Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 120

[p. 211]

Willem Kuiper en Jos Biemans
Jourdein van Blaves

Editie van de bewaard gebleven fragmenten

Abstract - This is the editio princeps of all extant manuscript fragments of the Middle Dutch adaptation of the eccentric 13th century chanson de geste Jourdain de Blaye. These fragments - four strips of parchment with some 440 verses - were part of the same 14th century codex, that - considering the language of the scribe - was copied in Veurne Ambacht, presently in West-Flanders, Belgium. The Dutch Jourdein van Blaves is an adaptation, not a translation. It is striking that except for the names of the protagonists all other characters got different proper names. These names were not invented by the Dutch adaptor but borrowed from other French chansons de geste such as Galien le Restoré. This literary ‘behaviour’ is not unusual for the way medieval Dutch authors treated French chansons de geste: they seem to have been translated from memory. It is also possible that adaptations like Jourdein van Blaves were not ordered by an aristocratic mecenas but were free-lance productions made for a larger public of citizens, who were willing to pay for (listening to) an exciting story.

1 Inleiding

In 1962 herontdekte P.F.J. Obbema, de toenmalige conservator van de westerse handschriften van de Leidse Universiteitsbibliotheek, fragmenten van een Middelnederlandse vertaling/bewerking van het Oudfranse chanson de geste Jourdain de Blaye, die wij naar de Middelnederlandse naam van de hoofdpersoon aanduiden als Jourdein van Blaves. Obbema nam zich voor deze fragmenten te editeren, maar het bleef bij een voornemen. Begin jaren '90 herkende Jos Biemans in de Stadsbibliotheek te Maastricht fragmenten van hetzelfde Jourdein-handschrift als waartoe de Leidse fragmenten behoorden. Besloten werd tot een gezamenlijke editie, maar wederom kwam het er niet van. Inmiddels was Willem Kuiper als coördinator van het Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten ook op Jourdein van Blaves gestuit, en had daarbij geconstateerd dat bijna alle in het Oudfrans voorkomende eigennamen in de Middelnederlandse bewerking waren verdwenen.¹ Voor de eigennamen in de Middelnederlandse Jourdein gold het omgekeerde, die waren weer onvindbaar in de Oudfranse brontekst. Van het een kwam het ander: Pieter Obbema trok zich terug als tekstbezorger en liet de editie van de fragmenten aan ons over. Wij dragen deze editie graag aan hem op.

1 Over dit project: Kuiper 2003. Het REMLT (in statu nascendi) is vrij raadpleegbaar op http://cf.hum.uva.nl/dsp/scriptamanent/remlt/remltindex.htm

2 De Oudfranse Jourdain de Blaye

Het anonieme chanson de geste Jourdain de Blaye is in slechts één handschrift bewaard gebleven: Paris, Bibliothèque Nationale, fonds français ms. 860. In zijn re-

[p. 212]

cente editie dateert Peter F. Dembowski deze codex in de tweede helft van de dertiende eeuw.² Jourdain de Blaye wordt erin voorafgegaan door de chansons de geste Roland, Gaydon en Ami et Amile en gevolgd door Auberi le Bourguignon. Over de ouderdom van de tekst doet Dembowski geen uitspraak, wel over de taal van het handschrift: Ile de France.³

De 4245 regels tellende Jourdain de Blaye kan beschouwd worden als een cyclisch vervolg op Ami et Amile, en vandaar dat men ook wel spreekt van de ‘petite geste de Blaye’. Binnen de codex, waaraan meerdere kopiisten geschreven hebben (of is het een convoluut?), vormt Jourdain een codicologische en literair-historische twee-eenheid met Ami et Amile: beide teksten zijn door dezelfde kopiist geschreven, en bevatten eenzelfde significante poëticale eigenaardigheid: ‘chacque laisse se termine par un vers orphelin: hexasyllabe à terminaison féminine’.

Het verhaal in een notendop luidt als volgt:⁴

Fromont doodt verraderlijk Girart de Blaivies, echtgenoot van Hermenjart en vader van Jourdain, en maakt zich meester van diens erfgoed Blaivies. Dit uit wraak voor de dood van zijn oom Hardré, die in een tweegevecht gedood werd door Ami, de vader van Girart (1-168). Jourdain verblijft bij zijn pleegvader Renier de Vautamise, een trouw vazal van zijn vader Girart. Fromont neemt Renier gevangen en eist de uitlevering van Jourdain. Mede op instigatie van zijn echtgenote Eremborc geeft Renier in plaats van Jourdain zijn eigen zoon en enig kind aan Fromont, die het kind doodt. Vanaf dat moment gaat Jourdain door voor de zoon van Renier en Eremborc (169-712). Als Jourdain 15 jaar oud geworden is, moet hij te Blaivies Fromonts schildknaap worden. Omdat Jourdain sprekend op Girart lijkt, beschuldigt Fromont hem ervan een bastaard te zijn (712-885). Eenmaal achter zijn ware identiteit gekomen wreekt Jourdain zich door Fromont diens neus af te hakken en zijn zoon Huistasce te doden (886-1019). Als Lohier, zoon van koning Charles, zich incognito met de strijd die volgde bemoeit en Renier aanvalt, wordt hij door een onwetende Jourdain gedood, reden om later, als hij diens identiteit kent, samen met Renier en Eremborc in ballingschap te gaan (1020-1135). Onderweg worden ze overvallen door Saraceense piraten, die Renier en Ermenborc aan de heidense koning Salatiant van Mont Bruiant c.q. Val Bruiant verkopen (1136-1211). Jourdain ontsnapt en spoelt aan op het strand van Marcasile, de stad van christenkoning Marques/Marcon. Een goede visser helpt hem, geeft hem de helft van zijn mantel en brengt hem naar de stad (1212-1382). Jourdain valt zeer in de smaak,niet alleen bij koning Marcon, maar ook bij diens dochter Oriabel (1383-1484). Als Marcasile wordt aangevallen geeft Oriabel Jourdain in ruil voor een trouwbelofte een paard en een wapenrusting. In een tweegevecht doodt Jourdain de reus Sortin, en ontvangt als dank Oriabels hand en de helft van Marcons koninkrijk (1613-2060). Een jaar later gaan Jourdain en een zwangere Oriabel op zoek naar Renier en Ermenborc. Op zee bevalt Oriabel van een dochter Gaudisce/Gaudiscete. Vanwege het plotsklaps opgestoken noodweer - de zee verdraagt geen bloed - wordt Jourdain door de bijgelovige zeelieden gedwongen Oriabel (in een houten kist) over boord te zetten. Zij spoelt aan in Palerne en krijgt onderdak bij de bisschop (2061-2378). Jourdain arriveert in de stad Orimonde en treedt aldaar in dienst van koning Cemaire. Na enige tijd vertrouwt Jourdain de opvoeding van Gaudiscete toe aan het hof van de koning en gaat zelf op reis

2 Dembowski 1991, p. vii.

3 In het deel Le Moyen Age van de Dictionnaire des Lettres Françaises 1992², p. 872 wordt de tekst eind twaalfde, begin dertiende eeuw gedateerd.

4 Een (te) beknopte ‘analyse sommaire’ vindt men in Dembowski 1991, p. xii-xvi. Een veel uitvoeriger samenvatting geeft Koch 1875.

[p. 213]

(2379-2431). Hij vindt zijn vrouw terug in Palerne, en samen hervatten zij hun zoektocht naar Renier en Eremborc (2432-2865). Renier heeft zich inmiddels zo verdienstelijk gemaakt dat hij wordt vrijgelaten en ook op zoek gaat naar Jourdain. Zo ontmoeten zij elkaar, maar herkennen elkaar pas tijdens een tweestrijd aan hun identieke wapenkreet. Samen gaan zij op weg naar Orimonde (2866-3066). Daar is Gaudiscete inmiddels 12 jaar geworden en mooier dan de dochter van koning Cemaire, wat de afgunst opwekt van de koningin. Een dienaar brengt haar naar Constantinoble (3067-3204). Als Jourdain in Orimonde komt, vertelt de koningin hem dat Gaudiscete dood is. Jourdain weigert dit te geloven, en komt dankzij wat druk achter de waarheid (3205-3346). In Constantinoble wordt Alys, de zoon van de keizer, smoorverliefd op Gaudiscete, reden voor zijn vader om deze ongewenste vreemdelinge in een bordeel te plaatsen. Jourdain hoort hiervan, arriveert net voor openingstijd en betreedt als eerste het bordeel, waar hij zijn dochter herkent aan haar triest relaas. Jourdain wordt aan het hof ontvangen en er volgt een huwelijk tussen Alys en Gaudiscete (3347-3547). Jourdain keert terug naar Frankrijk, verzoent zich met koning Charles, belegert Fromont te Blaivies, overwint en straft hem (3548-4139). Na de dood van zijn vader wordt Alys keizer van Constantinoble, en na de dood van koning Marcon geeft Jourdain Blaivies aan Renier en wordt hij zelf koning van Marcasile (4140-4245).

3 De Middelnederlandse Jourdein van Blaves

Over auteur, tijd en plaats van vervaardiging van de Middelnederlandse tekst weten we niets meer dan de fragmenten prijsgeven: het handschrift dateert waarschijnlijk uit het tweede kwart van de veertiende eeuw en de taal ervan is Zuid-westvlaams - zie de beschrijving van het handschrift en de fragmenten. De spelling is, zeker voor een literaire tekst, zeer eenvormig, wat erop zou kunnen wijzen dat origineel en afschrift niet ver in plaats en tijd van elkaar ontstaan zijn. Het alternatief, de kopiist als editor, ligt minder voor de hand. Het origineel zal vermoedelijk niet veel ouder geweest zijn en zal ook wel (Zuid)westvlaams (Veurne-Ambacht?) geweest zijn, al bevatten de rijmwoorden, die de oorspronkelijke dialectkenmerken het best bewaren, nauwelijks veilige ankerplaatsen om de tekst te lokaliseren: brochte/mochte (149/150) en Jhesus Kerste/ bersten (273-274).⁵

Tenzij dat Jourdein van Blaves gebaseerd is op een heel andere versie van Jourdain de Blaye kan er moeilijk van een ‘vertaling’ gesproken worden, daarvoor zijn de verschillen te groot. Er kan in het Middelnederlands geen regel gevonden worden die woordelijk overeenstemt met het Oudfrans.⁶ Wel kan in de meeste gevallen de overeenkomstige passage aangewezen worden, zodat de fragmenten gerangschikt kunnen worden.⁷

Deze losse relatie tot de vermoedelijke brontekst is niet typisch voor Jourdein

5 Raadselachtig is de vorm vrowe (r. 273) terwijl de kopiist altijd voluit ‘vrauwe’ spelt. Het raadsel wordt vergroot door ‘vrome’ in r. 309, waar ‘vrowe’ bedoeld wordt. Dat zou erop kunnen wijzen dat de legger ‘vrowe’ spelde, en dat zou dan weer tegen een Westvlaamse legger pleiten.

6 Het dichtst bij komt:

Jourdain 2157:	Que mers ne sueffre arme qui navré fust
Jourdein 219:	De zee mach genen zieken gedogen

7 Zie in dit verband ook Lens 2004, hoofdstuk 3, ‘De versfragmenten van Huge van Bordeeus’, waarin eenzelfde problematiek beschreven wordt.

[p. 214]

van Blaves.⁸ Tijdens het werk van de eerste auteur van dit artikel aan het Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten (hierna REMLT), waarbij alle Middelnederlandse epische teksten en fragmenten - voor zover mogelijk - uitputtend vergeleken werden met de brontekst(en), bleek dat de Middelnederlandse vertalingen/bewerkingen van Oudfranse chansons de geste - zeg maar de Karelepiek in de breedste zin van het woord - zich uitermate grillig verhouden tot de brontekst(en).⁹ De verwarring wordt versterkt door de soms niet geringe onderlinge verschillen tussen de bewaard gebleven (fragmenten van) Oudfranse chansons de geste.¹⁰

Over de wijze waarop Middelnederlandse epische vertalers te werk gingen is nog geen monografie verschenen, maar de door het REMLT opgedane ervaring bevestigt de bevindingen van F.P. van Oostrom en R.M.T. Zemel bij hun onderzoek naar respectievelijk de vertaling van Lantsloot vander Haghedochte en de Ferguut. Het ‘normale’ vertaalgedrag laat zich typeren als 1) bekortend, 2) vereenvoudigend, 3) rationaliserend, 4) idealiserend, en 5) vervagend.¹¹

De Ferguut is in het onderzoek naar de werkwijze van Middelnederlandse epische dichters een kroongetuige aangezien deze Arturroman deels vertaald deels naverteld is, waarbij de statistiek ons aanmoedigt de vertaler en de naverteller als twee (onafhankelijk van elkaar werkzame) auteurs te beschouwen.¹² In het vertaalde gedeelte, de regels 1-2590, zien we een normale vertaler, vanaf regel 2591 echter wordt door de naverteller de loop van het verhaal weliswaar tamelijk correct gevolgd, maar niet zonder grote gevolgen voor de eigennamen. Die zijn niet overgenomen uit de brontekst, maar ontleend aan andere teksten die deel uitmaakten van het literaire referentiekader van de tweede auteur.¹³ Zo heet de in de brontekst naamloze koning die Galiene wil innemen in de Middelnederlandse navertelling Galarant, wordt zijn ambitieuze nies (neef) Art(h)ofilas omgedoopt in Macedoene, terwijl hij - typisch Middelnederlands? - expliciet door Galarant wordt voorgesteld als ‘mire suster sone’ (r. 4280).¹⁴

Het navertelde gedeelte van de Ferguut bevat, anders dan het vertaalde gedeelte, vele eigennamen die niet in de brontekst staan, en die afkomstig zijn uit zowel de wereld van de Arturroman als die van de Karelepiek. Ze zijn geen van alle door de naverteller verzonnen; dat zou hoogst ongebruikelijk geweest zijn! Bezien we nu met deze ogen de Middelnederlandse Jourdein van Blaves dan kunnen wij moeilijk tot een andere slotsom komen dan dat deze roman niet vertaald is maar (in zijn geheel) naverteld. Dat verklaart alles: de uiterst losse verhouding tot het origineel, het verdwijnen van de oorspronkelijke eigennamen en de vervanging daarvan door nieuwe eigennamen. Deze werkwijze lijkt, afgaande op het gebruik van eigennamen, voor epische teksten als Jourdein van Blaves geen uitzondering maar regel.

