Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 120

[p. 284]

Signalementen

Schnittpunkte: deutsch-niederländische Literaturbeziehungen im späten Mittelalter / Angelika Lehmann-Benz, Ulrike Zellmann, Urban Küsters (Hrsg.). - Münster [etc.]: Waxmann, 2003. - 352 p.: ill.; 24 cm. - (Studien zur Geschichte und Kultur Nordwesteuropas, ISSN 1617-3112; Bd. 5) ISBN 3-8309-1187-4 Prijs: € 39,90

Een symposium aan de Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf gehouden in februari 2000 ligt aan de grondslag van deze mooi uitgegeven bundel over Duits-Nederlandse ‘Literaturbeziehungen’ in de late Middeleeuwen. De bijdragen zijn alle in de Duitse taal en zijn geschreven door onderzoekers uit Duitsland, Nederland en België. De editeurs hebben de artikelen in vier thema's gegroepeerd. De bundel start met een aantal bijdragen over ‘Mystik und religiöse Literatur im Umkreis der Devotio moderna’ (van de hand van Nikolaus Staubach, Werner Williams-Krapp, Geert Warnar, Thom Mertens en Wybren Scheepsma, Ludo Jongen, en Caria Dauven-van Knippenberg). De tweede groep behandelt ‘Motive und Funktionen von Karlsepik und Ritterdichtung’ (Heike Sievert, Bernd Bastert, Ulrike Zellmann, Angelika Lehmann-Benz, en Stephan Puchs-Jolie), gevolgd door artikelen over ‘Textzeugnisse zwischen Handschriftenkultur und frühem Druck’ (Willem Pieter Gerritsen, Helmut Tervooren, Elke Brüggen en Hans-Joachim Ziegeler, Rita Schlusemann, en Bart Besamusca). De bundel wordt afgesloten met artikelen van Herman Pleij, Hartmut Kokott, en Hans Rudolf Velten, die zich concentreren rond ‘Aspekte der Satire- und Narrenliteratur’.

Urban Küsters heeft de bundel van een inleiding voorzien die het gekozen onderwerp nader beschrijft. De geografische afbakening omvat het huidige grensgebied van Nederland en België aan de ene zijde en Duitsland aan de andere. In de late Middeleeuwen kende dit gebied, dat in feite een dialectcontinuüm was, een intensieve cultuuruitwisseling van zowel west naar oost als van oost naar west, maar de latere landsgrenzen zijn er vermoedelijk de oorzaak van dat literaire werken uit die streken minder aandacht van onderzoekers gekregen hebben dan verdiend. De bundel stelt een groot aantal teksten uit dit gebied aan de orde. De meeste auteurs gaan expliciet in op de geschetste grensgebiedproblematiek of besteden aandacht aan werken uit één bepaald genre en bekijken de oogst daarvan in het gehele gebied. Het initiatief tot deze bundel is zeer lovenswaardig; de gepresenteerde bijdragen zullen ongetwijfeld leiden tot een grotere bekendheid van de teksten en zo tot verder onderzoek.

Karina van Dalen-Oskam

Der vaderen boek. Beoefenaren van de studie der Middelnederlandse letterkunde: studies voor Frits van Oostrom ter gelegenheid van diens vijftigste verjaardag / red. W. van Anrooij, D. Hogenelst en G. Warnar. - Amsterdam: Amsterdam University Press, 2003. - 352 p., 24 cm. ISBN 90-5356-641-4 Prijs: € 35,90

Der vaderen boek is gewijd aan de studie van de Middelnederlandse letterkunde. Aan de hand van zeventien chronologisch geordende portretten van wetenschappers wordt een beeld geschetst van de ontwikkeling van de medioneerlandistiek. De rij wordt geopend met een artikel over het leven en werk van de handschriftenverzamelaar Balthazar Huydecoper (1695-1778) en afgesloten met een bijdrage over de germanist Kurt Ruh (1914-2002), die zich intensief beziggehouden heeft met de Middelnederlandse mystiek. Meer en minder invloedrijke vakgenoten staan broederlijk - er is geen enkele vrouw bij - naast elkaar: buiten de twee zojuist genoemden ook Willems, Blommaert, Jonckbloet, De Vries, Van Vloten, De Pauw, Verdam, Te Winkel, Muller, Salverda de Grave, Boekenoogen, Van Mierlo, Maximilianus, Beuken en Hellinga. De reeks laat zien hoezeer het vak zich in de loop der jaren verbreed heeft. Dat kan ook worden vastgesteld door de site van de DBNL (www.dbnl.org) te bezoeken, waar bij wijze van digitale bijlage bij Der vaderen boek van elk van de beschreven onderzoekers een karakteristiek artikel opgenomen is. Aan de fraai vormgegeven bundel hebben achttien auteurs, die op een of andere wijze bij het NLCM-project betrokken waren, bijgedragen (elf mannen en zeven vrouwen, ten bewijze dat ook in sekseopzicht het vak zich ontwikkelt). Het boek werd geschreven ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van Frits van Oostrom, die op de foto tegenover de titelpagina wat sceptisch de camera in kijkt. Het lijkt waarachtig wel alsof hij de ernst waarmee de ge-

[p. 285]

portretteerden het vak bedreven graag zou willen relativeren.

