Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 122

[p. 177]

Interdisciplinair

Mathijs Sanders
De opmars van de cultuurwetenschappen. Disciplines in het gedrang?
Cultuurwetenschappen in Nederland en België. Een staalkaart voor de toekomst / Sophie Levie en Edwin van Meerkerk (red.). Nijmegen: Vantilt, 2005. - 112 p. isbn 90-77503-47-1. Prijs: € 12,50.

In 2002 trok een korte maar hevige voorjaarsstorm over de Nederlandse geesteswetenschappen. Aanleiding was de bundel Cultural studies, een inleiding die begin dat jaar bij uitgeverij Vanuit was verschenen onder redactie van Jan Baetens en Ginette Verstraete. Het boek wilde een terreinverkenning bieden van het volgens de redactie voor velen ongrijpbare fenomeen van de cultural studies. Maar behalve een inleiding op een interdiscipline die als een fantoom door de humaniora leek te waren, was het boek ook en volgens sommigen zelfs in de eerste plaats een rechtstreekse provocatie aan het adres van disciplinair georiënteerde geesteswetenschappers. Wie bedenkingen mocht hebben bij de nieuwe ‘beweging’ werd door Verstraete in haar inleiding gerekend tot de conservatieven. Hun verzet moest volgens haar begrepen worden uit angst voor verlies van hun vakgebied, autoriteit en inkomen. Het zal je maar gezegd worden. De handschoen werd opgenomen door literatuurwetenschapper Solange Leibovici. Wat Baetens en Verstraete voortvarend presenteerden als een vrijwel allesomvattend onderzoeksveld werd door Leibovici bestreden als een veelkoppig en luidruchtig monster. Onder de titel ‘Een vibrerende nepstudie’ (De groene Amsterdammer, 23 maart 2002) trok zij op tegen ‘de yorinisering van de literatuurwetenschap’ die vooral middelmatige studenten moest behagen en niet te vergeten de beleidsmakers in het hoger onderwijs die zouden zwichten voor de mass appeal van Cultural studies: een bastion van politieke correctheid met plaats voor iedereen die zich slachtoffer voelde van een fallocentrische cultuur. Van solide theorievorming was volgens Leibovici geen sprake. Wat verkocht werd als interdisciplinariteit was feitelijk een ongedisciplineerd ratjetoe van kritiekloos geleende inzichten.

Het is niet moeilijk om in de reactie van Leibovici de contouren te zien van een conservatieve cultuurkritiek. René Boomkens kwalificeerde haar boutade zelfs als onderdeel van een door ressentiment gedreven neoconservatieve opstand in de geesteswetenschappen (De groene Amsterdammer, 6 april 2002). Juist een brede benadering als binnen de Cultural studies zou volgens Boomkens zijn toegesneden op de bestudering van de hedendaagse cultuur waarin de grenzen tussen elitaire en populaire cultuur zijn geërodeerd en artistieke canons hun vanouds vanzelfsprekende geldigheid hebben verloren. Boomkens verweet Leibovici literatuurwetenschappelijk fundamentalisme vanuit een Fortuyncomplex, gevoed door ‘diepgaand en destructief narcisme’. In haar repliek verweet Leibovici Boomkens onaanvaardbare stigmatisering van haar persoon en vakgebied (De groene Amsterdammer, 13 april 2002).

Waar wetenschappers elkaar arbeidsongeschikt verklaren is iets aan de hand. Het is volstrekt duidelijk dat de discussie over disciplinariteit en interdisciplinariteit een spanningsveld heeft geschapen dat het geesteswetenschappelijk debat op scherp stelt. Deze querelle des anciens et des modernes is op zich een goede zaak, want wetenschap die niet over zichzelf nadenkt houdt op te bestaan. Ook om die reden doen neerlandici en literatuurwetenschappers er goed aan zich te mengen in de gedachtewisseling die door de opgang van de cultuurwetenschappen in gang is gezet.

Dat de discussie niet altijd behoeft te resulteren in een stellingenoorlog laten twee bundels zien waarin een keur van wetenschappers haar licht laat schijnen op de cultuurwetenschappen: Interdisciplinariteit in de geesteswetenschappen onder redactie van Koen Hilberdink (KNAW, Amsterdam, 2003) en Cultuurwetenschappen in Nederland en België. Een staalkaart voor de toekomst geredigeerd door Sophie Levie en Edwin van Meerkerk (Vantilt, Nijmegen, 2005). Voor een oriëntatie op het genoemde spanningsveld en voor een verkenning van de wijze waarop de cultuurwetenschappen verweven raken in het geesteswetenschappelijke onderzoek en onderwijs bieden deze twee publicaties, naast de historische inleidingen van Jan Baetens en René Gabriëls in Cultural studies, een rijke bron.