8 Zie ook Lens 2004, p. 227-237: ‘kenmerken van enkele veertiende-eeuwse teksten’.

9 Een nagenoeg volledige inventarisatie biedt Kienhorst 1988. De vertalingen/bewerkingen van de Oudfranse antieke en Arturromans zijn tamelijk getrouw.

10 Hierover Rychner 1955.

11 Van Oostrom 1981 en Zemel 1991.

12 Kuiper 1989.

13 Over eigennamen en belezenheid: Kuiper 2001 en 2002.

14 Uyttersprot 2004, hoofdstuk 3, paragraaf 3: ‘suster sone’, p. 211-218.

[p. 215]

Accepteren wij deze mogelijkheid - een navertelling uit het hoofd of om het in hedendaagse bewoordingen te gieten, een ‘illegale kopie’ - dan voegt dat een nieuw aspect toe aan het probleem van de opdrachtgever. Het is binnen de medioneerlandistiek gebruikelijk epische teksten toe te schrijven aan een aristocratisch mecenaat.¹⁵ Van de Historie van den Grale weten we dat hij geschreven werd in opdracht van Albrecht van Voorne.¹⁶ Voor de Ferguut-vertaling heeft W. Kuiper gedacht aan Arnulf IV van Pamele (Oudenaarde), een van de Vlaamse pairs, als opdrachtgever.¹⁷ Maar voor de Walewein, de Nachtwacht onder de Vlaamse ridderromans, is zelfs geen kandidaat voorhanden.¹⁸

Met een nieuwe literatuurgeschiedenis in aantocht is het moment daar om het probleem van het (Vlaamse) mecenaat met andere ogen te bekijken. Waarom moet er per se een adellijke opdrachtgever zijn? Omdat de tekst over ridders gaat? Waarom moet er voor teksten als Jourdein van Blaves überhaupt een opdrachtgever zijn? Wat let ons om teksten als Jourdein van Blaves, die vrijwel zeker niet vertaald maar naverteld zijn, te benaderen als vrije producties van (semi-)professionele stedelijke auteurs annex voordragers?¹⁹ Hoe die navertellers aan hun teksten kwamen is weer een ander verhaal...

Een stedelijk (niet adellijk) publiek zal zich prima hebben kunnen identificeren met Jourdein van Blaves. Als Jourdein zijn stand niet kan ophouden en daarom incognito wil blijven, geeft hij zich uit voor de zoon van een koopman.²⁰ Maar nog opvallender is de rol van de stedelingen aan het slot van de roman. De burgers hebben zich tijdens het regime van Fromont gedeisd gehouden, maar als zij zien dat hun rechtmatige heer voor de poorten van de stad staat, vastbesloten die in te nemen, kiezen zij partij voor hem. Eerst valt het commuun (de weerbare ambachtslieden) de verrader Bernaert aan, en als die aanval succes heeft, mengt ook ‘de wet’ (het stadsbestuur) zich in de strijd. Jourdein heeft er geen moeite mee en lijkt allen, op de verraders na, te vergeven.

Het is doodzonde dat er van deze spectaculaire roman zo weinig bewaard is gebleven. Juist omdat het géén getrouwe vertaling is, maar een navertelling waarbij leentjebuur gespeeld werd, geven teksten als Jourdein van Blaves ons zowel in-

15 Hierover om te beginnen Van Oostrom 1992.

16 Ook de Torec werd vrijwel zeker in opdracht van Albrecht van Voorne geschreven (en niet voor de kleine Florens in opdracht van Aleida van Avesnes/Holland zoals Van Oostrom 1996, p. 130-132 betoogt). De jonkvrouwe van Montesclare, een goede bekende uit de Oudfranse Arturromans maar altijd zonder doopnaam, heet bij Jacob Mabile, en laat dat nou de naam van Albrecht van Voornes dochter zijn...

17 Kuiper 1989, p. 68-69. Een sterk tegenargument is het gegeven dat Arnulf van huis uit Frans sprak. Maar daar staat weer tegenover dat hij het klooster te Ename protegeerde dat Nederlandstalige literatuur produceerde. Over het Vlaamse mecenaat is weinig bekend en weinig geschreven: Besamusca 1991 en Van den Berg 1994 en 1995.

18 Wel is er onderzoek gedaan naar de herkomst en provenance van het Leidse handschrift Ltk. 195, waarin de tekst bewaard bleef: Lieftinck 1947 en Kuiper 1998. Ook naar de identiteit van de opdrachtgever van de Brabantse Nachtwacht, de Roman van Heinric en Margriete van Limborch, is het gissen: Sleiderink 2003, p. 112.

19 Zoals bijvoorbeeld de veertiende-eeuwse bezitter van de Ferguut, de Limborch en de Walewein, die er (ten behoeve van voordrachtsessies?) semiparagraaftekens in aanbracht (Kuiper 1998, p. 173-75.) Men leze in dit verband ook (de inleiding van) Brinkman/Schenkel 1997 en Brinkman/Mulder 2003.

20 Frappant in dit verband is ook het woord vente dat door Oriabeel bij wijze van beeldspraak gebruikt wordt - Het wert hem tere armer vente (r. 77) - dat is koopmanstaal!

[p. 216]

zicht in de literaire horizon van de auteur/bewerker als in het literaire bedrijf van die dagen.

Met de Middelnederlandse epiek heeft Jourdein qua motieven en eigennamen, weinig of niets gemeen, of het zou moeten zijn dat Jourdein - evenals Margriete van Limborch - incognito beweert dat zijn vader een koopman is. Waar Jourdein van Blaves van de Oudfranse voorbeeldtekst afwijkt, wordt er met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid ontleend aan de Franstalige letterkunde.

4 De herkomst van de eigennamen

Het meest opvallende verschil tussen de Middelnederlandse bewerking en het Oudfranse origineel vormen de personages en de eigennamen. Sommige personages komen zowel in het origineel als in de bewerking voor maar dragen een andere naam, anderen komen ofwel in de Jourdain ofwel in Jourdein voor. Omdat wij de relatie niet kennen tussen het bewaard gebleven chansons de geste en de Middelnederlandse tekstfragmenten is het niet echt relevant na te gaan wie er allemaal ontbreken in de Middelnederlandse Jourdein. Interessanter is het na te gaan welke persoons- en plaatsnamen veranderd zijn, alsook welke personages zijn toegevoegd ten opzichte van de versie/redactie in het bewaard gebleven Jourdain-handschrift.

Heel weinig eigennamen zijn onveranderd overgenomen. Van de persoonsnamen bleven Jourdein, Oriabeel en Fromont, van de plaatsnamen Blaves, Bordelois en Vautamijs bewaard.

Personages die zowel in origineel als in bewerking voorkomen, maar die een naamsverandering hebben ondergaan zijn: Marques, de vader van Oriabel, die in het Middelnederlands Ritsaert geheten is, en de Saraceen Sortin die in Jourdein Gaudrijs (van Esclamore) genaamd is/lijkt. Nu is Ritsaert een te vaak voorkomende naam om er iets mee aan te kunnen vangen, maar een naamcombinatie als Gaudrijs van Esclamore kan brononthullend zijn. Het Répertoire des noms propres [...] van André Moisan vermeldt een Saraceen Gaudras in Le Siège de Barbastre.²¹ Esclamor komt in Moisan niet als toponiem voor, wel noemt hij een Saraceense koning Esclamor d'Orbrie in het chanson de geste Fouques de Candie, een destijds zeer populaire tekst. Maar er is ook een heidense koning Esclamars die in Le bastart de Bouillon een broer is van onder andere Saudoine, die behalve in Le bastart de Bouillon ook voorkomt in Baudouin de Sebourc en Le chevalier au Cygne et Godefroi de Bouillon.

De Saraceen Gaudrijs van Esclamore berijdt een ros dat luistert naar de naam Marcepein. Dit paard komt volgens Moisan in maar één andere tekst voor: Galien le Restoré.²² Galien is de buitenechtelijke zoon van Roland, die opgroeit aan het hof van Damas. Op veertienjarige leeftijd gaat hij op zoek naar zijn vader en rijdt op het paard Marchepin (dat van Olivier was, die het veroverde op de Saraceense koning Corundi) naar Spanje, waar zijn vader te Ronceveaux sterft voordat zij elkaar ontmoeten. Inhoudelijk zijn er nauwelijks raakvlakken tussen Galien le Res-

21 Moisan 1986.

22 Dougherty/Barnes 1981. Met dank aan de immer behulpzame romanist dr Jelle Koopmans (UvA).

[p. 217]

toré en Jourdein van Blaves - of het moest zijn dat Roland te Blaves begraven ligt - maar als wij de Table des noms propres in de editie-Dougherty/Barnes bekijken dan vinden we daarin namen terug - Anthelme, Bleves, Girart, Guimart, Logier en Regnier - die een niet onbelangrijke rol spelen in Jourdain, alsook namen die in Jourdein zijn toegevoegd: Ermeriet (persoon), Bernart, Manessier, Marchepin, Paris (stad), Richart en Savari. Die tekst moet de naverteller gekend hebben!

Blijven over koning Murise, de strijder Calafrine, koning Flore van Hermerien en de toponiemen Gaders, Limoysijn, Pisen, Scollant/Scotlant, Tintageul en Toscane. Een beroep op de databases van het REMLT levert enkel nulresultaten op. Zeker lijkt dat deze namen aan Franse teksten ontleend zijn. Gaders moet waarschijnlijk begrepen worden als Cadiz in Zuid-Spanje, en mogelijk is - zie hieronder - met Hermerien het Zuidoost-Spaanse Almeria bedoeld. Pisen (Pisa in Toscane) en Toscane zullen Italiaans zijn, associaties met Palerne? Limousin lijkt een überbietende toevoeging op Blaves en Bordelois, maar ligt wel een flink eind uit de buurt. Resten Scollant en Tintaguel. Schotland is een goede bekende in de Karelepiek, en Tintaguel komt voor in het chanson de geste Beuve de Hantone, een tekst die - ook omdat hij in het Middelnederlands vertaald en bewerkt werd - in Vlaanderen bekend mag worden verondersteld. Beïnvloeding door Arturromans is mogelijk maar minder waarschijnlijk aangezien de Karelepiek veel dieper lijkt te zijn doorgedrongen in het literaire bewustzijn.

Het Oudfranse chanson de geste kent drie Calafrines, waarvan er één in Le chevalier au Cygne et Godefroi de Bouillon voorkomt, waarin wij eerder Saudoine terugvonden. Murise bestaat niet, maar als wij hem op een lijn mogen stellen met Morise dan is er keuze te over. Het kan toeval zijn, maar in de al eerder genoemde Le chevalier au Cygne et Godefroi de Bouillon wordt meerdere malen gerefereerd aan de vechtende heilige Mauritius. Op het eerste gezicht lijkt er geen enkel verband te zijn, maar raadpleging van de Mauritius-legende in de Zuidmiddelnederlandse vertaling van de Legenda aurea levert een associatief verband op:²³

Wat den name bediedt
MAuricius es gheseit uan mari dats de zee. ende cis dats keeren oft hert oft uan us dats gheradere oft haestende. Oft hi es gheseit uan mauro dats swert Want hi hadde bitterheit ouer oeffeninghe deser catiuecheit ende ouer breetheit des lantscaeps. Hi was oec kerende in dafwerpen dat hem oueruloeyde. Hert ende uast int ghedoghen uan tormenten. Hi was gheradech in dien dat hi sine ridders uerstoutte. Hi was haestende bi hitten ende menechfuldech in goeden werken. Hi was swert in hem seluen te uersmadenne.
[...]
¶ Doe de coninc guturan de werelt liet ende hi sinen tresoor den armen ende der kerken deilde so beual hi enen pape dat hi hem bringhen soude uan deser marteleren reliquien. Ende doe dese pape metten reliquien quam met scepe dore de laec uan lauennen ende een groot tempeest op hem quam so dat si alle waenden uerdrincken so hilt hi dese reliquien ieghen den tempeest ende te hant wert een groot ghestil op dwater.²⁴

23 Brussel KB, hs. 15140, fol. 304vb-305ra; 306va, editie A. Berteloot, G. Claassens en W. Kuiper (nog niet verschenen).

24 In Amsterdam UB, hs. VI B 15, fol. 161vb (om aan te geven hoe aalglad eigennamen zijn):
DOe die coninc guteram die werlt liet ende hi sijn goet den armen ende der kerken deilde so beual hi enen priester dat hi hem brengen soude vanden gebeente deser martelaren Ende doe dese priester quam mit scepen doer die zee van slauonien mit desen heilichdom ende een zwaer tempeest op hem rees also dat si alle waenden verdrenken So hielden si dit heilichdom tegen den tempeest ende thant wort een grote stilheit opten water.