Bart Besamusca

Karel ende Elegast / bezorgd door Geert Claassens. - Amsterdam: Amsterdam University Press, 2002. - 56 p., 24 cm. (Alfa). ISBN 90 5356 563 9 Prijs: € 15,80
Segher Diengotgaf, Trojeroman / Naar het Wissense handschrift (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, IV 1927) kritisch uitgegeven met inleiding en annotaties door Jozef Janssens & Ludo Jongen. - Amsterdam: Amsterdam University Press, 2001. - 93 p., 24 cm. (Alfa) ISBN 90 5356 527 2 Prijs: € 15,80

In de reeks ‘Alfa, literaire teksten uit de Nederlanden’ is een nieuwe leeseditie voor eerste- en tweedejaars studenten van Karel ende Elegast verschenen. De editie is bedoeld ter vervanging van de editie Rombauts uit 1979.

De inleiding is bondig en boeiend. Een beknopte samenvatting van het verhaal wordt gevolgd door de opinio communis over onstaansen drukgeschiedenis. De paragraaf ‘Literaire vormgeving’ introduceert de belangrijkste aspecten van de vertelstructuur, symbolische ruimte, retorische elementen, personage-ontwikkeling, verhaaldynamiek en de voor dit verhaal zo betekenisvolle dramatische ironie. De zeer beknopte interpretatie plaatst Karel als leenman/leenheer tussen God en zijn vazallen Eggeric en Elegast, en schetst zo voornamelijk de ‘feodale lezing’. Claassens behandelt kort de overgang van orale naar schriftelijke traditie en receptie. Vanwege enkele orale elementen is het waarschijnlijk dat deze tekst werd voorgelezen aan een luisterend publiek.

De leestekst is ‘zo goed als volledig’ gebaseerd op één tekstgetuige, Incunabel A. Interpunctie, hoofdlettergebruik, cijferschrijfwijze en het u/v/w en i/j gebruik zijn gemoderniseerd. De tekstgeleding van de bron is door alinea-inspringing gerepresenteerd. Een lijst van emendaties en een bibliografie vergezellen de verantwoording. In de bibliografie is een lijst van edities en een beperkte lijst met de belangrijkste recente studies opgenomen. De eigenlijke tekst vanaf pagina 20 geeft het Middelnederlands zonder vertaling, met woordverklaring in de marge.

Het valt mij op dat Claassens in zijn inleiding vrij nadrukkelijk wijst op de problematiek van het reconstrueren van een oertekst hoewel man en paard hier dan niet genoemd worden, maar die zijn gelukkig wel te vinden via de bibliografie. In verhouding tot de overige behandelde problematiek en het belang van genre-aspecten wordt de genreproblematiek nogal vergaand uitgediept. De commentaar op de eigenlijke tekst in de voet van de pagina is beperkt en terughoudend, maar dat kan gezien de vorm van de editie niet verbazingwekkend genoemd worden. In het algemeen vormt deze nieuwe leeseditie een goede en grondige inleiding op de tekst en de omringende literair-historische problematieken.

Een even gedegen inleiding biedt de nieuwe leeseditie van de Trojeroman van Segher Diengotgaf die al eerder in dezelfde reeks verscheen. Jozef Janssens en Ludo Jongen schetsen de context van deze Trojeroman te beginnen bij Homerus' Illias, waarvan ze de inhoud samenvatten. Onder vermelding van de vaak politieke redenen, wordt zeer globaal de vermediaevalisering van het klassieke epos en andere vermeende getuigen van het Trojedrama (Dares Phrygius, Dictys Cretensis) beschreven. De sympathie ligt in de Middeleeuwse interpretaties meestal aan de Trojaanse kant. Dit is te verklaren uit contemporaine politiek en uit reflectie op de verbreding van het ridderideaal in bezonnenheid en wijsheid tot een echt hoofs ideaal. Er is aandacht voor de belangrijke invloed van de Roman de Troie van Benoît de Sainte-Maure op onder andere Herbort von Fritzlar en Jacob van Maerlant, die Benoîts tekst ‘corrigeert’ en uitbreidt. Van Maerlant integreerde Seghers tekst in zijn Historie van Troyen.