De nogal overspannen reacties in en op het boek Cultural studies contrasteren met de rustige toon in de beschouwingen die in de beide latere bundels zijn verzameld. Op de congressen waarvan deze publicaties de bijdragen bevatten won wederzijdse belangstelling het van polarisa-

[p. 178]

tie en competitie. Beide boeken beogen dan ook een bundeling van kennis en inzichten. Interdisciplinariteit in de geesteswetenschappen opent met een problematiserend essay van literatuurwetenschapper J.J.A. Mooij over het waar, hoe en waarom van interdisciplinariteit. Verhelderend voor de discussie is het relativerende historische perspectief dat Mooij opent door nog eens te laten zien dat ‘traditionele’ disciplines vaak minder oud en minder monodisciplinair zijn dan wel eens wordt vermoed, of dan om strategische redenen wordt beweerd. Dat geldt ook voor de ‘traditionele’ literatuurwetenschap, die immers ontstond uit initiatieven van specialistische letterkundigen die een nieuw instrumentarium zochten om gemeenschappelijke vragen en interesses te kunnen benaderen. Uit die nieuwe vragen en interesses werden de vergelijkende en theoretische literatuurwetenschap geboren en werd een bestaand systeem van academische disciplines gedeeltelijk opengebroken. Die geboorte van de literatuurwetenschap in Nederland in de jaren vijftig, een rechtstreeks gevolg van initiatieven van letterkundigen die de taal- en landgrenzen van hun specialisatie overschreden, is prachtig beschreven door de romanist-literatuurwetenschapper S. Dresden in de bundel Literatuurwetenschap in Nederland, een vakgeschiedenis uit 1996.

Iedere wetenschapsdiscipline is een historisch gegroeid en hybride conglomeraat van benaderingswijzen dat na enige tijd door nieuwe inzichten en afbakeningen opnieuw verkaveld wordt. Zo is ook de begrenzing van de literatuurwetenschap allerminst een vanzelfsprekendheid meer. Schreven Jaap Goedegebuure en Odile Heynders in hun voorwoord bij Literatuurwetenschap in Nederland nog dat ‘het in de jaren zeventig gestarte debat over de oriëntatie van de literatuurwetenschap al sinds geruime tijd is verflauwd’, anno 2006 is dit debat heropend door de opmars van de cultuurwetenschappen en spreken literatuurwetenschappers zich uit over de vraag of hun discipline, die vaak een brugfunctie vervult tussen andere letterendisciplines en in letterlijke zin al een interdiscipline is, een cultuurwetenschap is of wordt. Ook het object literatuur nodigt uit tot deze heroriëntatie. Literatuur wordt steeds vaker geproduceerd, verspreid en ontvangen in een nadrukkelijk multimediale biotoop (websites, festivals), maar was natuurlijk nooit monomediaal: geschreven tekst is ook een visueel gegeven, zoals gesproken tekst een auditief gegeven is. De discussie die sinds enige jaren opnieuw wordt gevoerd over de eenheid in de Neerlandistiek en het debat over de afbakeningen van het onderzoeksdomein van letterkundigen in een themanummer van TNTL (2004, nr. 4) over ‘toekomstperspectieven in de studie van de Nederlandse letterkunde’ maken duidelijk dat de neerlandistiek, letterkunde en literatuurwetenschap zich hardop bezinnen op de eigen wetenschappelijke identiteit en op de wenselijkheid de bakens te verzetten. In die discussie is ‘interdisciplinariteit’ het sleutelwoord. Naarmate de letterkunde verder opschuift naar een onscherp afgebakend interdisciplinair middenveld, klinken steeds meer stemmen die roepen om een terugkeer naar de basis van de tekst.

Vermoedelijk bracht Dick van Halsema in zijn bijdrage aan Interdisciplinariteit in de geesteswetenschappen het gevoelen van veel letterkundigen en literatuurwetenschappers onder woorden met zijn stelling ‘geen inter zonder veel mono’. Van Halsema verklaarde zich een warm voorstander van kennisproductie door middel van interdisciplinariteit op hoog niveau, dat wil zeggen: door onderzoekers die relevante inzichten uit de samenstellende disciplines tot in hun vingertoppen beheersen. Interdisciplinariteit moet steeds gebouwd zijn op het solide fundament van (mono)discipllnes (zo die bestaan).