[p. 218]

Koning Flore van Hermerien kan geïnspireerd zijn op de zogeheten seconde version van Floire et Blancheflor. Deze meer ridderlijke versie wijkt nogal af van de ons meer vertrouwde idyllische versie, die door Diederic van Assenede vertaald werd. In deze versie is Floires vader ‘Uns rols estoit issuz d'Espaigne’ (r. 57) - ‘Een heyden coninc uut Spaengen quam’ (r. 91), maar in de seconde version lezen we:

En Espaigne ot un riche roi
Saige et prodome de la loi
Tuz le reaume d'Aumarie
Fu siens quites en sa baillie

Omdat Jourdein een Vlaamse tekst is, mag Hermerien (ook) als Ermerien gelezen worden, en dan is de stap via Elmerien naar Almeria c.q. Aumarie niet zo groot meer, de ‘l’ en de ‘r’ wisselen ook in het Middelnederlands wel eens van plaats. Dit is minder (ver)gezocht dan het lijkt, de eigennamen in de Middelnederlandse epiek zijn in de regel - de meest bekende buiten beschouwing gelaten - matig tot ernstig verminkt, maar omdat ‘wij’ haast uitsluitend kritische edities gebruiken, waarin al die in de ogen van de (negentiende-eeuwse) editeurs ‘domme kopiistenfouten’ al dan niet stilzwijgend verbeterd zijn, realiseren wij ons dat onvoldoende.

Koning Parijs ten slotte kan (ook) niet ondubbelzinnig geïdentificeerd worden. Moisan noemt naast de fameuze Trojaanse hartedief twee anderen: 1) vader van Floire (Chanson de Roland - niet de Oxford-versie), 2) één van de 17 zonen van Ciperis de Vignevaux, koning van Schotland (Ciperis de Vignevaux).²⁵

25 Raadpleging van Ciperis de Vignevaux brengt aan het licht dat deze tekst in het naburige Picardië geschreven werd. (Gelet op de stroom van ontleningen in Middelnederlandse epische teksten aan chansons de geste die Picardisch zijn, moet deze regio een groothandelsfunctie vervuld hebben.) De editeur typeert de tekst als volgt: ‘There is a materialistic tone in the poem - a slight preoccupation with wealth and power. The occasional bitter note which creeps into the poem when he is talking of wealth and some of the figures of speech lead to the conclusion that the poet was of the “peuple”.’ (Woods 1949, p. 7). Los hiervan heeft de tekst een aantal eigennamen gemeen met Jourdein van Blaves: Alexandre, Ammarie?, Bordelois, Escosse, Florens, Henris, Orable, Paris, Sandoine, Savari, Tosquains.

5 Conclusie

Uit de manier waarop de Middelnederlandse bewerker met de eigennamen omsprong, kunnen wij afleiden dat de kans dat zijn tekst een vertaling was van een verloren gegane redactie/versie van Jourdain de Blaye minimaal is. De dichter heeft vrijwel zeker de plot van zijn bron op basis van aantekeningen of uit zijn memoria naverteld. De belangrijkste eigennamen kon hij zich herinneren, maar de overige eigennamen lijkt hij bijeengeraapt te hebben uit een handvol teksten die hij ofwel bezat of die in zijn werkgeheugen zaten. Met intertekstualiteit heeft dit alles niets te maken, integendeel haast, slechts de naam wordt overgenomen, niet wat er aan die naam vastzit.²⁶

26 Over (de verschillende vormen van) intertekstualiteit leze men Besamusca 1998, p. 9-12.

[p. 219]

De naverteller van Jourdain de Blaye gedraagt zich hierin niet wezenlijk anders dan veel van zijn collega-bewerkers van Oudfranse chansons de geste, althans zoals dat naar voren gekomen is bij het uitputtend inventariseren, indexeren en annoteren van de eigennamen in de Middelnederlandse (Karel-)epiek voor het REMLT-project. Maar zelden is er sprake van een getrouwe vertaling. Gebruikelijker lijkt het - door de fragmentarische overlevering van de Middelnederlandse Karelepiek is het moeilijk hierover waterdichte uitspraken te doen - dat de bewerker het ‘origineel’ navertelde, misschien op basis van vluchtige lezing, maar weten van horen zeggen is evenzeer mogelijk. De bewerker van Jourdain de Blaye heeft - ondanks zijn bronvermelding Also mi tWalsce wille verclaren (r. 103) - tijdens het verdietsen geen handschrift met de Franse brontekst op tafel gehad. Als hij al een handschrift onder ogen gehad heeft dan zat dat, toen hij schreef, in zijn hoofd. Tijdens het verdietsen zal hij bewust en onbewust elementen hebben weggelaten, omdat die hem irrelevant voorkwamen of zo weinig indruk op hem gemaakt hadden dat hij ze vergeten was. Daarnaast zal hij bewust en onbewust elementen hebben toegevoegd, omdat hij die welkome aanvullingen op het verhaal achtte of omdat hij ze met het origineel associeerde.

In de manier waarop hij zijn eigennamen bijeengrabbelde, lijkt de Jourdain-bewerker representatief voor zijn beroepsgroep. Maar hoogstzelden zien wij dat een bewerker zélf een naam bedenkt. In bijna alle gevallen lijken de eigennamen in de Middelnederlandse bewerkingen van de Oudfranse chansons de geste overgenomen te zijn uit ándere chansons de geste. Deze observatie wordt bevestigd door het gegeven dat als een opvallende eigennaam getraceerd kan worden naar een specifiek chanson de geste, diezelfde tekst in de regel (veel) meer gemeenschappelijke eigennamen blijkt te bevatten. Systematisch onderzoek hiernaar kan ons het nodige leren over de literaire horizon van deze B-auteurs, die vermoedelijk beeldbepalender waren voor het literair bedrijf van hun tijd dan A-auteurs die afhankelijk waren van een opdrachtgever m/v.

De Jourdain-bewerker lijkt tenslotte niet (of nauwelijks) uit contemporaine Middelnederlandse teksten te hebben geput, en ook daarin vormde hij geen uitzondering. (Zuid)Middelnederlandse auteurs uit de dertiende en veertiende eeuw lijken vele malen beter thuis in de Franstalige letterkunde dan in het werk van hun Dietse collega's.

6 Beschrijving van het handschrift en de fragmenten

6.1 Het oorspronkelijke handschrift

Alle fragmenten, in totaal vier stroken perkament, waarvan hier de tekst voor het eerst wordt uitgegeven, hebben behoord tot een en hetzelfde handschrift. Op basis van de gegevens die de fragmenten ons verstrekken, zal eerst bij wijze van reconstructie getracht worden een beeld te schetsen van de oorspronkelijke codex. Vervolgens zal nader worden ingegaan op aspecten van de fragmenten, voor zover die nog niet ter sprake zijn gebracht bij de reconstructie van de codex.

De codex was samengesteld uit (dubbel)bladen van perkament. De afmetingen van het boekblok waren vermoedelijk ca. 240 à 245 x precies 175 mm; prikgaatjes

[p. 220]

zijn nog aanwezig in enkele van de buitenmarges van drie van de vier stroken. De afmetingen van de tekstspiegel bedroegen ca. 190 x precies 135 mm. De codex kende een mise-en-page over twee kolommen. Het aantal regels per kolom valt niet precies te bepalen, de gemiddelde regelhoogte bedraagt 4,5 mm, zodat bij een tekstspiegel van ca. 190 mm het aantal regels mogelijk 42 geweest zal zijn.²⁷

Voor zover de fragmenten dat laten zien, is de tekst geschreven door één professionele kopiist. Hij schreef een littera textualis van gemiddeld niveau (zie afb. 1). Te oordelen naar enkele paleografische en orthografische kenmerken kan het schrift uit het tweede kwart van de veertiende eeuw stammen (zie Datering). De abbreviaturen die de kopiist neerschreef, zijn vrijwel alle voor die tijd zeer gebruikelijk. Enigszins opmerkelijk is het et-teken voor ‘ende’ in r. 188. Interpunctie komt in de tekst op de bewaard gebleven fragmenten niet voor. Rond Romeinse cijfers (zoals: .vi. voor ‘zes’) en rond de afkorting voor ‘conijnc’ (.cō.) plaatste de kopiist wel punten als grafische onderscheidingstekens.

De kopiist corrigeerde zelf zijn tekst. In r. 300 verbeterde hij ‘wrauwe’ tot ‘vrauwe’ door de eerste verticale pennestreek van de w te expungeren. In r. 425 lijkt het woordje ‘so’ te zijn doorgehaald en in r. 429 noteerde hij achteraan de regel twee woorden, waarbij hij door middel van invoegingstekens de plaats aangaf waar zij in die regel moeten worden ingevoegd: ‘Bi _z saudone den deigen _z rade van’ wordt dus ‘Bi rade van saudone den deigen’. Soms is de bedoeling van de kopiist niet geheel duidelijk. In r. 9 schreef hij aanvankelijk ‘Daer ic omme dochte wee’. In tweede instantie noteerde hij boven de e van ‘dochte’ in kleine lettertjes ‘ic’. Mogelijk bedoelde hij te schrijven ‘Daer omme dochtic wee’, maar omdat het eerste ‘ic’ en de e van ‘dochte’ niet als fout gemarkeerd zijn, blijft de lezing onzeker. In r. 59 lijkt ‘de’ verbeterd te zijn in ‘die’ door middel van een superscript toegevoegde i (maar een zuivere i is dit teken niet). De r. 284-285 zijn evident corrupt, alleen al gelet op de lengte van r. 284; vergelijk ook het rijmpaar met dezelfde rijmwoorden - in omgekeerde volgorde - in de r. 280-281). In enkele gevallen heeft de kopiist zijn foutjes niet opgemerkt. In r. 224 noteerde hij een afkortingsteken teveel, zodat er ‘consten’ staat in plaats van ‘costen’, en in r. 249 schreef hij ‘adden’ in plaats van ‘adde’. In ten minste één geval is niet duidelijk of al dan niet sprake is van een fout, namelijk in r. 119: bij de lezing ‘Ic ne houde groot na smal’ is de verleiding sterk om te veronderstellen dat de kopiist in plaats van ‘na’ het gebruikelijke ‘no’ had moeten schrijven. Maar in een der Lekenspiegel-handschriften leest men ‘Ende en cost hem nochtan groet na smal’. Andere handschriften met Boendales spiegel hebben ‘groet no smal’, er is dus een parallel, goed of fout.²⁸

De geleding van deze epische tekst is eveneens traditioneel, dat wil zeggen dat er geen indeling is in kapittels die van een kapittelopschrift (en/of kapittelnummer) zijn voorzien en waarvan de tekst begint met een kapittelinitiaal. De tekst is visueel onderverdeeld in delen, misschien aan te duiden als episodes, waarvan het be-

27 Vergelijk een der ‘standaardformaten’ voor epische handschriften met een mise-en-page in twee kolommen van elk 40 regels: 230-240 x 160-170 mm. Het Jourdein-handschrift is iets groter geweest en telde mogelijk ook twee regels tekst meer per kolom; zie Biemans 1997, dl. 1, p. 141; uit de tabel op p. 147 blijkt dat een aantal van 42 regels per kolom niet ongebruikelijk was voor dit type handschriften.

28 Het eerst bedoelde Lekenspiegel-handschrift is Brussel, KB, hs. 15658 van ca. 1340-1360; de passage behoort tot Boek III, kapittel 10.

[p. 221]

gin wordt gemarkeerd door een ‘lombarde’ of geschilderde letter, steeds twee regels hoog; een representant daarvoor noteerde de kopiist in de hoofdletterkolom. Omdat de lombarden vrijwel geheel binnen de tekstkolommen staan, springen de ernaast geschreven versregels in. De eerste letter van elke regel is een kapitaal en staat apart van de rest van de regel (in de ‘hoofdletterkolom’). Ook de eerste letter van de regels naast een lombarde is meestal een kapitaal.²⁹ Dankzij dit vormgevingsprincipe is duidelijk dat vóór de r. 390 en 391 een lombarde stond!

Geheel in overeenstemming met het sobere karakter van dit handschrift is de rubricatie alleen in rood uitgevoerd en beperkt gebleven tot het schilderen van de lombarden. Kapitalen zijn niet met rood aangezet en op de fragmenten komen geen paragraaftekens voor. Niets op de fragmenten wijst op enige vorm van decoratie.