De omgang van Segher met zijn brontekst uit zich in een grote nadruk op het thema armes/amors: ‘Op grond van enkele suggesties van Benoît schetst hij op een creatieve manier een alternatief beeld van Troje als centrum van hoofse cultuur.’ Liefde is de bron van hoofse deugd en tomeloze inzet in de strijd, maar er zijn ook duidelijke verschillen met de fin amors uit de lyriek. Seghers werk wordt geplaatst in een Brabantse aristocratische context, wellicht is de opdrachtgever Hendrik II. De datering is dan rond 1240. Tenslotte wordt gewezen op de grote invloed die Seghers tekst had op de Parthenopeüs van Bloys, de Roman van Heinric ende Margriete van Limborch, de Roman van Cassamus, heraut van Beyeren en op de Brusselse literatuur (handschrift Hulthem, Die eerste Bliscap van Maria).

De tekst is kritisch uitgegeven naar het Wissense handschrift (Brussel. Koninklijke Bibliotheek, IV 927) omdat dit de enige tekst is die Segher bij naam noemt, omdat dit handschrift de volledige tekst heeft van Historie van Troyen (itt

[p. 286]

Handschrift Hulthem) en omdat tot op heden van het Wissense handschrift alleen de diplomatische uitgave Napoleon de Pauw en Eduard Gaillard (1889-1892) bestond.

De eigenlijke tekst is in dezelfde vorm als Karel ende Elegast en heeft moderne interpunctie en hoofdlettergebruik. De verzen zijn zowel doorlopend genummerd als volgens de editie Pauw, ook de folionummering van het Wissense handschrift wordt in de kantlijn gegeven. Ondanks het ‘lastige’ Oost-Middelnederlands zijn de editeurs dicht bij de tekst van het Wissense handschrift gebleven. De woordverklaring is daarom(?) zeer ruim, misschien overvloedig. Commentaar is afwezig buiten de opmerking dat de verzen 15.863-16.488 bij Van Maerlant een breuk vormen (een passage die Van Maerlant aan Benoit ontleende en die niet in de Trojeroman voorkomt). De editeurs kozen ervoor ‘tweeklanken’ zoals vryen als ‘vryën’ weer te geven.

Een lijst met emendaties, een bibliografie en een index op eigennamen completeren deze editie.

Net als de editie van Karel ende Elegast biedt deze editie een goed uitgangspunt aan studenten. Jammer is het dat de inleiding niet even gestructureerd en helder is als die van de Elegast-editie, maar dit lijkt vooral te wijten aan de hoge informatiedichtheid en complexiteit van de besproken materie.

Joris van Zundert

Een boec dat met te Latine heet Aurea Legenda: Beiträge zur niederländischen Übersetzung der Legenda aurea / Amand Berteloot, Hans van Dijk & Jasmin Hlatky: (Hrsg.). - Münster etc.: Waxmann, 2003. 285 p. (Niederlande-Studien 31) ISBN 3-8309-1245-5 Prijs: € 39,90

Bij het kiezen van noodnamen heeft men zelden een gelukkige hand, zo ook in het geval van de anonieme auteur die wij kennen als de Bijbelvertaler van 1360. Zijn eerste en - gezien de overlevering - populairste werk was zijn Passional: de Middelnederlandse vertaling van de Legenda aurea, gemaakt omstreeks 13 57 in Brabant. De hier besproken bundeling artikelen (resultaat van een dubbele workshop in Münster en Groningen) is de eerste studie in boekvorm die dit Middelnederlandse werk en de betrokken auteur centraal stelt, maar de bijdragen zullen er niet voor zorgen dat we hem voortaan de Legenda-aurea-vertaler gaan noemen. Mogelijk hoeft hij niet langer naamloos te blijven en is hij te identificeren als Petrus Naghel, kartuizer uit het (Belgisch-Brabantse) Herne. Mikel Kors draagt voor deze hypthese sterke maar nog geen sluitende argumenten aan. Andere bijdragen die zich vooral op de werkzaamheden van de Bijbelvertaler richten, gaan over zijn vertaaltechniek en legger. Voorts vindt men bijdragen over de afzonderlijke verhalen uit de Legenda aurea, aspecten van de tekst- en handschriftenoverlevering, de invloed en doorwerking van de invloedrijke verzameling heiligenlevens die de Legenda aurea is geweest. Al deze stukken in de bundel winnen aan waarde doordat zij voorafgegaan worden door een inleidende bijdrage van de grote deskundige op het gebied van de Legenda aurea in de Middelnederlandse en Middelduitse volkstaal: Werner Williams-Krapp, die in een zeer lezenswaardig stuk over de cultuurhistorische positie van het Passional dit werk plaatst tegen de achtergrond van de veertiende-eeuwse discussies over en experimenten met (mystieke) theologie in de volkstaal.

Geert Warnar