op een uitzondering na), er is weer een andere aangesproken persoon, het betreft een andere versie van de sonnetten, en ze zijn opgenomen in een andere context, want ze worden doorsneden en omgeven door tientallen andere sonnetten. Ik zie dus niet alleen verschillen tussen de tien betrokken sonnetten in beide teksten, maar ook verschillen tussen de literaire gehelen die ze vormen of waar ze deel van uitmaken. De mogelijke betekenissen van die gehelen liggen dan ook niet noodzakelijk in elkaars verlengde.¹ Ik heb duidelijk te kennen gegeven dat ik Veenmans

1 Een vergelijkbaar geval vormen de gedichten ‘Tabor’ en ‘Horeb’ van Gerrit Achterberg: ze zijn eerst als een zelfstandig geheel gepubliceerd in het tijdschrift Europa (1955) onder de titel ‘Twee bergen’, en twee jaar later, na bewerking, opgenomen in Spel van de wilde jacht (1957). ‘Twee bergen’ is op te vatten als een zelfstandig tekstgeheel dat een eigen context en een eigen betekenis heeft, die niet gerelateerd hoeft te worden aan de latere bundel (zie: Stolk 1999).

[p. 243]

interpretatievoorstel van ‘Eene helle- en hemelvaart’, dat zijn oorsprong heeft in en dat ook voornamelijk gebaseerd is op de motto's van die gedichten, van bijzonder belang vind (Stolk 2006: 17 en 20-21). Die motto's staan echter niet boven de tien sonnetten zoals ze zijn opgenomen in Gedichten. En van dat laatste werk heb ik een leeseditie bezorgd.

Veenman veronderstelt terecht dat ik de lezer van mijn editie liefst niet tot interpretaties dwing. En ik weet tegelijkertijd dat alleen al het editeren en het - al is het nog zo ‘sober’ (Veenman 2006: 304) - annoteren van een tekst onvermijdelijk gebaseerd is op een (impliciete) interpretatie, en dat ik als editeur daarom de lezer ook zou kunnen sturen, zij het ook onbedoeld. Ook het plaatsen van Gedichten in een literair-historische context en het aanwijzen van ‘ouderwetse’ aspecten en ‘vernieuwingen’ in de commentaar, is gebaseerd op een interpretatie. Let wel: het was mijn doel noch mijn opdracht om een interpretatie van de tekst te geven (maar niets kan zonder, ook door rood licht rijden is onderhevig aan interpretatie). Ik heb de lezer een kritisch onderzochte en gezuiverde, geannoteerde leestekst aangeboden; de annotaties pogen de historische afstand te overbruggen tussen de tekst van 1882 en de lezer van de twintigste en eenentwintigste eeuw, vooral op het gebied van woordbetekenis, grammaticale structuren, mogelijke intertekstuele relaties. Ik heb me naar eer en geweten en vakkundig bezonnen op de toelichtingen die de tekst (weer) leesbaar zouden kunnen maken, zo dat de lezer er verder zijn eigen bewerkingen mee kan verrichten (interpreteren bijvoorbeeld). Ik spreek hier voortdurend over de editie van Gedichten, niet over Perks brieven, niet over de sonnettenuitwisseling met Kloos, niet over zijn journalistieke verslagen, en ook niet over ‘Eene helle- en hemelvaart’.

Het was, is en blijft me een filologisch raadsel waarom ik tekstelementen zou moeten annoteren die niet aanwezig zijn in de door mij geëditeerde tekst. Veenman verwijt me niet gelet te hebben op Latijnse en Griekse motto's die niet in Gedichten staan, en die de betekenis daarvan dan ook niet mede vormen. En als ik ter wille van de annotatie van een Griekse titel die wel in Gedichten staat, op zoek ga naar de herkomst en betekenis ervan, verwijt Veenman me dat eveneens, nu in een weinig zinrijke poging mijn benaderingswijze tot in het extreme door te trekken. Hij zegt dat ik daarbij ‘wél’ teruggrijp op een eerdere tekstversie (Veenman 2006: 305). Hij verzwijgt dat ik niets met die eerdere tekstversie doe wat annotatie of interpretatie betreft: ik signaleer slechts dat Perk er dezelfde woorden heeft gebruikt, maar in een ruimer citaat, hetwelk het me eenvoudiger mogelijk maakte om een annotatie te maken bij de Griekse titel van het gedicht dat ‘wél’ in Gedichten is opgenomen.

Ik schreef in mijn eerste reactie: ‘wat de bestudering van de motto's ook moge uitwijzen, niet dat Perk ergens niet aan refereert’ (Stolk 2006: 18). Veenman noteerde immers, zoals ik ook aanhaalde: ‘hij [Perk] verwees zeker niet naar Maria, zoals bestudering van de motto's in Een helle- en hemelvaart had kunnen uitwijzen’ (Stolk 2006: 18; mijn curs.). Het is dus Veenmans standpunt dat een tekst maar één enkele referent kan hebben. Ik poneerde daartegenover dat een klassie-