De paleografische aspecten waarop de datering ‘tweede kwart van de veertiende eeuw’ vooral gebaseerd is, zijn het af en toe voorkomen van ‘de open kopjes-a’ en de ‘tong-e’. Daarnaast wijst ook een orthografisch aspect op de eerste helft van de veertiende eeuw, namelijk het vaak noteren van lange vocalen in gesloten syllabe als een enkel teken, dus zonder de toevoeging van een lengteteken. Behalve in ‘vremteit’ in r. 49 i.p.v. ‘vreemteit’, gaat het steeds om de onverlengde lange-o, waarbij moet worden opgemerkt dat de kopiist dan altijd -oo- schreef en niet -oe-: ‘dor’ in r. 13 en 205 i.p.v. ‘door’, ‘worden’ in r. 79 i.p.v. ‘woorden’, ‘hordic’ in r. 129 i.p.v. ‘hoordic’, ‘horde’ in r. 220 (in rijmpositie met ‘scoorde’, r. 221) i.p.v. ‘hoorde’, ‘porte’ respectievelijk ‘porten’ in r. 65 en 382 i.p.v. ‘poorte’ en ‘poorten’ (maar ‘poorten’ in r. 63 en ‘poor[t]’ in r. 365).³⁰

De dialectverschijnselen wijzen eenduidig naar Vlaanderen, waarbij naast algemeen Vlaamse vormen ook vormen voorkomen die naar West-Vlaanderen lijken te wijzen. Het is moeilijk vast te stellen of daarbij onderscheid gemaakt moet worden tussen de grondtaal van de tekst (bijvoorbeeld: Vlaams) en een lichte dialectkleuring (bijvoorbeeld Westvlaams) in het afschrift van deze kopiist. Het is evenzeer mogelijk dat een Westvlaamse tekst in West-Vlaanderen is afgeschreven, althans door een kopiist die Westvlaams schreef. Van den Berg meent dat we hier te maken hebben met een Westvlaamse grondtekst die door een Oostvlaamse kopiist is afgeschreven.³¹ Waarschijnlijk baseerde hij zich voor de lokalisering van het handschrift in Oost-Vlaanderen op de -au(w)-spelling voor -ou(w)-, die inderdaad een kenmerk is voor (Zuid-)Oost-Vlaanderen. Maar niet altijd. De Amsterdamse taalkundige Van Reenen concludeerde dat de -au(w)-spelling omstreeks het midden van de veertiende eeuw ook in Brugge en omgeving frequent voorkwam.³² Maar betekent de formulering ‘en omgeving’ dat we vooral aan Noordwest-Vlaanderen moeten denken of is ook Zuidwest-Vlaanderen mogelijk?

29 Natuurlijk is er een uitzondering: de regels 78 en 79 vervolgen na een lombarde met een kleine letter.

30 Zie voor beide aspecten, als ook voor het dateren van Middelnederlandse handschriften in het algemeen, Biemans 1997, dl. 1, hoofdstuk VI, met name p. 189-192 en p. 205-206. Vergelijk ook de datering bij Kienhorst 1988, dl. 1, p. 78: midden, misschien eerste helft veertiende eeuw, en de datering bij Klein 1995, p. 15: tweede kwart van de veertiende eeuw, maar eerder aan het eind van het kwart dan in het begin (zie de toelichting van Klein op p. 13).

31 Persoonlijke mededeling, in 1988 gepubliceerd bij Kienhorst 1988, dl. 1, p. 78.

32 Zie voor deze bijzondere spelling Biemans 1997, dl. 1, p. 215-216.

[p. 222]

Algemeen Vlaamse verschijnselen in deze fragmenten van Jourdein van Blaves zijn bijvoorbeeld de depalatalisering van er+consonant zoals in ‘arde’ (frequent, i.p.v. ‘herde’), hier in combinatie met procope van de h. Andere voorbeelden van procope van de h zijn ‘adde’, ‘adt’, ‘ads’, ‘adden’, diverse andere vormen van ‘(h)ebben’, als ook ‘oger’ voor ‘hoger’ (in r. 50; vergelijk ‘oge’ in r. 200, maar ‘hogher’ in r. 186!), ‘elpen’ voor ‘helpen’ (r. 121 en vergelijk ‘elpe’ in r. 271 en 356 alsmede ‘elp’ in r. 417), ‘am[en]’ (r. 115, i.p.v. ‘hamen’), ‘beanghen’ (r. 314, i.p.v. ‘behanghen’), ‘beagelike’ (in r. 323, i.p.v. ‘behagelijke’) en ‘gheeel’ (r. 373, i.p.v. ‘gheheel’). Vlaams is ook de vorm ‘of’ i.p.v. ‘af’ (r. 88, 213, 432 en 434), de palatalisering van de o in ‘up’, ‘uptie’, ‘upten’, ‘updat’, ‘uppenbare’ enz., de consequente -ou-spelling voor -oe- in ‘drouve’ (r. 23), ‘gevouch’ (r. 41), ‘bloume’ (in r. 53), ‘genouch’ (r. 173), ‘gesouch’ (r. 174) enz., en de zeer frequente -oo-spelling voor de lange ‘o’, zoals in ‘coopman’ (r. 6), ‘ooc’ (r. 7), ‘doot’ (r. 12), ‘noot’ (r. 13) enz. Kenmerkend voor Vlaanderen zijn voorts ‘entie’ voor ‘end(e) die’ (in r. 166), ‘bede’ voor ‘beide’ en altijd ‘soe’ voor het vrouwelijke persoonlijk voornaamwoord ‘si’ (in r. 26, 27, 60, 71, 74 enz.).

Voorbeelden van West-Vlaamse dialectverschijnselen zijn vormen als ‘cam’ (in r. 71 en 191, i.p.v. ‘quam’) alsmede ‘camen’ (in r. III en 363, i.p.v. ‘quamen’), evenals ‘jou’ naast ‘u’ in r. 252.³³ In het voorafgaande is al aangestipt dat de -auspelling voor -ou- behalve in Oost-Vlaanderen ook in West-Vlaanderen kan voorkomen; voorbeelden zijn naast ‘rauwe’ (in r. 234 en 330, i.p.v. ‘rouwe’), ‘trauwe[n]’ (in r. 204) en ‘Betraudi’ (in r. 276) ook veelvuldig de vorm ‘vrauwe’ (i.p.v. ‘vrouwe’). Zeer opmerkelijk is de consequente en frequente spelling van -eals -ei- (bijvoorbeeld in ‘eidel’ i.p.v. ‘edel’, ‘deide’ i.p.v. ‘dede’, ‘teigen’ i.p.v. ‘tegen’, ‘geiven’ i.p.v. ‘geven’ en in vele andere woorden). A. van Loey heeft dit verschijnsel voor de veertiende eeuw waargenomen in de streek tussen de IJzer, de Ieperlee, de Lei, de Aa en de Noordzee, al komen dergelijke vormen ook al in Brugge voor aan het einde van de dertiende eeuw.³⁴ Al met al lijkt daarom een lokalisering van dit handschrift in Zuidwest-Vlaanderen (Veurne-Ambacht) toch het meest waarschijnlijk. Anders gezegd: vermoedelijk was de kopiist van dit handschrift van Zuidwest-Vlaamse origine.

33 Van Loey 1980a, § 27, g, met aantekening.

34 Van Loey 1980b, § 49, opm. 2 - met dank aan prof, dr Amand Berteloot voor zijn expertise in dezen.

6.2 De fragmenten

In totaal zijn tot op heden slechts vier fragmenten van het oorspronkelijke handschrift bekend. Het gaat om vier stroken perkament die alle over de breedte uit een dubbelblad zijn gesneden. De stroken die thans bewaard worden in de Universiteitsbibliotheek te Leiden, kunnen grotendeels aaneengepast worden en maakten dus deel uit van een en hetzelfde dubbelblad. Samen bevinden zich op deze stroken 8 tekstfragmenten. De twee stroken in de Stadsbibliotheek te Maastricht passen niet aaneen en stammen vrijwel zeker niet uit één dubbelblad. Deze twee stroken bevatten samen 16 gedeelten van de tekst, zodat het totaal aantal tekstfragmenten 24 bedraagt.

[p. 223]

De stroken deden paarsgewijs dienst als oor of versteviging van het scharnier tussen het boekblok en de platten van twee boeken. Van de thans in Leiden bewaarde fragmenten is niet bekend in welk boek zij zaten, van de Maastrichtse stroken weten we dat wel (zie onder). Het feit dat de fragmenten horizontaal uit enkele dubbelbladen zijn gesneden, betekent dat het oorspronkelijke handschrift eerst uit elkaar is genomen en dat ook de dubbelbladen van de katernen geheel zijn losgemaakt, voordat de binder daaruit de stukken perkament sneed die hij nodig had voor het maken van de boekbanden.³⁵

35 Zie voor de hier gebruikte termen alsmede voor deze zeer gebruikelijke werkwijze, Biemans 2004.

6.3 De Leidse fragmenten

De ‘bovenste’ van de Leidse stroken is ca. 55-60 mm hoog en ca. 300 mm breed, de ‘onderste’ strook meet ca. 58-65 x 290-295 mm. Passen we de stroken aaneen, dan zijn van de tekstkolommen nog 27 tot 29 regels geheel of gedeeltelijk bewaard gebleven. De stroken deden dienst als oor in een boekband van ten minste ca. 300 mm hoog en vertonen nog de gebruikelijke vouw met naaigaatjes; in een der naaigaatjes in fol. 1 bevindt zich in de onderste strook nog een restje bindgaren. Aan de uiteinden van de stroken zijn op fol. 1v en 2r sporen van de inslagen te zien van het leer waarmee de boekband bekleed was.³⁶

Het bestaan van de Leidse fragmenten was al bekend vóór 1920. De stroken waren in bezit van drs Antonius Hubertus Geurts (1865-1933), professor en directeur van het priesterseminarie te Rolduc in Limburg.³⁷ Geurts had een afschrift gemaakt van de tekst op zijn fragmenten en had dat afschrift ter beschikking gesteld aan prof. dr C.G.N. de Vooys, hoogleraar in de Nederlandse taal- en letterkunde te Utrecht. De Vooys op zijn beurt had het afschrift doorgegeven aan prof. dr Willem de Vreese, toen bibliothecaris van de Gemeentelijke Bibliotheek te Rotterdam en een kenner bij uitstek van de Middelnederlandse handschriften, met het verzoek de tekst te identificeren. Op 6 februari 1920 schreef De Vreese aan de eerwaarde heer Geurts, dat hij de tekst weliswaar nog niet had kunnen identificeren, maar dat het er alle schijn van had dat de tekst behoorde tot ‘een dichtwerk, dat totnogtoe absoluut onbekend is’.³⁸ De Vreese verzocht tevens de fragmenten in bruikleen te mogen ontvangen om ze te kunnen beschrijven voor zijn Bibliotheca Neerlandica Manuscripta en verklaarde zich bereid de teksten uit te geven in het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, althans wanneer Geurts daartoe zelf geen plannen koesterde. Op 18 februari 1920 antwoordde Geurts dat hij om gezondheidsredenen zijn werk als directeur van Rolduc had neergelegd en naar Blerick was verhuisd. Wat de fragmenten betreft, schrijft hij: ‘U bedoelt zeker de fragmenten van Jourdain de Blaye’. Dat is de eerste keer dat de tekst een naam draagt. Voorts meldt Geurts dat hij de tekst zelf wil uitgeven in het ‘Tijdschrift’. Hij vermoedt dat de Middelnederlandse tekst een vertaling is van ‘een ou-

36 Vergelijk Kienhorst 1988, dl. 1, p. 78-79.

37 Zie over hem Geurts 1984.

38 Leiden, UB, hs. BPL 3460 (2), De Vreese aan H.A. Geurts, 6-2-1920. De correspondentie tussen beiden bevond zich aanvankelijk bij De Vreeses notities in de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (BNM), s.v. Geurts, maar is later apart genomen en overgebracht naar de BPL-collectie.

[p. 224]

1. Leiden, Universiteitsbibliotheek, hs. Ltk. 2159, fol. 2V, onderste strook (ware grootte).

deren Franschen roman, die verloren is’. Hij stelde voor dat hij zijn ‘artikeltje’ na voltooiing, samen met de fragmenten aan De Vreese ter inzage zou zenden.³⁹

Geurts' slechte gezondheid - met name het feit dat hij aan een ernstige vorm van staar leed - heeft de realisatie van deze plannen verhinderd, er gebeurde niets. Ruim elf jaar later, op 14 September 1931, waagde De Vreese een tweede poging. Hij herhaalde zijn verzoek de fragmenten in bruikleen te mogen ontvangen om ze te kunnen beschrijven.⁴⁰ Een antwoord is niet overgeleverd, maar duidelijk is dat er geen verandering in de situatie kwam. Op 1 mei 1933 overleed de weleerwaarde heer Geurts, na een langdurige ziekte. Zijn overlijden moet aan De Vreese bekend zijn geweest, in de BNM bevindt zich een krantenknipsel uit De Maasbode met het overlijdensbericht en een knipsel van 2 mei 1933 met een uitvoerig in memoriam aan A.H. Geurts.⁴¹ In de zomer van het jaar daarop moet De Vreese gecorrespondeerd hebben met een neef van Geurts, blijkbaar de nieuwe eigenaar van de fragmenten: A.H.M. Geurts (1906-1984), toen ter tijd kapelaan te Meerlo.⁴² De aanhouder won. In augustus 1934 heeft De Vreese de kapelaan bezocht en slaagde hij erin de stukken mee te mogen nemen.⁴³ En zoals zo vaak, De Vreese maakte geen haast met het terugzenden van handschriftelijk materiaal dat hem ter bestudering tijdelijk was toevertrouwd. Op 1 september 1935 schreef kapelaan Geurts hem een briefje, waarin hij veronderstelde dat De Vreese zijn onderzoek inmid-

39 Leiden, UB, hs. BPL 3460 (1), A.H. Geurts aan De Vreese, 18-02-1920.

40 Leiden, UB, hs. BPL 3460 (2), De Vreese aan A.H. Geurts, 14-09-1931.

41 Leiden, UB, BNM, s.v. Geurts. De tekst, in de rubriek Kerkelijk Leven, is ondertekend met de mitialen ‘J.N.’.

42 Zie voor beide priesters: Simonis 2001, p. 278.

43 Een notitie in de BNM, s.v. Geurts, en een brief van A. Geurts te Meerlo (Leiden, UB, hs. BPL 2998; A. Geurts aan De Vreese van 1-08-1934) doen vermoeden dat De Vreese op 3 juli tevergeefs bij kapelaan Geurts langs is geweest, hem daarna geschreven heeft, en maken duidelijk dat hij op 3 augustus opnieuw naar Meerlo is gereisd en toen een ontmoeting heeft gehad.