Van Halsema is niet de enige letterkundige die zich zorgen maakt over een dreigende teloorgang van vakspecifieke (analytische, filologische) competenties, zonder het belang van transdisciplinaire kruisbestuivingen te ontkennen. Zijn opvatting verdient bijval. Wellicht dat een brede, contextuele filologie hier een uitweg kan bieden. De basis daarvoor werd al in de jaren tachtig en negentig gelegd, toen de cultuurhistorische en ideologische context ook de onderzoeksagenda's in de moderne letterkunde steeds sterker ging kleuren, zonder dat de literaire tekst als primair object uit de aandacht verdween. Het onderzoek werd aanmerkelijk verbreed; oude zekerheden maakten plaats voor nieuwe mogelijkheden. De nieuwe filologie presenteerde een visie op het object als een tekst die in beginsel steeds onvoltooid en bewegelijk is en die de lezer uitdaagt het spel van betekenisgeving telkens opnieuw te beginnen. Daarnaast verbreedde het New Historicism het onderzoeksveld door het historisch tekstonderzoek te verbinden met de erfenis van het poststructuralisme zonder te vervallen in a-historisch presentisme maar met inachtneming van de theorieën over ideologie en machtsdiscoursen die in het spoor van Foucault ontwikkeld zijn. Nieuwe filologie en nieuw historicisme combineren vernieuwingsdrang met traditiebewustzijn en lijken daardoor de beste papieren voor de toekomst te hebben.

Sophie Levie en Edwin van Meerkerk typeren in hun inleiding bij Cultuurwetenschappen in

[p. 179]

Nederland en België de cultuurwetenschappen treffend als ‘een huis met vele kamers’. In die kamers huizen disciplinair opgeleide wetenschappers die een nieuwe generatie opleiden in interdisciplinair denken binnen als ‘algemene cultuurwetenschappen’ geoormerkte opleidingen die weer veelal het product zijn van bij elkaar bezuinigde disciplines als literatuur-, muziek-, theater- en filmwetenschap. De vele overwegingen die deze situatie en ontwikkeling met zich meebrengen komen ruimschoots aan bod in de beschouwingen en interviews in Cultuurwetenschappen in Nederland en België. Een staalkaart voor de toekomst. De bundel bevat bijdragen aan het gelijknamige congres dat in september 2004 werd georganiseerd door de opleiding Algemene Cultuurwetenschappen van de Radboud Universiteit Nijmegen, aangevuld met zes korte interviews waarin cultuurwetenschappers van verschillende universiteiten hun visie op het vakgebied uiteenzetten. Zoals de ondertitel duidelijk maakt willen de samenstellers van deze bundel een stand van zaken opmaken van de cultuurwetenschappen in het Nederlandse taalgebied (België blijkt Vlaanderen) en een blik werpen op de toekomstmogelijkheden van dit vak(ken)gebied. Voor letterkundigen en literatuurwetenschappers bevat ook deze bundel veel stof tot nadenken.

Kenmerkend voor de cultuurwetenschappen anno 2005 noemen Levie en Van Meerkerk de ‘onrust’ met betrekking tot de wetenschappelijke identiteit, methoden en objecten. Die onrust is zichtbaar in een hele reeks ‘turns’ (historie, linguistic, visual, spatial, oral) die elkaar in hoog tempo opvolgden en opvolgen als telkens (iets) andere gezichtspunten op het veelvormige conglomeraat van multimediale objecten waar cultuurwetenschappers hun aandacht op richten. Twee van die perspectiefwendingen - de visual turn en de spatial turn - worden in de bundel verhelderd door Anneke Smelik (die een pleidooi houdt voor ‘visuele geletterdheid’) en door Ward Rennen en Ginette Verstraete. Vragen en overwegingen rond de identiteit van de cultuurwetenschappen komen aan de orde in de bijdrage van Liesbeth Korthals Altes, die stelt dat het, bijvoorbeeld als gevolg van intermedialiteit veranderde, object van de traditionele kunstdisciplines ons dwingt over de grenzen van de disciplines te stappen. Interessanter nog is haar stelling dat er nieuwe betekenismogelijkheden worden geopend wanneer objecten die vanouds volgens een specifieke disciplinaire methode werden onderzocht, opnieuw worden bestudeerd binnen een andere discipline, waardoor het vanzelfsprekende verdwijnt en wat vertrouwd is nieuw wordt.

