Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 120

[p. 193]

Jacqueline Bel
De houdbaarheidsdatum van literatuur of uitdagingen voor de literatuurgeschiedschrijver

Abstract - ‘Writers are forever’ as a Dutch saying goes. But in reality it is the other way around: writers are usually quickly forgotten. For example: relatively few authors are mentioned in the recent literary history by Ton Anbeek (1990). To recapture the scope of literature, this article demonstrates how a synchronic cross-section of the literary production of a certain period can provide the necessary material for a diachronic picture of literary history. By profiling the Dutch literary production of the year 1900, six aspects are highlighted: the connection with the non-literary context, the Flemish-Dutch relations, the position of female writers, colonial literature, foreign literature and the connection between literature and art.

1 Inleiding

In de zomer van 2003 trok een jonge man met boot en geit door Nederland. Het was Arnon Grunberg, op tournee voor zijn nieuwste boek De asielzoeker. Het verband tussen boek en geit was misschien vergezocht: een van de figuren in de roman wil geitenkaas maken. Maar de geit zorgde voor veel publiciteit. Alle kranten maakten melding van de opmerkelijke boottocht.

Waarom doet een schrijver dit? Omdat hij zoveel mogelijk aandacht wil krijgen van de media. Zijn boek moet immers binnen heel korte tijd goed verkopen, anders gooit zijn uitgever het in de ramsj.

Uitgevers vinden publiciteit belangrijk. Boeken moeten net als andere producten ‘in de markt’ worden gezet. Ze worden dan soms op feestelijke wijze gepresenteerd, zoals het geval was bij De Movo Tapes (2003) van A.F.Th., de auteur Van der Heijden, tijdens een exquise lunch voor literatuurcritici in het Amstel Hotel, onder het toeziend oog van de camera's van het acht-uurjournaal.

Uitgevers en auteurs zijn bezig met een ratrace: welk boek wordt een commercieel succes? Maar naast het geld speelt voor elke schrijver nog iets anders een rol: de hoop dat zijn boeken een ticket zijn naar de eeuwige roem.

Ook literaire prijzen en nominaties dragen bij aan schrijversroem en publiciteit. De jaren 2002-2003 leverden in dat opzicht weer een rijke literaire oogst. Om een greep te doen:¹ Allard Schröder kreeg de ako-prijs, Oek de Jong werd twee keer genomineerd en Abdelkader Benali won de Libris-prijs. H.H. ter Balkt, Kees Ouwens en Anneke Brassinga wonnen belangrijke poëzieprijzen. Deze opsomming

1 Literaire prijswinnaars 2002 en 2003
Libris 2003 - winnaar Abdelkader Benali: De langverwachte. Enkele nominaties: Allard Schröder: De hydrograaf, Marek van der Jagt: Gstaad 95-98, Oek de Jong: Hokwerda's kind; AKO-Literatuurprijswinnaar: Allard Schröder: De hydrograaf
De gouden uil - winnaar Tom Lanoye: Boze Tongen. Een van de nominaties Oek de Jong Hokwerda's kind. Enkele poëzieprijzen: P.C. Hooftprijs 2003: H.H. ter Balkt; Constantijn Huygensprijs 2002: Kees Ouwens; VSB-poëzieprijs 2002: Anneke Brassinga.

[p. 194]

kan moeiteloos met tientallen andere prijswinnaars worden uitgebreid. Maar wie een beeld wil creëren van het recente literaire verleden moet uiteraard niet alleen schrijvers-met-geit, literaire prijswinnaars of genomineerden noemen. De aandacht kan ook uitgaan naar teksten die centraal stonden in de literaire kritiek of om andere redenen de aandacht trokken, bijvoorbeeld door herdrukken, overlijden van de auteur of andere gebeurtenissen. Verder zouden literaire tijdschriften en websites hierbij kunnen worden betrokken, en de literaire ‘top tien’ uit de bladen, evenals wetenschappelijk onderzoek. De vraag hoe dit alles op een systematische wijze met elkaar in verband moet worden gebracht en hoe het staat met genres en stromingen als bijvoorbeeld het postmodernisme, laat ik hier onbeantwoord. Ook op de vraag hoe dit geheel omgezet moet worden in een boeiend verhaal, ga ik niet in.