[p. 225]

dels had voltooid en de fragmenten terugvroeg.⁴⁴ Tevergeefs, want in 1962 trof de Leidse conservator P.F.J. Obbema de fragmenten aan te midden van nog enkele andere stukken die tevoorschijn waren gekomen uit de nalatenschap van De Vreese, die op 10 januari 1938 was overleden.

In overleg met De Vreeses dochter, mevrouw H. Overdiep-De Vreese (1923-2002), werd besloten deze handschriften, waarvan het onmogelijk was gebleken de rechtmatige eigenaren op te sporen, tot nader order onder te brengen in de Leidse Universiteitsbibliotheek, in de handschriftenverzameling van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Daaronder bevonden zich ook de Jourdein-fragmenten, die de signatuur Ltk. 2159 kregen.⁴⁵

44 Leiden, UB, hs. BPL 2998, A. Geurts aan De Vreese, 1-12-1935. Overigens zal ook het feit dat De Vreese in zijn laatste levensjaren herhaaldelijk ernstig ziek is geweest, een rol gespeeld hebben bij het niet (kunnen) voltooien van werkzaamheden en het daarom niet retourneren van bruiklenen.

45 Zie Obbema 1987; voor de beknopte beschrijving van de Jourdein-fragmenten zie p. 66.

6.4 De Maastrichtse fragmenten

De ‘hoogste’ van de Maastrichtse stroken (fol. 1+2) is ca. 80 tot 90 mm hoog en ca. 340 mm breed en bevat per kolom nog 19-20 regels tekst (geheel of gedeeltelijk); de ‘smallere’ strook (fol. 3+4) meet ca. 50-65 x 320 tot 333 mm en daarop zijn per kolom steeds 7-8 regels geheel of gedeeltelijk overgeleverd. De stroken deden dienst als oor in een boekband van bijna 350 mm hoog en vertonen nog de gebruikelijke vouw met naaigaatjes (zie ook onder). Aan de uiteinden van de stroken zijn op fol. 1v en 2r respectievelijk 3v en 4r sporen van de inslagen te zien van het leer waarmee de boekband bekleed is.

De Maastrichtse fragmenten werden op 21 mei 1991 door mevrouw drs Aletta Schmidt, conservator van de Stadsbibliotheek, voorgelegd aan de tweede auteur van dit artikel, die tot zijn eigen verbazing de stroken op basis van het schrift en de eigennamen in de tekst onmiddellijk kon identificeren als nieuwe fragmenten van de roman van Jourdain de Blaye, zoals de tekst toen nog werd aangeduid.

Dankzij een goede vorm van registratie was het mogelijk de band waaruit de fragmenten waren losgenomen, bij de bestudering van de stukken te betrekken. Het bleek te gaan om een editie van het bekende Dictionarium latinum of Latijns woordenboek van Ambrogio Calepio of Ambrosius Calepinus (1440-1509/10), gevolgd door het Onomasticon (woordenboek van eigennamen) van Konrad [von] Gesner of Conradus Gesnerus (1516-1565). Het boek werd - blijkens het colofon - in 1562 uitgegeven door Heinrich Petri te Bazel.⁴⁶ De band om dit exemplaar in de Stadsbibliotheek te Maastricht is een traditioneel versierde stempelband met houten platkernen die vermoedelijk nog uit de zestiende eeuw dateert.

Ook over de provenance van dit exemplaar is een en ander bekend. Op de titelpagina heeft een vorige eigenaar een bezittersnotitie geschreven: ‘Ex lib: And:

46 Dictionarivm Ambrosii Calepini [...]. Vna cum Conradi Gesnero Onomastico, siue propriorum nominum serie numerosissima. Basileae [1562]. Voor de datering en de uitgever, zie het colofon van Conradi Gesneri, De onomastici editione ad lectorum, admonitio: Basiliae ex officina Hieronymi Curionis impensis Henrichi Petri, mense augusto anni m.d.lxii. Zie ook Hieronymus 1997, Zweiter Halbband, Nr. 446, S. 1278-1280.

[p. 226]

2. Maastricht, Stadsbibliotheek, fragmenten bij 37 C 49, fol. 2r (iets verkleind).

Bauwens J.v.L. 1643’, wat gelezen moet worden als ‘Ex libris Andreas Bauwens, juris utriusque licentiatus, 1643’. De jurist Andries Bauwens, of meer gebruikelijk: Bouwens (1596-1670), is o.m. schepen van Maastricht geweest.⁴⁷ Op het oorspronkelijke schutblad voorin de band is nog ten minste de naam leesbaar van ‘Enghelbertus Fabius bruxellensis’, dat wil zeggen Engelbrecht Boonen, afkomstig uit Brussel. Boonen (1544-1629) was kanunnik te Maastricht, en als deken en later als proost verbonden aan het kapittel van St. Servaas.⁴⁸ Dat Bouwens in het bezit kwam van Boonens Calepinus hoeft niet te verbazen, als we weten dat hij in 1661 een der executeurs-testamentair geweest is van de kanunnik.⁴⁹

De band en het eerste en laatste katern van dit exemplaar in de Stadsbibliotheek te Maastricht (signatuur SB 37 C 49; afmetingen 350 x 210 mm) waren dermate beschadigd, dat een conserverende behandeling noodzakelijk was. Daarbij kwamen de perkamenten fragmenten aan het licht. Besloten werd de stroken - voorlopig - apart te bewaren ten behoeve van het onderzoek van de tekst. De fragmenten zijn schoongemaakt en enigszins gevlakt. Uit afdrukken (in spiegelschrift) van de tekst op de fragmenten, die nog te zien zijn in de band en op de plaats van de kimmen, als ook uit de informatie en foto's in het conserveringsverslag blijkt dat de brede strook (fol. 1+2) voorin de band was bevestigd en dat de smalle strook (fol. 3+4) zich achterin bevond; in beide gevallen waren de stroken vastgelijmd tegen de binnenzijde van de houten platkernen, gedeeltelijk onder de inslagen van het leer waarmee de band was bekleed. Aan de zijden die tegen het hout waren gelijmd (vooral fol. 3v en 4r) is de tekst thans gedeeltelijk lastig leesbaar.

Onduidelijk is wanneer Bouwens' exemplaar van Calepinus' Dictionarium in de

47 Zie Flament 1911, Heynen 1947 en Van Heyst 1953, p. 108-109, nr. 110.

48 Doppler 1936, p. 225-227.

49 Heynen 1947, p. 10.

[p. 227]

Maastrichtse Stadsbibliotheek is beland. In de handgeschreven en niet gepubliceerde bibliotheekcatalogus van Abraham van den Heuvel uit 1753 komen geen exemplaren voor van dit woordenboek. In de eveneens handgeschreven en ongepubliceerde Catalogue de la Bibliothèque de Maestricht uit 1803 van de hand van François Cavalier komen op p. 208 twee exemplaren voor van dit werk, een exemplaar van de editie-1558 en een niet gedateerd exemplaar, zodat niet met zekerheid kan worden vastgesteld of het om het hier bedoelde exemplaar gaat.⁵⁰ De fragmenten te Maastricht dragen geen eigen signatuur, zij worden bewaard bij de band met het Dictionarium van Calepinus.⁵¹

50 Voor de lotgevallen van de Maastrichtse stadsboekerij zie de ‘Geschiedkundige inleiding’ in Flament 1888-1889.

51 Voor hun medewerking bij het onderzoek van de Maastrichtse fragmenten danken wij mevr. drs A. Schmidt en drs E. Ramakers van de Stadsbibliotheek. Collega Ramakers identificeerde de eerder genoemde ‘Fabius’ met ‘Boonen’ en droeg veel literatuur aan over Andreas Bouwens.

7 De editie

Het liefst hadden wij een kritische editie van de Jourdein-fragmenten met interpunctie bezorgd, maar door de fragmentarische staat en vele verminkte versregels is dat onmogelijk. Vandaar dat gekozen werd voor een diplomatische editie met enkele normaliseringen in de spelling en in het gebruik van hoofdletters. Het gebruik van ‘u’ en ‘v’ en ‘i’ en ‘j’ - in het handschrift bepaald door de plaats binnen het woord - is om redenen van leesbaarheid genormaliseerd naar hun functie: dus ‘jare’ in plaats van ‘iare’, ‘Jourdein’ in plaats van ‘Iourdein’, ‘up’ in plaats van ‘vp’, ‘Blaves’ in plaats van ‘Blaues’ enzovoort. Ook werden omwille van de leesbaarheid alle eigennamen met een hoofdletter gespeld; in het handschrift gebeurt dat niet behalve als de naam aan het begin van een versregel staat. De abbreviaturen zijn traditioneel, de sigle R is gelet op de lokalisering van het handschrift voluitgeschreven als rudder. In het notenapparaat wordt een suggestie voor een mogelijke lezing weergegeven met ‘Lees?’.

De tekst van de Maastrichtse fragmenten speelt zich af op wat in Jourdain het christenkoninkrijk Marcasile van koning Marques/Marcon is. De tekst van de Leidse fragmenten beschrijft het overboord zetten van Oriabeel en bevat een deel van het slot van de roman: de belegering van de verraders en hun bestraffing.

Hieronder volgen eerst gedetailleerde samenvattingen van de corresponderende passages in Jourdain de Blaye, gevolgd door een beredeneerde diplomatische editie van de Middelnederlandse bewerking.

Synopsis Jourdain de Blaye:

Jourdain is aangespoeld op Marcasile, door een visser gevonden, en mee naar diens huis genomen. De volgende dag hoort Jourdain de mis in een klooster en gaat dan samen met de visser naar de stad. Daar vertoont koning Marcon zich aan zijn onderdanen in gezelschap van zijn vrouw en zijn dochter Oriabel. Hij vraagt om een sparringpartner voor het schermen. Jourdain, met niets anders aan dan de helft van de mantel die de visser hem

[p. 228]

schonk, neemt de uitdaging aan en weert zich voorbeeldig. Oriabel kijkt aandachtig toe en beklaagt de ‘zot’ die zo goed schermen kan. Jammer, want hij ziet eruit als een goed ridder en van hoge geboorte. Datzelfde denkt koning Marcon hardop aan tafel gezeten, waarna hij op aandrang van zijn dochter de ‘zot’ alsnog uitnodigt. Jourdain weigert zo armoedig gekleed aan het hof te verschijnen en vraagt om kledij in ruil voor drie jaar dienstbaarheid. Oriabel vindt dat een goed voorstel en krijgt van haar vader toestemming om Jourdain te kleden. Het resultaat laat zich raden, Jourdain ziet er oogverblindend uit. Jourdain wast zijn handen, Oriabel geeft hem de handdoek aan en hij zet zich aan tafel. Daarnaar gevraagd onthult Jourdain zijn afkomst niet aan koning Marcon, en zo wordt hij schildknaap. Als Jourdain alleen is beklaagt hij zich vaak over zijn lot, en op een dag wordt dat gehoord door Oriabel, die in ruil voor geheimhouding het ware verhaal te horen krijgt. Dan staat emir Brumadant voor de poort met zijn neef Sortin en 30.000 Saracenen. Sortin daagt Marcons ridders uit voor een tweegevecht. Een graaf van Alixandre neemt de uitdaging uit, maar wordt kansloos verslagen. Dan gaat Baudins dou Val Guiot, ook hij sneuvelt, evenals zijn neef Elyot, alsook Robert en Guinemant. Dan vraagt Jourdain toestemming aan koning Marcon om het tegen Sortin op te nemen. Het wordt hem geweigerd, te jong. Dat is ook Oriabels mening, maar als Jourdain blijft aandringen, geeft zij hem een paard en een wapenrusting in ruil voor een trouwbelofte. Eigenhandig slaat zij hem tot ridder en Jourdain gaat erop af. Koning Marcon ziet een hem onbekende ridder op de vijand afrijden en vraagt zijn dochter wie dat is. Oriabel antwoordt naar waarheid, waarop Marcon zeven honderd ridders mobiliseert om Jourdain voor een vroege dood te behoeden. Ondertussen wil Brumandant met Sortin aan tafel, maar laatstgenoemde doet dat pas als hij zes man gedood heeft, en hij staat nog op vijf. Als hij Jourdain ziet, spreekt hij hem vriendelijk toe en vraagt hem weg te gaan en een ander te sturen. Dat maakt Jourdain alleen maar vechtlustiger. Sortin trekt zich terug om zich te wapenen, maar als hij te lang wegblijft gaat Jourdain het vijandelijke tentenkamp binnen, en spreekt zelfs met de emir, die belooft zich te bekeren als Jourdain van Sortin wint. Tijdens het gevecht slaagt Jourdain erin zich meester te maken van het paard van zijn tegenstander, en vervolgens onthoofdt hij Sortin en hangt diens hoofd aan zijn zadel. Nu gaan ook de anderen zich met de strijd bemoeien. Jourdain dwingt de emir tot overgave, de anderen vluchten. Marcon geeft Jourdain zijn dochter Oriabel tot vrouw, met de helft van zijn land als bruidschat en maakt hem erfgenaam van zijn koninkrijk. Dan verschijnt een pelgrim door wie Jourdain herkend wordt en die aan allen Jourdains afkomst en verleden bekendmaakt. Nu is het tijd om de visser te bedanken met paarden, goederen en een functie: provoost van heel het land. Vervolgens wil Jourdain op zoek naar Renier en Eremborc. Oriabel, die inmiddels zwanger is, wil per se mee, desnoods als zijn schildknaap. Ze krijgt haar zin (Jourdain 1256-2125).