[p. 244]

ke referentie een verwijzing naar christelijke intertekst niet uitsluit; ik had er kennelijk expliciet bij moeten vermelden dat mijns inziens twee interpretaties naast elkaar kunnen bestaan. Polyinterpretabiliteit van literaire teksten is - dacht ik - geen onbekend verschijnsel. Wat dat betreft heb ik mij deerlijk verkeken op de benaderingswijze van Veenman. Hij gaat ervan uit dat een gedicht of een cyclus één goede betekenis heeft, en dat is dan de betekenis die de dichter zelf bedoeld heeft. Veenman betoont zich een overtuigd aanhanger van de intentional fallacy. Daarom refereert hij voortdurend aan ‘Jacques Perk zelf’ (Veenman 2004: 57) of ‘Perk zelf’ (57, 58, 63, en driemaal in Veenman 2006: 303), ‘Perks eigen bedoelingen met [...] Eene helle- en hemelvaart’ (57), ‘De dichter (die ik hier voor het gemak gelijkstel met de ik-figuur)’ (61), ‘Perk moet zijn krans bewust [...] hebben afgesloten, nadat hij die even bewust [...] was begonnen’ (63; mijn curs.), ‘De achterliggende gedachte die Perk hierbij volgens mij gehad heeft’ (63), ‘Deze opvatting is Perk ongetwijfeld ingegeven door [...]’ (63) en ‘Perk [gaf] belangrijke aanwijzingen voor het juiste begrip van zijn sonnettenkrans’ (64; mijn curs.).²

Veenman doet het geheel ten onrechte voorkomen dat mijn vertaling van de woorden ‘S/sanctissima V/virgo’ me uit het niet is aan komen waaien, getuige de passage: ‘Met andere woorden: als een lezer de woorden sanctissima virgo ziet staan [...] dan levert iedere referentie die in hem opkomt in principe een geldige interpretatie’ (Veenman 2006: 304). Vervolgens verklaart hij dan maar de wetenschappelijke tekstinterpretatie overbodig. In de wending ‘Met andere woorden’ schuilt het kwaad. Daarmee legt Veenman mij een karikatuur van mijn eigen woorden in de mond. Ik heb nergens beweerd dat iedere willekeurige associatie tot een zinnige interpretatie leidt. Veenman verliest geheel uit het oog dat mijn ‘christelijke’ interpretatie van die twee woorden in evenwicht is met (mijn interpretatie van) andere ‘christelijke’ noties die in de Gedichten aan te wijzen zijn en die ik in mijn eerdere reactie maar eens op een rijtje heb gezet. Evenmin is zijn eigen katabasis-interpretatie van ‘Eene helle- en hemelvaart’ uit de duim gezogen, maar duidelijk uiteengezet en beargumenteerd onder verwijzing naar tekst en intertekst. Zo hoort dat ook.

Met de auteursintentie als leidraad komt Veenman niet alleen tot de ene, ‘juiste’ interpretatie, hij weet er ook heel gemakkelijk mee te vertellen wat ‘de’ lezer wil:

De lezer vindt het helemaal niet erg dat het niet aan hemzelf overgelaten wordt betekenis aan deze woorden te geven; hij wil graag dat de commentator hem helpt te begrijpen wat de auteur van de tekst bedoeld heeft - want dat is de vraag waar het bij het interpreteren van literaire teksten uiteindelijk om gaat: wat heeft de auteur bedoeld?’ (Veenman 2006: 304)

Maar mijn bedoeling is niet om de lezer te dicteren wat de auteur bedoeld heeft. Hoe zou ik dat kunnen? Ik heb die hele Jacques Perk nooit gekend, heb nooit met hem gesproken. En al was dat wel zo? Zijn teksten, die kan ik proberen te begrijpen. Ik heb - ik herhaal het maar voor de duidelijkheid - de literaire tekst Gedichten voor de lezer van nu toegankelijk willen maken, zo dat de lezer zelf die tekst weer kan lezen en interpreteren. Als Veenman een lezer is die, zoals hij herhaalt, ‘vooral [wil] weten wat Perk zelf met zijn gedichten bedoeld heeft’ (Veen-

2 Brillenburg Wurth & Rigney (2006), Het leven van teksten (hoofdstuk 3, 6 en 8) of Umberto Eco (1994), Interpretation and Overinterpretation kan hier verlichting brengen.

[p. 245]

man 2006: 307), moet hij vooral teksten van Perk zelf lezen, zoals ‘Eene helle- en hemelvaart’ of de brieven en documenten van de dichter, maar zeker niet Gedichten, een bundel die, zoals ik in mijn editie niet heb nagelaten aan te geven, fors door de tekstverwerker van Willem Kloos is gehaald. Juist dat spanningsveld - Perk-Kloos-literaire canonisering - maakt Gedichten zo intrigerend. Vandaar ook dat die tekst in de Delta-reeks is opgenomen, niet die andere.

Bibliografie

Brillenburg Wurth & Rigney 2006 - Kiene Brillenburg Wurth & Ann Rigney (red.), Het leven van teksten. Een inleiding in de literatuurwetenschap. Amsterdam 2006.

Eco 1994 - Umbert Eco e.a., Interpretation and Overinterpretation. Edited by Stefan Colloni. Cambridge - New York - Melbourne 1994 [reprint 1992].

Stolk 1999 - Fabian R.W. Stolk, Een kwestie van belichting. Genetisch-interpretatief commentaar bij Gerrit Achterbergs Spel van de wilde jacht. 2 dln. Utrecht 1999.

Stolk 2006 - Fabian R.W. Stolk, ‘Appels, geen peren. Over tekstversies en tekstinterpretatie’. In: tntl 122 (2006): 17-21.

Veenman 2004 - René Veenman, ‘Meer dan sfeer. Jacques Perks verwijzingen naar klassieke poëzie in Eene helle- en hemelvaart’. In: tntl 120 (2004): 57-64.

Veenman 2006 - René Veenman, ‘De identiteit van Perks maagd. Over de interpretatie van gedichten en de rol van de commentator’. In: tntl 122 (2006): 303-308.

Adres van de auteur

Opleiding Nederlandse Taal en Cultuur
Universiteit Utrecht
Trans 10
nl-3512 jk Utrecht
[e-mail]

Discussie gesloten. - Redactie