Duidelijk is dat de literatuurbeschouwer die naar zijn eigen tijd kijkt, een volle arena ziet, met een wirwar van auteurs, titels en tegenstrijdige meningen, een carrousel van prijzen, laureaten en genomineerden. In de woorden van de literatuurtheoreticus Wellek: wij zien ‘an anarchy of values’ (Wellek 1967:17), een anarchie van waarden. Wie te dicht op de eigen tijd zit, ziet een bonte mengeling van kleuren, afstand helpt vaak om de grote lijnen te zien.² Wel blijkt uit bovengenoemde voorbeelden hoe springlevend de Nederlandse literatuur op dit moment is.

Echter, hoe fris en levendig al deze boeken en hun auteurs ons ook toeschijnen, nu al staat vast dat de meeste schrijvers van het afgelopen jaar met hun werken in de vergetelheid zullen raken. Hun houdbaarheidsdatum is snel gepasseerd. ‘Wie schrijft blijft’, luidt het gezegde, maar de praktijk ziet er anders uit: schrijvers lopen juist een grote kans in vergetelheid te raken. Slechts enkelen zullen een plaats krijgen in de literatuurgeschiedenis. En over die literatuurgeschiedenis gaat het hier. In dit artikel zal ik kort ingaan op de vraag welke selectiemechanismen een rol spelen bij de totstandkoming van een literatuurgeschiedenis. Vervolgens geef ik een beknopt overzicht van de huidige ideeënvorming op het gebied van de literatuurgeschiedschrijving in Nederland, om daarna via de achteruitkijkspiegel een blik te werpen op de literatuur uit het fin de siècle, in het bijzonder het jaar 1900. Aan de hand van een literaire ‘top tien’ uit het jaar 1900 zal ik ten slotte proberen enige aanbevelingen te doen voor de literatuurgeschiedschrijver.

Zoals gezegd: voor relatief weinig auteurs is een plaats in de literatuurgeschiedenis gereserveerd. Per jaar verschijnen in Nederland doorgaans enkele honderden literaire titels (Janssen 1994), waarvan er na verloop van tijd misschien maar drie ‘overblijven’. Besteedt men in een literatuurgeschiedenis aandacht aan drie boeken per jaar, dan heeft men over een periode van honderd jaar al te maken met 300 titels. Heel veel meer moeten het er niet worden, wil het overzicht niet op een telefoonboek gaan lijken.³

De volgende selectiemechanismen zijn globaal genomen het meest relevant: de uitgever maakt de eerste selectie. Hij zorgt ervoor dat vele conceptboeken niet verder komen dan de harde schijf waarop zij werden geconcipieerd. Uit de boeken

2 Zie hierover ook Anbeek 1984, Anbeek 1990: i.h.b. ‘Vooraf’ en ‘Achteraf’ en Bel 1993: i.h.b. 330-332.

3 Zie over het canonisatieproces als afslankingsproces Bel 1993. Tijdens zijn inleiding bij het congres ‘Tegen het vergeten, verdwenen boeken uit de Nederlandse literatuur’ (Leiden 2002) ging Anbeek ook in op deze problematiek.

[p. 195]

die wel verschijnen, maakt de kritiek vervolgens een keuze. Recent onderzoek naar de kritiek in het jaar 1991 heeft uitgewezen dat slechts zesendertig procent van de uitgebrachte titels werd besproken. Ook bleek dat de kritiek daarbij een voorkeur had voor bepaalde gerenommeerde uitgeverijen (Janssen 1994). De literaire kritiek is cruciaal voor de selectie, want wie niet besproken wordt, wacht meestal de vergetelheid. Net als een eventuele literaire prijs, kan ook het feit dat een boek breed wordt opgemerkt door de literaire kritiek worden opgevat als een indicatie voor kwaliteit.

In een later stadium van canonisatie is het voor auteurs van belang door de essayistische kritiek geselecteerd te worden, om vervolgens wetenschappelijke aandacht te krijgen, in de vorm van studies, een plaats in het curriculum aan de universiteit en een mooie wetenschappelijke editie. Dit alles moet culmineren in een plaats in de literatuurgeschiedenis. Daarbij blijft steeds gelden: ook dan moeten auteurs als het ware ‘levend’ gehouden worden en onder de aandacht gebracht worden, anders wacht alsnog de vergetelheid.

Literatuurgeschiedschrijving lijkt dus een eenvoudige zaak, maar dat is schijn. De laatste jaren is ook in de neerlandistiek veel gediscussieerd over de problemen van de literatuurgeschiedschrijving.⁴ Welke uitgangspunten moeten worden gehanteerd? Welke teksten moeten aandacht krijgen en op wat voor manier? Wat te doen met de literaire instituties als de uitgeverij, of de literaire kritiek? Hoe liggen de verbanden met de buitenliteraire context?