Deze passage vinden we terug in de volgende regels: Jourdein antwoordt de koning - die hier Ritsaert heet - dat hij uit Blaves afkomstig is en dat zijn vader een koopman was, die met heel zijn handel op zee is omgekomen, wat voor hem een dermate traumatische ervaring was dat hij een jaar lang geen woord kon uitbrengen. Maar dankzij zijn dochter Oriabeel is hij er weer boven opgekomen. Koning Ritsaert is blij met zijn aanwezigheid.

[p. 229]

Maastricht, fol. 1-2:

[...]
Dat es Alsmesites⁵² vroet
Vassael hoe sidi genant⁵³
Jourdein here sprac de wigant
In Vrankerike was ic geboren
Te Blaves als ghi moget horen⁺
Een⁵⁴ coopman dat was mijn vader
Hi ende ooc sijn goet algader
Dat bedarf uptie zee
Daer ic omme dochte ic⁵⁵ wee
Daer omme waest verstaet al clare⁺
Dat ic niet sprac bin enen jare
Nemaer u dochter verstaet ic waer doot
Dat lone haer de here dor⁵⁶ alle noot
Beitren mach als hi wille
Ritsaert ne sweech niet stille⁺
Ne maer hi sprac ende seide
Jourdein here bi waerheide
Al waerdi selve waerlike
[...]

Vermoedelijk heeft Oriabeel Jourdein er onverholen blijk van gegegeven dat zij zeer op hem gesteld is, en vermoedelijk heeft Jourdein-incognito haar duidelijk gemaakt dat er natuurlijk geen sprake kan zijn van een verhouding tussen een koningsdochter en de zoon van een koopman. Na afloop van de maaltijd neemt de koningin - uit het verdere verloop blijkt dat met ‘de koningin’ niet de moeder van Oriabeel, maar Oriabeel zelf bedoeld wordt - Jourdein mee naar haar kamer.

[...]
Dat ic u alt[oo]s bi sal wei[s..]⁵⁷
De conijnc dancten van deise[.]⁵⁸⁺
Hier mee lieten [si]⁵⁹
Oriabeel de suver smale
Die was drouve in haren moet
Omdat Jourdein de rudder goet
Haer also adde ontseit⁺
Soe ads grote jamerheit
Maer soene dorster niet teigen seggen
Aldaer ende voor oghen leggen

52 Indien een abbreviatuur is weggesneden is ook mogelijk: Alsmensites

53 Na deze regel volgt een mogelijk doorgehaalde want ondubbelzinnig foute regel: Jourdein here [doe] sidi genant

+ 5

54 Hs.:.I.

55 Superscript toegevoegd - mogelijk bedoeld als alternatieve lezing: dochtic

+ 10

56 Lees?: die

+ 15

57 Lees: weisen

58 Lees: deisen

+ 20

59 Vul aan: die tale

+ 25

[p. 230]

 

JOurdein was zere bezien

 

Vanden volke zijt zeiker indien⁺

 

Ritsaerde sat bi sire hanke⁶⁰

 

IIII coningen dienden hem te danke

15

So deide menich rudder yolijs

 

Nader maeltijt zijt zeiker das⁶¹

 

So nam de vrauwe vailiant⁺

 

Die scone was ende achemant

 

Jourdeine ende leden met hare

20

[...]en uppenbare

 

[...]

Vermoedelijk heeft de koningin (Oriabeel?) Jourdein het aanbod gedaan koning van Gaders te worden, en Jourdein-incognito heeft tot haar grote verbazing en teleurstelling dat aanbod afgeslagen. Hij zou niet durven...⁶²

[...]
[...] aerme [...]⁶³
[...] die ic [...i]t droouch⁺
Dat ic [...] sijn gevouch
Jourdein here et es mi leet
Ic ne ebbe u niet geweisen wreet
No noch ne soude eidel baroen
Up dat ghi mijns adt te doen⁺
Mi verwondert vrome deigen
Daer [...]⁶⁴ mi u wilde geiven
D[.]t⁶⁵ ghi mi dat ebt [..]⁶⁶ seit
Dies ebbic mee dan vremteit
Wildi comen te oger dinc⁺
Dan te weisen conijnc
Van Gaders [.]en goeden lande
Die bloume alre wigande
Die sprac aldus ende seide
Vrauwe uwe waerdicheide⁺
Sech ic altoos dat si behouden
Mine dorstic niet verbouden
Als [mi...]
[...]

Vermoedelijk staan inmiddels de Saracenen voor de poort en popelt Jourdein van verlangen om zich in de strijd te mengen. Jourdein krijgt van de koningin(!) een paard en een wapenrusting. Oriabeel maakt zich grote zorgen over Jourdein en roept de heren te hulp.

+ 30

60 heup

61 Lees?: dies

+ 35

62 Verderop in het verhaal zal Jourdein alsnog koning van Gaders worden.

63 Boven deze regel sporen van nog een regel zichtbaar.

+ 40

+ 45

64 Lees?: men

65 Lees?: Dat

66 In het begin van het woord is een correctie zichtbaar, maar de oorspronkelijke lezing is niet met zekerheid vast te stellen - Lees?: [ont]seit

+ 50

+ 55

[p. 231]

[...]
[...]⁶⁷
So veile bat d[i]e⁶⁸ vrauwe Jourd[ein]
Dat soe hem deide metter vaert⁺
Wapen geiven ende paert
Doe sat up de rudder fiere
Ten poorten voer hi sciere
So veile deide tvrome diet
Dat men ter porte ute liet⁺
Van hem latic nu bliven
Ënde wille u een⁶⁹ deel scriven
Van der sconer Oriabeel
De welke adde cranc riveel
Om die⁷⁰ Jourdein was uut⁺
Soe cam inde sale maken geluut
Voor den conijnc haren vader
Ende voor de heren alle gader
Ende riep soe voor al den rijnc
Ghi heren Jourdein de jongelijnc⁺
Die es gevaen inde tente
Het wert hem tere armer vente⁷¹
[...]

Blijkbaar zijn we aangeland bij de woordenwisseling die vooraf zal zijn gegaan aan het gevecht tussen Jourdein en de Saraceen, die de heer van Esclamore geheten is. Uit de vreugde die de emir van Esclamore uit als hij hoort dat Oriabeel tot de toeschouwers hoort, zou je bijna opmaken dat hij (speciaal) voor haar gekomen is.

[...]
Van E[sclam]ore de here
louch om deise worden zere
Hi sprac kerstin du best dul⁺
Du bes wanens alte vul
Al ware C ende vive
Ic soutse roven vanden live
Up dat verstoremt ware
Mijn moet dat es uppenbare⁺
Jourdein sprac bestu snel
Payeen dat saldi comen wel
Maer comets of ende laet ons striden
Het es scande dat wi ombiden
Want te gonen mure payeen⁺
So liggen up ons ende sien
Die bestn⁷² die nu leiven

67 Sporen zichtbaar van een versregel

68 Superscript is een teken toegevoegd, mogelijk een ‘i’

+ 60

+ 65

69 Hs.: .i.

70 Lees?: dat

+ 70

+ 75

71 koop

+ 80

+ 85

+ 90

72 Lees: besten

[p. 232]

 

Ende ooc so licht daer beneiven

 

Oriabeel de coniginne

 

Dies bem ic blide in minen zinne⁺

 

Andwoorde weider de amirael

20

[...] vassael

 

[...]

Het gevecht ontbrandt:

[...]
R[eden] [...]
God beware den baroen
Die men hiet Jourdein⁺
Het was up enen plein
Dat si bede versaemt waren
Also mi t Walsce wille verclaren
DE over staerke Sarasijn
Sat up tors Marcepijn⁺
De welke was de beste wrene⁷³
Die lopen mochte over bene
De payen hurte met sporen
Vreselike als ghi meucht horen
Ende Jourdein deide daer gelike⁺
Te zamen camen si dapperlike
Bede si hem onder staken
Dattie groeve⁷⁴ speren braken
Metten scilden velsi te zamen
Jourdeins ors vel uptie am[en]⁷⁵⁺
Ne maer datti hem so[...]
De sp[o]ren stac in de [...]
[...]

Vermoedelijk baart het verloop van het tweegevecht de Saracenen zorgen en besluiten zij daarom in te grijpen. Zij hebben allang gezien dat als Jourdein overwonnen is, de tegenstand zal instorten.

[...]
Also ic duchte datti sal
Ic ne houde groot na⁷⁶ smal
[.]an Gode [...siere] moeder⁺
Wi sullen elpen onsen broeder
Up datti van ons eift te doen
Men doe inde paweljoen
Onse volc wapin rechte voort
De kerstin wert wel vermoort⁺

+ 95

+ 100

+ 105

73 ruin: gesneden hengst

+ 110

74 Visueel lijkt er ‘groene’ te staan, maar dat is onzin want er is geen enkele reden te veronderstellen dat er met gekleurde speren gevochten wordt, daarom lezen wij ‘groeue’ d.i. dikke, wat wél zin geeft. Vergelijk Antwerps liedboek, lied 70, waar o.i. verkeerdelijk sprake is van een groenen stok.

75 hammen

+ 115

76 Lees: no - vgl. echter Der leken spiegel op CD-Rom Middelnederlands, kapittel 121, r. 46

+ 120

+ 125

[p. 233]

 

Eer ute comen die van der steide

10

Ende es hi doot dat es waerheide

 

Dander sijn alle dode lieden

 

De gebroeders hordic bedieden

 

Loveden alle deisen raet⁺

 

Wille God het wert hem quaet

15

[S]i daden hare wapin an

 

[En]de swoeren haren Tervogan

 

[...] Jourdeine costen tleiven

 

[...] van den coenen deigen⁺

 

[...] sere vacht

20

[...]de Gods cracht

 

[...]

Jourdein maakt de Saraceen, die Gaudrijs blijkt te heten en gelet op het feit dat hij met een knots strijdt waarschijnlijk een reus is, razend door hem een oneervolle dood in het vooruitzicht te stellen. Gaudrijs heft zijn knots en slaat Jourdeins paard doormidden.

[...]
Dijn Apolin ende dij [n] Mamet
Ende di selven ongelet
Sal ic di over dijn set⁷⁷ doen sleipen⁺
Of up enen⁷⁸ wiel doen breiken
DOe wart Gaudrijs na verwoet
De colve hief hi metter spoet
Ende waende des gelooft
Jourdeine slaen up sijn hooft⁺
Maer de rudder die ontsach
Trac den breidel als hi eerst mach
Sodat dat over goede paert
Een⁷⁹ deel deisde achter waert
De payen de slach brochte⁺
Alstiene onthouden niet mochte
Voor tarchoen vanden gereide
So vel de slach dat es waerheide
So datti sonder letten mee
Den paerde slouch den als⁸⁰ ontwee⁺
So verre datti over slouch
Als[o] de colve [...]
[...]

+ 130

+ 135

77 zitvlak

+ 140

78 Hs.: .i.

+ 145

79 Hs.:.

+ 150

80 hals

+ 155

[p. 234]

Maastricht, fol. 3-4:

De vraag is hoeveel tekst er tussen het vorige en het volgende fragment verloren is gegaan. Vermoedelijk zoveel tekst dat het onwaarschijnlijk is dat beide stroken uit hetzelfde dubbelblad afkomstig zijn. Ook wijkt de tekst af van de brontekst zodat vergelijking niet goed mogelijk is. In dit tweede fragment wordt de visser bedankt, en dat gebeurt pas nadat de strijd tegen de Saracenen gestreden is. Zoveel lijkt duidelijk dat in [4ra] de visser die Jourdein de helft van zijn mantel gaf, beloond wordt met het koninkrijk Pisen, en in [4va] menen wij de smeekbede van Oriabel te herkennen als zij er bij Jourdain op aandringt met hem mee te mogen reizen. Verder tasten wij in het duister. De tekst van fragment [3ra] kan uit de mond komen van de man uit Blaivies die in de Franse tekst Jourdain identificeert, maar kan ook door Oriabel aan de aartbisschop van Palerne verteld worden als Jourdain haar teruggevonden heeft, wat de blijdschap in [3va] bevredigend zou verklaren. De eigennaam Calafrine, die niet in Jourdain voorkomt, biedt geen aanknopingspunt.

[...]
[...]⁸¹
Tote X slouch hire doot
Jourdein versach onse noot
Die ons telde van Ansidone⁺
De conijnc dat was Jourdein [onscone]
Marcepine h[..ti]⁸² met sporen
Calafrine heifti [ver]loren
Dien hi voer upten scilde slaen

[...]
[...hi] vrij⁺
Dus vlo Calefrijn entie sine
Te [Ansidone...]
Hem VI sten was hi no[...] a[n] bro[...]⁸³
Bede van vader ende van mo[...]⁸⁴
H [...] onsen g[roo]t gewin⁺
Die [...]e wert in
Ginder int lant van An[s]idone

De volgende regels zouden kunnen slaan op het overwinningsfeest en de identificatie van Jourdain als de zoon van de graaf van Blaivies:

[...]
So deidemen hem eren genouch
Int palais was groot gesouch⁸⁵
[...] [poor]t⁺

81 Sporen van een regel zichtbaar

+ 160

82 Lees: hurti

+ 165

83 Lees: broeder

84 Lees: moeder

+ 170

85 opwinding

+ 175

[p. 235]

 

T[...] s[ei]de weider ende voort

5

[...de b]este ware

 

Van de werelt uppenbare

 

So w[a.] manne die mach geiven

 

Men sal sijns met eren pleigen⁺

 

 

[3vb]

[...]

 

Onsen [...]