‘Welke cultuur? Welke wetenschap?’ Onder deze titel breekt literatuurwetenschapper Sophie Levie een lans voor traditiebewustzijn in de cultuurwetenschappen. Haar bijdrage, door haar aangeduid als een gedachteoefening en positiebepaling, is wellicht de meest tegendraadse uit de bundel. Aangemoedigd door Said, Greenblatt en Jameson, herleest zij Erich Auerbachs canonieke boek Mimesis als een interdisciplinaire en cultuurwetenschappelijke studie avant la lettre en pleit zij voor een centrale plaats van de nieuwe filologie in het cultuurwetenschappelijke curriculum. Aan de nieuwe filologie verbindt zij namen als die van Seth Lerer (Literary History and the Challenge of Philology, 1996) en Hans-Ulrich Gumbrecht (The Powers of Philology, 2003), beiden kritische herlezers van Auerbach. Auerbachs werk verscheen voor het eerst in 1947 en werd in de decennia daarna veelvuldig vertaald, herdrukt en herlezen. Het boek werd lange tijd beschouwd als een monument van de oude, traditionele filologie. Levie laat zien dat in deze veelomvattende studie enkele lijnen zichtbaar worden die heden in de cultuurwetenschappen vol in de schijnwerpers staan. Zo besteedde Auerbach via nauwkeurige stijlanalyses systematisch aandacht aan de spanning tussen hoge en lage cultuur en putte hij niet alleen uit de canon van de Westerse literatuur maar eveneens uit historische documenten uit de populaire cultuur (kronieken, preken, toneel) die iets zichtbaar maken over werkelijkheidsopvattingen en -uitbeeldingen in de bestudeerde periode. Auerbachs Mimesis nodigt volgens Levie dan ook uit tot een kritische houding ten aanzien van de omgang met canons.

Anno 2006 vormt Algemene Cultuurwetenschappen een heterogeen geheel van benaderingen die hun oorsprong hebben in de traditionele disciplines uit het geesteswetenschappelijk curriculum uit de tweede helft van de twintigste eeuw. Deze disciplines hebben vragen en onderzoeksmethoden gegenereerd die voor aangrenzende disciplines van grote waarde bleken en bleven. Wanneer deze disciplinaire erfenis overboord wordt gezet opent zich een doemscenario: een ongedisciplineerd en diffuus veld waarin alle bloemen bloeien en waarin vragen worden gesteld zonder dat er beproefde instrumenten voorhanden zijn waarmee antwoorden op die vragen kunnen worden gevonden (door wie een beetje weet van veel). Disciplinaire competenties, analytische vaardigheden en historisch perspectief blijven onontbeerlijk, ook als correctief op een dominant presentisme in de cultural studies. ‘Wanneer nu een bepaalde stroming binnen de

[p. 180]

cultuurwetenschappen die zich specialiseert in het onderzoek naar aspecten van de hedendaagse cultuur, zoals de cultural studies, zich presenteert als de cultuurwetenschap tout court, dreigt een groot deel van wat de cultuurwetenschappen zo veelzijdig en zo productief maakte buiten boord te vallen,’ schrijft Wessel Krul in zijn recensie van het omvangrijke Handbuch der Kulturwissenschaften (Stuttgart, 2004), waarmee de bundel besluit. Niet een exclusief presentisme of historisme, maar ‘juist de spanning tussen de historische betekenis die in een onderdeel van de cultuur besloten ligt en het gebruik dat wij er in het heden van kunnen en willen maken, is een buitengewoon dankbaar onderwerp van cultuurwetenschappelijk onderzoek.’

Of de cultuurwetenschappen zich in de toekomst zullen ontwikkelen tot een nieuwe paradigmatische superdiscipline - Cultuurwetenschap - staat te bezien. Het is maar zeer de vraag of zo'n superdiscipline wel wenselijk is. Juist het methodisch pluralisme verleent de huidige cultuurwetenschappen hun vitaliteit. Vast staat dat de opmars van de cultuurwetenschappen, als een veelvoud van onderzoekspraktijken, niet te stuiten is. Uit het Nijmeegse congres werd een ‘Vereniging voor Cultuurwetenschap in Nederland en België’ geboren en de eerste editie van het jaarboek Cultuur/wetenschap wordt in september 2006 verwacht bij uitgeverij Vantilt, die een leidende positie lijkt in te nemen op het gebied van Nederlandstalige cultuurwetenschappelijke publicaties. Dat cultuurwetenschappers onderdak zullen vinden in het breed opgezette NWO-programma Culturele dynamiek is meer dan waarschijnlijk. Vooralsnog is al veel gewonnen met initiatieven waarvan in de bundel Cultuurwetenschappen in Nederland en België verslag is uitgebracht, initiatieven waarbij functionele interdisciplinariteit het wint van angst voor verlies van wat als het eigen domein werd beschouwd.

Adres van de auteur

Radboud Universiteit Nijmegen, Faculteit der Letteren, [e-mail]