Veel onderzoekers hebben reserves ten aanzien van de mogelijkheden van het genre, zoals blijkt uit sceptische titels als: ‘Hoe het zou moeten en toch echt niet kan’ van Van Gorp of in de variatie van Grootes: ‘Waarom het niet kan, maar wel moet’, en internationale publicaties als Is Literary History Possible.⁵

Toch is er niet alleen langdurig gediscussieerd, maar zijn er de laatste jaren ook verschillende Nederlandse literatuurgeschiedenissen gepubliceerd,⁶ zoals het handboek van Anbeek in 1990. Ook verscheen in 1993 het caleidoscopische, polyperspectivische overzicht onder redactie van Schenkeveld-Van der Dussen, geschreven door een grote groep auteurs die ieder een aspect van het literaire leven in de meest brede zin behandelen. Voorts werd in 1999 een literatuuroverzicht gepubliceerd voor een Frans publiek onder redactie van Stouten, Goedegebuure en Van Oostrom. Op dit moment zijn een Duits en Engels literatuuroverzicht in de maak. Daarnaast wordt gewerkt aan een groot project van de Nederlandse Taalunie bestaande uit zeven delen van de middeleeuwen tot nu, dat in de loop van de komende zes jaar moet verschijnen.⁷

4 Zie bijvoorbeeld wat de moderne letterkunde betreft Van den Akker/Dorleijn 1991 en 1999a, Anbeek 1984a en 1984b en 1990, Van Gorp 1985, Grootes 1989, Bel 1991 en 1993, Fokkema en Ibsch 1992. Zie ook de verschillende bijdragen in Bekkering en Gelderblom 1997.

5 Van Gorp 1985, Grootes 1989; Perkins 1992.

6 Anbeek 1990 (inmiddels is ook een geheel herziene editie verschenen in 1999), Van Bork en Laan 1986, Knuvelder 1953, Schenkeveld-van der Dussen 1993, Stouten/Goedegebuure/Van Oostrom 1999. Rutten en Weisgerber 1988.
Literatuurgeschiedenissen in wording anno 2004:
project Nederlandse Taalunie red. Gelderblom/Musschoot (7 dln; zie ook noot 7);
project Duitstalige literatuurgeschiedenis Grüttemeijer/Missinne;
project Engelstalige literatuurgeschiedenis, red. Theo Hermans.

7 Zie hierover Bekkering en Gelderblom 1997: Veelstemmig accoord met bijdragen van o.a. De Geest, Wackers, Schenkeveld-van der Dussen, Van Oostrom, Musschoot, Goedegebuure, Van Gemert en Van den Akker. Zie ook de daarin opgenomen bibliografie. Een begrip als functionalisme is belangrijk in het Taalunieproject (zie Veelstemmig accoord: o.m. 38-39), maar het begrip wordt niet altijd op dezelfde manier gebruikt.
Auteurs van de Taalunie-literatuurgeschiedenis zijn: Frits van Oostrom (dl. I), Herman Pleij (dl. II), Karel Porteman en Mieke Smits (dl. III), J.J. Kloek (dl. IV), Wim van den Berg en Piet Coutenier (dl. V), Jacqueline Bel (dl. VI), Hugo Brems (dl. VII).

[p. 196]

2 Knuvelder

Twintig jaar geleden zag het beeld er geheel anders uit. Toen was literatuurgeschiedschrijving - in kringen van neerlandici althans - taboe. ‘De Knuvelder’, het vierdelige handboek voor de neerlandicus, was algemeen in gebruik, maar werd tegelijkertijd alom verguisd.⁸ De belangrijkste punten van kritiek (Anbeek 1990: 11-12) waren dat Knuvelder zijn uitgangspunten niet expliciet had geformuleerd, en telkens een andere invalshoek hanteerde. Ook ging hij klakkeloos uit van het eigentijdse oordeel over de literatuur, een oordeel dat vaak sterk afweek van het contemporaine oordeel. Vaak werd werk van auteurs naar de prullenbak verwezen, zoals de sprookjes van Couperus, dat in de tijd waarin het voor het eerst verscheen, zeer geliefd was. De eigen smaak van de, katholieke, literatuurgeschiedschrijver speelde een grote rol, zoals blijkt uit het feit dat hij auteurs die - om met Anbeek te spreken - over een ‘hot line naar het hogere’ beschikten (Anbeek 1990:17), een ruime plaats toebedeelde. ‘De Knuvelder’ werd gezien als een reeks auteursportretten, aan elkaar gelast door een veelkoppige inleiding waarin veel stromingen naast elkaar werden geplaatst zonder duidelijk verband. Er moest een andere literatuurgeschiedenis komen, dat was duidelijk. Maar hoe die eruit moest komen te zien was de grote vraag.