 

De gevoere⁸⁶ die si dreiven

 

Die latic u onbescreiven

 

Eidelijc alsi wel consten

5

Was haer gelaet ende met jonsten⁺

 

Na der hogher lieder aert

 

Te samen gincsi ter zale waert

 

Vriendelijc ende met speile

Hier wordt de visser bedankt, die zijn mantel met Jourdain deelde:

[...]
N[...]
Die was die mi conforteirde⁺
So dat ic ter steide cam
Daer ghi mi vont ghi daet mi an
Enen mantel die ghi adt ane
Uut uwen ogen braken de tranen
Van jamer die ghi adt up mi⁺

Vervolgens lijkt de visser beloond te worden met het koninkrijk Pisen:

[...]
Ende sprac [...h...] vrient
Ic die was van u gedient
In mine alre meeste noot
D[ies] suldi ebben [ere] g[root]
Neimt hier ene oge dinc⁺
Ic make u van Pisen conijnc
Ic wille van Pisen de baroen
U rechte voort manscap [...]⁸⁷

Hier kan Oriabel aan het woord zijn die Jourdain smeekt mee te mogen reizen:⁸⁸

[...]
Ic sal di dienen bi mire trauwe[n]
Al waert waer dor den vromen⁺
Die men der heren here mach nomen
Dat es [...vrom]e vassael

+ 180

86 gedrag

+ 185

+ 190

+ 195

+ 200

87 Vul aan: doen

88 Wat sterk doet denken aan de episode over de koning en koningin van Marseille in de legende van Maria Magdalena.

+ 205

[p. 236]

5

Wien ic met herten al noyael

 

Dienen sal al mijn leiven

 

[...]der e[...] loos begeive[n]⁸⁹⁺

Ook omdat het toponiem Tintageul niet voorkomt in Jourdain kan geen corresponderende passage in het Oudfrans gevonden worden:

[...]
De name was [P...]
Tintageul dat was so vast
Daer of gaf hi He[inri]ke last
Asso[...]t dander [...i]e
Van de[n th..nde grote d...]e⁺
Rudder was hi uut vercoren
Also ghi hier n[a] sult horen

89 Lees?: Sonder enich loos begeiven

+ 210

+ 215

Synopsis Jourdain de Blaye:

Jourdain scheept zich met 3000 ridders in en gaat op (een op de kaart nauwelijks te volgen) weg. Na een maand bevalt Oriabel van een dochter. De zee reageert woedend met een vernietigende storm. Jourdains ridders verzoeken hem Oriabel overboord te zetten, anders zullen zij allen verdrinken. Als sommigen Oriabel beetpakken om de daad bij het woord te voegen, trekt Jourdain zijn zwaard en slaat er tien dood. Dan wordt er een zeewaardige kist gevonden en daarin wordt Oriabel gelegd met geld, goederen en een brief. De gelieven nemen afscheid van elkaar, en drie dagen later spoelt zij aan op Palerne. Jourdain bereikt het christen koninkrijk Orimonde en laat daar zijn dochter Gaudisce dopen (Jourdain 2126-2268).

Leiden, Ltk. 2159, fol. 1:

Volstrekt onduidelijk is wie koning Murise is (een neef?) en waar hij vandaan komt - en hetzelfde geldt voor de wigant Parijs in r. 310. Hoe dan ook, koning Murise begrijpt of weet wat er gebeuren moet - Oriabeel moet het schip af - en vreest dat Jourdein dit niet zal overleven. Jourdein zelf gelooft ook niet in een goede afloop: tijdens een vergadering in zijn schip deelt hij mee ervan overtuigd te zijn ras te zullen sterven alsook dat het kennelijk Gods wil is dat Fromont niet gestraft wordt.

[...]
Ic ebbe dat [...gh...]
De zee mach genen zieken gedogen
Alstie conijnc Murise dat horde⁺
Dochten dat sijn herte scoorde
O lacen seiti wat salic doen
Jourdein de eidel baroen
Ic duchte het sal hem consten⁹⁰ tleiven

+ 220

90 Lees: costen

[p. 237]

 

3. Leiden, Universiteitsbibliotheek, hs. Ltk. 2159, fol. 1v (iets verkleind).

 

Wie sal dit ute durren geiven⁺

 

Ic ne gaeft ute [oo]m al tgoet

10

Dat Alexanderse ye bestoet

 

B[in] deisen arde wel verstaet

 

So was versaemt de grote raet

 

In enen drachmont zijt zeiker das⁺

 

Daer Jourdein de conijnc in was

15

Murise was omboden daer

 

Daer was niemen hine adde vaer

 

Ende ooc⁹¹ in sine herte rauwe

 

Om de minne van der vrauwe⁺

 

Doe sprac voren de conijnc Jourdein

20

Hi seide het scint al plein

 

God die moete ons geleden

 

Dat wi sullen moeten sceden

 

Ende dat in arde corter tijt⁺

 

Dies mach ic ebben cranc delijt

25

Ic wane God ne wille niet

 

Dat Fromont dat felle diet

 

Gecrigen soude sinen loon

 

[...]

+ 225

+ 230

91 Het perkament vertoont hier naaigaten met daarin nog resten van bindgaren.

+ 235

+ 240

[p. 238]

Een stem uit de hemel - een bode Gods r. 247 - vertelt Jourdein over iets dat er gebeurde in zijn huwelijksnacht met Oriabeel. Kennelijk moest Jourdein de opdracht krijgen naar Scotlant te reizen, maar omdat hij sliep hoorde hij dit niet. Oriabeel was wél wakker, hoorde de boodschap, maar gaf hem niet door. Vandaar dat de zaken nu verlopen zoals ze verlopen. Er zit voor Jourdein niets anders op dan Oriabeel overboord te zetten. Koning Murise beaamt dit volmondig.

[...]
[...]ike die dit meugen hore[n]⁺
Te Jourdeine den prinche vercoren
Sprac de vois van heimelrike
Jourdein doe ghi in huwelike
Oriabelen adden⁹² ghenomen
Jourdein doe was ic te u comen⁺
Van gods weige coene wigant
Dat ghi sout varen in Scotlant
Ghi sliept Jourdein dat es waer
U wijf die wiec⁹³ dat wert haer zwaer
Dat soe jou niet ne seide⁺
De worden wan[t er] ter st[e]id[.]
Seiker so suldi verdrinken
Na mine worden wilt dinken
Of ghi moet sonder lette[n] mee
U wijf werpen in de zee⁺
Als Jourdein de tale verstoet
Warti sijns sins al onvroet
Bleec warti ende ongedaen
Als Murise dat eift verstaen
Sprac hi aldus ende seide⁺
Jourdein here het es waerheide
Hier nes stierman ne geen
Hine wiste wel dattie vr[a]uwe reen
Soude moeten over boort
Doe sprac Jourdein als de woort⁺
Ghi heren also elpe mi God
[Up] dat ware u gebod
[...] de vrowe⁹⁴
[...]

Er wordt op Jourdein ingepraat om én op God te vertrouwen én Zijn wil ten uitvoer te brengen.

[...]
[.]idi⁹⁵ niet van gelove [cranc]
[.]ant comt u de lose want⁹⁶⁺

+ 245

92 Lees: adde

+ 250

93 was wakker

+ 255

+ 260

+ 265

+ 270

94 Hoewel de voorkeurspelling van de kopiist ‘vrauwe’ luidt, geven wij wat er staat.

95 Lees: Sidi

96 Lees?: Wanen comt u de lose wanc

+ 275

[p. 239]

 

[.]etraudi⁹⁷ met Jhesus Kerste

 

[.]ie⁹⁸ Marie met haren bersten

5

[.]ogede⁹⁹ arde omoedelike

 

[.]aendi¹⁰⁰ dan dat God de rike

 

[.]e¹⁰¹ vrauwe sal laten bederven⁺

 

[.]ntie¹⁰² vrucht sterven

 

[.]one¹⁰³ lovic niet dat God

10

[.]oven¹⁰⁴ al dan doet gebod

 

[.]ouden [wi] hier met als [we. sterven]¹⁰⁵

 

[...s]ouden bederven⁺

 

[.]e¹⁰⁶ vrauwe eift lichte verburt

 

[H]et moet emmer sijn besurt

15

Hie[r] of elder des sijt vroet

 

Wat men teigen Gode mesdoet

 

Ooc dincti mi een¹⁰⁷ deelkin sot⁺

 

Na dat ghi weit dat selve God

 

Sinen bode eift gezent

20

Wi zijn altemale gescent

 

Up dat men niet rechte voort

 

De vrauwe¹⁰⁸ werpen over boort⁺

 

Jourdein dadi ons alle verliesen

 

Tlijf so zoudi zere riesen

25

Ooc verstaet wel vrome diet

 

Ghine wert sculdich te dogen niet

 

Jourdein andworde het wert waer⁺

 

Doe seidi aldus [uppenbaer]

 

[...]

De niet uit Jourdain de Blaye bekende held Parijs komt met een lumineuze oplossing: een wijnvat wordt zeewaardig gemaakt en een bewusteloze Oriabeel wordt daarin gelegd.

[...]
[...] g[...]
Te siene wat men best dade
MEtter vrome¹⁰⁹ achemant
Doe seide Parijs de wigant⁺

97 Lees: Betraudi

98 Lees: Die

99 Lees: Sogede

100 Lees: Waendi

101 Lees: De

+ 280

102 Lees: Entie

103 Lees: Sone

104 Lees: Boven

105 De regel is, alleen al gelet op de lengte, vrijwel zeker corrupt, mogelijk onder invloed van het rijmpaar ‘bederven’ - ‘sterven’ in r. 280-281. Ook de lezing ‘met’ is onzeker, lees?: ‘niet’

+ 285

106 Lees: De

107 Hs.: .i.

+ 290

108 Hs.: wrauwe met een punt onder de eerste schacht van de w (expungering)

+ 300

+ 305

109 Lees: vrauwe - de legger zal ‘vrowe’ gelezen hebben, al dat niet met superscripte ‘o’

+ 310

[p. 240]

5

Ic weet enen goeden raet

 

Na dien dat gesceipen staet

 

Men sal neimen enen¹¹⁰ wijn vat

 

Ende met lode beangen dat

 

So dat het nemmermere⁺

10

Met gere vlage ne sal keren

 

Noch ooc meide om sal slaen

 

Daer in wert de vrauwe gedaen

 

Ende jouwele haer omtrent

 

De hern¹¹¹ spraken met genent⁺

15

Deise raet es arde goet

 

Doe deide men reden metter spoet

 

Dat vat arde beagelike

 

Juwelen diere ende rike

 

Deide mer inder steide⁺

20

Ende enen¹¹² scone bedde meide

 

Selver ende daer toe gout

 

Doe daden de princhen bout

 

Neimen de scone vrauwe

 

Die weider weilde no rauwe⁺

25

Niet kende want soe was in ommacht

 

Ende van haer selven ombedacht

 

Daer ne was no smal no so groot

 

[...]

110 Hs.: .i.

+ 315

111 Lees: heren

+ 320

+ 325

112 Hs.: .I.

+ 330

Synopsis Jourdain de Blaye:

Nadat Jourdain zich middels Renier met koning Charles verzoend heeft, begeeft hij zich naar Blaivies en slaat het beleg om de stad. Fromont stuurt zijn seneschalk Hanfroi naar de belegeraars om te vernemen wie zij zijn en wat zij willen. Jourdain - die nog altijd ‘li anfes’ als toenaam draagt - behandelt hem uiterst correct, maar deelt hem wel mee dat het uur der wrake is aangebroken: hij zal Fromont levend verbranden of levend villen, en al het goud van Montpellier zal hem niet kunnen redden. Fromont roept de hele stad bijeen en vraagt ieders steun. Allen zwijgen behalve de heer van Bordeaux, die zegt dat tegenstand zinloos is: de belegeraars zijn veel te sterk, en zij hebben het gelijk aan hun kant. Nogmaals doet Fromont een beroep op allen. Nu antwoorden de verraders Antelmes en Guimant: zitten blijven waar je zit...Fromonts neef Foucart spreekt als derde en laatste: erop af! De nachtelijke aanval wordt gepareerd door Jourdain, Renier en Alys. Jourdain neemt Fromont gevangen en draagt hem over aan Renier. Vervolgens stelt Jourdain de vluchtende stedelingen gerust, hij wil alleen nog Foucart en de verraders Antelmes en Guimant. De volgende dag worden de drie gesleept tot zij totaal ontveld en morsdood zijn (Jourdain 3653-4132).

[p. 241]

Leiden, Ltk. 2159, fol. 2:

Degene die als bode is uitgezonden, en die hier Bernaert heet, rapporteert aan Savary dat de stad belegerd wordt door zes koningen: Saudone van Scollant, Flore van Hermerien, de koning van Toscane, de koning van Pisen, [hier ontbreekt een koning in de opsomming] en hun opperbevelhebber Jourdein, de koning van Gaders, die aanspraak maakt op Blaves, Bordelois en Limoysijn.

[...]
Bernaert [...]
Wat heren dat hier voren leit⁺
Bernaert sprac dat suldi
Weiten vi coningen gelooft mi
Liggen hier buten int groene
Nu hoort mi nomen de baroene
Daer es de conijnc van Scollant⁺
Saudone heet de wigant
De conijnc Flore van Hermerien
Ligt ooc in de prayerien
So doet de conijnc van Toscane
Ende van Pisen na minen wane⁺
So es daer de conijnc meide
Haer alre here dat es waerheide
Dat es van Gaders de conijnc
Jourdein heti dats ware dijnc
Van Blaves willi here sijn⁺
Bordelois ende Limoysijn
Meent hi te ebbene
Diese hem wille ontseggen
Willi tusscen den ogen sien
Savary andworde mettien⁺
Bernaert also elpe mi God de goede
Ghi spreict met enen ogen moede
Ende met vlite arde groot
Maer dies en es gene noot
GHi ende alle die u bestaen⁺
[...]

De belegerden doen een uitvalpoging, waarbij het commuun (de stedelingen) en de wet (het stadsbestuur) de kant van de belegeraars kiezen. Vrouwe Aventuur draait aan haar wiel en de verraders delven het onderspit. Ze worden gevangen genomen en de burcht wordt ingenomen. Wollen ende barvoet geven de stedelingen zich deemoedig over.

[...]
S[o...]
Tswert trac hi met grote[n] g[...]¹¹³

+ 335

+ 340

+ 345

+ 350

+ 355

+ 360

113 Lees?: gere

[p. 242]

 

Die van den castele camen uu[.]¹¹⁴

 

Doe wart daer een¹¹⁵ groot ge[lu]ut

5

Ne maer tcommuun vander poor[.]¹¹⁶⁺

 

Vel an Bernaerde rechte voort

 

Als dat vernam de wet

 

Liep soe te wapin ongelet

 

An Bernaerde het al viel

10

De felloene vielen int wiel⁺

 

Der Aventuren al besonder

 

Want si bleiven alle tonder

 

Gevaen waer si al gheeel

 

Ooc was gewonnen de casteel

15

Bernaert deide [...]⁺

 

Rechte [v...]

 

Dat was de [...]

 

lxiiii dat es de [...]

 

So ware verrade[...]

20

Al dat Fromont [...]⁺

 

Dat moeste al[...]

 

De porten men[...]

 

Wllin ende bar¹¹⁷[...]

 

Deide haer de wet [...]

25

De slotele van [...]⁺

 

Aldus ginge[...]

 

REchte voort[...]

 

Of an[...]

 

[...]

Het stadsbestuur biedt Jourdein de sleutel van de stad aan.

[...]
[.]u¹¹⁸ moeti horen van der wet
[D]Ie¹¹⁹ in de tente sijn comen⁺
Daer si ebben vernomen
[..]urdein¹²⁰ ende dander princhier
[.i]¹²¹ knielden voor den conijnc fier
[.]nde¹²² boden al sonder beiden
[...]¹²³ slotele van der steide⁺
[..]c¹²⁴ so baden si genaden

114 Lees: uut

115 Hs.: .I.

116 Lees: poort

+ 365

+ 370

+ 375

+ 380

117 Lees: wullin ende barvoet

+ 385

118 Lees: Nu

119 Weggesneden lombarde - reconstrueerbaar door de kapitale I en D alsook het inspringen van de regels.

+ 390

120 Lees: Jourdein

121 Lees: Si

122 Lees: Ende

123 Lees?: Die

+ 395

124 Lees: Ooc

[p. 243]

 

[...]¹²⁵ conijnc was so beraden

10

[..]ttise¹²⁶ vriendelike ontfijnc

 

[..]¹²⁷ was geweent in den rijnc

 

[...] jamerheide arde zere⁺

 

[...] God hoe Jourdein de here

 

[...n] neider waert

15

[...] Bernaert

 

[...]de de keitijf

 

[...] man ende wijf⁺

 

[...]na sire fugure

 

[...] creaturen

20

[...] love mijn

 

[...] water ende wijn

 

[...]den stenen broot⁺

 

[...]oet hi den genoot

 

[...] achter waren

25

[...]ren

 

[...]der lieden

 

[...] verrieden⁺

 

[...]

Onder leiding van koning Saudone worden de verraders Savary en Manessier gevild en met honing ingesmeerd om door de vliegen opgegeten te worden. Ook wordt een bode, bij wie men oren, neus en lippen heeft afgesneden, naar Fromont te Vautamijs gestuurd. Een specifieke boodschap lijkt hij niet mee te krijgen, zijn gezicht spreekt kennelijk boekdelen...

[...]
So [...]
Het es mijn wille also elp mi God
Doe was Saudone arde blide
Rechte voort al sonder biden
Waren de verraders genomen⁺
Men esser meide ter galge comen
Daer deide Saudone wilt verstaen
Savarien teersten vlaen¹²⁸
Ende Manessiere meide
Daer na so¹²⁹ mense smeren deide⁺
Met zeme¹³⁰ al sonder liegen
Ende lietse eiten den vliegen
Als deise 11 waren gevleigen
Bi <rade van>¹³¹ Saudone den deigen

125 Lees: Die

126 Lees: Dattise

127 Lees?: Hi

+ 400

+ 405

+ 410

+ 415

+ 420

128 villen

129 ‘so’ doorgehaald?

+ 425

130 honing

131 Omzetting d.m.v. verwijstekens

[p. 244]

15

So was genomen enen¹³² gaersoen⁺

 

Daer so dadem de baroen

 

Of sniden neise ende mont

 

Ende ooc meide si u cont

 

Waren hem de oren of gesneiden

20

Doe hiet men hem sonder beiden⁺

 

Rechte voort des sijt wijs

 

Lopen te Vautamijs

 

TE Fromonde sinen here

 

In hem selven wisti de lere¹³³

25

Wat maren datti seggen soude⁺

 

De cnecht liep wech also houde

 

Blide was hi in ware dijnc

 

[...]

132 Hs.: .i.

+ 430

+ 435

133 inhoud?

+ 440

Bibliografie

Van den Berg 1994 - E. van den Berg: ‘De ridderliteratuur in het veertiende-eeuwse Vlaanderen: epos of roman’. In: Queeste 1 (1994), p. 126-138.

Van den Berg 1995 - E. van den Berg: ‘Ridderepiek in Vlaanderen: van centrum tot periferie’. In: TNTL 111 (1995), p. 206-224.

Besamusca 1991 - B. Besamusca: ‘De Vlaamse opdrachtgevers van Middelnederlandse literatuur: een literair-historisch probleem’. In: NTg 84 (1991), p. 150-162.

Besamusca 1998 - B. Besamusca: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen. Intertekstualiteit in drie Middelnederlandse Arturromans. Hilversum 1998.

Biemans 1997 - Jos A.A.M. Biemans: Onsen Speghele Ystoriale in Vlaemsche. Codicologisch onderzoek naar de overlevering van de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem, met een beschrijving van de handschriften en fragmenten. 2 Dln., Leuven 1997. Schrift en Schriftdragers in de Nederlanden in de Middeleeuwen, II.

Biemans 2004 - Jos A.A.M. Biemans: ‘Oortjes, hartstrookjes en rugbeleg. Over het gebruik van perkament uit middeleeuwse handschriften in boekbanden van de 15^e-17^e eeuw’. In: E codicibus impressisque [...]. Leuven, 2004 [ter perse].

Brinkman/Mulder 2003 - Herman Brinkman & Herman Mulder: ‘Recht, historie en schone letteren: het arbeidsterrein van een Gents kopiistencollectief. Hs. Brussel KB 16.762-75 en het Comburgse handschrift’. In: Queeste 10 (2003), p. 27-78.

Brinkman/Schenkel 1997 - Het Comburgse handschrift: Hs. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et phil. 2^o 22. Diplomatische editie bezorgd door Herman Brinkman en Janny Schenkel. Hilversum 1997.

Dembowski 1991 - Jourdain de Blaye (Jourdains de Blavies) Chanson de geste. Nouvelle édition entièrement revue et corrigée, publiée par Peter F. Dembowski. Paris 1991, CFMA.

Doppler 1936 - P. Doppler: ‘Lijst der proosten van het Vrije Rijkskapittel van St. Servaas te Maastricht (800-1797)’. In: Publications de la société historique et archéologique dans le Limbourg à Maestricht 72 (1936), 141-239.

Dougherty/Barnes 1981 - Le Galien de Cheltenham, édité par David M. Dougherty et Eugene B. Barnes. Amsterdam 1981.

Flament 1888-1889 - A.J. Flament: Catalogus van de Stadsbibliotheek van Maastricht bewerkt vooral als ‘Bibliotheca Limburgensis’, Dl. 1, Maastricht 1888-1889.

Flament 1911 - A.J. Flament: ‘Bouwens (Andries)’. In: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek. O.r.v. P.C. Molhuysen en P.J. Blok. Dl. 1, Leiden 1911, kolom 443-444.

[p. 245]

Geurts 1984 - P.A.M. Geurts: ‘De eerste Limburgse priesters naar een Nederlandse Universiteit: het voorbeeld van A.H. Geurts, 1889-1893’. In: De Maasgouw 103 (1984), kolom 183-190.

Heynen 1947 - Edg. Heynen: ‘Andreas Bouwens, Maastrichtenaar (familie - werk - vrienden)’. In: De Maasgouw deel 61-66^e jaargang (1947), p. 7-12, 27-30 en 41-46.

Van Heyst 1953 - M.G.M.A. van Heyst: ‘Kwartierstaat van graaf Paul van der Vrecken’. In: De Limburgse Leeuw 1, nummer 5, extra nummer 1953, p. 93-120.

Hieronymus 1997 - F. Hieronymus: 1488 Petri - Schwabe 1988. Eine traditionsreiche Basler Offizin im Spiegel ihrer frühen Drucke. 2 Bde., Basel 1997.

Kienhorst 1988 - H. Kienhorst: De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische beschrijving. 2 Dln., Deventer 1988. Deventer Studiën 9.

Klein 1995 - Jan Willem Klein: ‘“Het getal zijner jaren is onnaspeurlijk” Een herijking van de dateringen van de handschriften en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek’. In: TNTL 111 (1995), p. 1-23.

Koch 1875 - John Koch: Ueber Jourdain de Blaivies, ein altfranzösisches Heldengedicht der Kerlingischen Sagenkreiszes. Königsberg 1875.

Kuiper 1989 - Willem Kuiper: Die Riddere metten Witten Scilde. Oorsprong, overlevering en auteurschap van de Middelnederlandse Ferguut, gevolgd door een diplomatische editie en een diplomatisch glossarium. Amsterdam 1989.

Kuiper 1998 - Willem Kuiper: ‘De filoloog als patholoog-anatoom’. In: Queeste 5 (1998), p. 172-180.

Kuiper 2001 - Willem Kuiper: ‘Oorsprong, betekenis en functie van de eigennamen in de abele spelen Esmoreit, Gloriant en Lanseloet van Denemerken’. In: Hans van Dijk & Bart Ramakers [e.a.], Spel en spektakel. Middeleeuws toneel in de Lage Landen. Amsterdam 2001, p. 98-110, 327-332.

Kuiper 2002 - Willem Kuiper: ‘Lunette van Brabais. De herkomst van een hoge adellijke eregast bij het slottoernooi in de Ferguut’. In: Naamkunde 34 (2002), afl. 2 [ter perse].

Kuiper 2003 - Willem Kuiper: ‘REMLT, Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten, beschikbaar op Internet’. In: Neder-L 0301.19.

Lens 2004 - M.J. Lens: Huge van Bordeeus. Een ridder van Karel de Grote op avontuur in het Oosten. Onderzoek naar de Middelnederlandse versfragmenten en prozaroman. Groningen 2004, diss. RG.

Lieftinck 1947 - G.L. Lieftinck: ‘De herkomst van het Waleweinhandschrift’. In: Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond (1947), p. 112-18.

Van Loey 1980a - A. van Loey: Middelnederlandse spraakkunst. I Vormleer. Groningen 1980.

Van Loey 1980b - A. van Loey: Middelnederlandse spraakkunst. II Klankleer. Groningen 1980.

Moisan 1986 - A. Moisan: Répertoire des noms propres de personnes et de lieux cités dans les chansons de geste françaises et les oeuvres étrangières dérivées. 5 Vol. Genève 1986.

Obbema 1987 - P.F.J. Obbema: ‘De collectie De Vreese’. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 1985-1986, Leiden 1987, p. 65-68.

Van Oostrom 1981 - F.P. van Oostrom: Lantsloot vander Haghedochte. Onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de ‘Lancelot en prose’. Amsterdam enz. 1981.

Van Oostrom 1992 - Frits van Oostrom: Aanvaard dit werk. Over Middelnederlandse auteurs en hun publiek. Amsterdam 1992.

Van Oostrom 1996 - Frits van Oostrom: Maerlants wereld. Amsterdam 1996.

Rychner 1955 - Jean Rychner: La chanson de geste: essai sur l'art épique des jongleurs. Genève etc. 1955.

Simonis 2001 - J.G.C. Simonis: Zielzorgers in het Bisdom Roermond 1840-2000. Sittard 2001.

Sleiderink 2003 - Remco Sleiderink: De stem van de meester. De hertogen van Brabant en hun rol in het literaire leven (1106-1430). Amsterdam 2003.

Uyttersprot 2004 - Veerle Uyttersprot: ‘Entie hoofsche Walewein, sijn geselle was daer ne ghein.’ Ironie en het Walewein-beeld in de Roman van Walewein en in de Europese middeleeuwse Artur-literatuur. Brussel 2004, diss. Katholieke Universiteit Brussel.

Woods 1949 - A critical edition of Ciperis de Vignevaux, with introduction, notes and glossary by William Sledge Woods. Chapel Hill 1949.

Zemel 1991 - R.M.T. Zemel: Op zoek naar Galiene I. Over de Oudfranse Fergus en de Middelnederlandse Ferguut. Amsterdam 1991.

[p. 246]

Adres van de auteurs

Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Geesteswetenschappen, Leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde, Spuistraat 134, nl-1012 VB Amsterdam

[e-mail]

Universiteit van Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Handschriftenafdeling, Postbus 19185, nl-1000 GD Amsterdam

[e-mail]