8 In de loop der jaren is er door verschillende mensen kritiek geformuleerd op Knuvelder. Zie o.m. Schenkeveld 1982, Anbeek 1990, Grootes 1989; meer algemeen Veelstemmig Accoord.

3 Uitgangspunten

Inmiddels is een reeks uitgangspunten geformuleerd die door een groot aantal Nederlandse literatuurhistorici wordt geaccepteerd. Grofweg gezegd gaat het om de volgende breed gedeelde meningen. De meeste onderzoekers gaan uit van het idee dat de literatuurhistoricus niet normstellend - hij moet dus geen waardeoordelen geven - maar normbeschrijvend te werk moet gaan.⁹ Daarbij wordt aangenomen dat elke periode wordt overheerst door een systeem van normen dat in de loop der jaren verandert onder invloed van buitenliteraire normen. Deze normen, al dan niet verwoord in literatuuropvattingen, worden niet alleen door schrijvers of uitgevers, maar ook door lezers bepaald. Zij bepalen immers of een tekst succes heeft of niet.

De literatuurhistoricus vertelt een verhaal, hij legt verbanden, selecteert en interpreteert. Maar het verleden zelf is geen verhaal en kent geen samenhangen. Die samenhangen ontstaan op het vlak van de historische beschrijving. Ook de narra-

9 In navolging van Wellek en Warren 1978 (1^e dr. 1947) en bijvoorbeeld Vodicka 1976 (1^e dr. 1942). Zie ook Anbeek 1990: 13, Fokkema en Ibsch 1992: 64 en Bel 1993:4. Uitvoeriger over de algemeen gedeelde uitgangspunten Bel 1993: ‘Inleiding’.

[p. 197]

tieve structuren hebben invloed op de inhoud van de tekst (Rigney 1990, Anbeek 1990).

Men gaat ervan uit - ook hierbij aansluiting zoekend bij historisch onderzoek (Lorenz 1987, Ankersmit 1984) - dat een volledige reconstructie van het verleden onmogelijk is: daarvoor is de realiteit te complex. Daarom wordt elke literatuurgeschiedenis beschouwd als een constructie (Grootes 1989, Anbeek 1990, Fokkema en Ibsch 1992, Bel 1993). Die constructie kan nooit volledig zijn, maar geeft altijd een partieel beeld van het verleden, dat bovendien ook op zijn beurt weer wordt gekleurd door het heden.

4 Anbeek

Anbeek, de eerste literatuurhistoricus in Nederland die het aandurfde een nieuwe literatuurgeschiedenis over de meest recente literatuur te schrijven (1990), gaat uit van normverandering. Hij beschrijft het proces van literaire groepsvorming waarbij de ene groep de andere van het toneel verdrijft. Hij laat bijvoorbeeld zien hoe Tachtigers als Kloos zich eind negentiende eeuw afzetten tegen de domineespoëzie en pleiten voor individualisme in de kunst. Kunst is passie, kunst is de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie. Daarnaast plaatst Anbeek, in dezelfde tijd, de naturalisten die het moraliserende negentiende-eeuwse proza verwerpen en pleiten voor een ‘wetenschappelijke’ roman waarin de mens bepaald is door erfelijkheid en milieu. Men kan denken aan romans als Eline Vere van Couperus. Vervolgens laat Anbeek ook weer zien hoe deze opvattingen in de jaren negentig vervangen worden door een verlangen naar ‘gemeenschapskunst’. Sommige schrijvers worden socialist, anderen keren de werkelijkheid de rug toe en richten zich op de nieuwe mystiek of de nieuwe zweverigheid.

Anbeeks boek beschrijft voor de eerste keer de Nederlandse literatuur van de laatste honderd jaar consequent volgens één principe, en in dat opzicht is het boek heel waardevol. Maar de strikte hantering van dit principe van normverandering leidde er ook toe dat nóg meer schrijvers achter de horizon verdwenen dan in eerdere literatuurgeschiedenissen het geval was. Zo vallen auteurs die nooit in groepsverband zijn opgetreden, buiten het bestek van dit boek. Daarbij komt dat hele groepen literaire werken buiten beeld blijven omdat ze zich niet onderscheiden als voorbeelden van normverandering. Door de strikte hantering van het uitgangspunt van normverandering werd het ook minder voor de hand liggend om de Vlaamse en de Nederlandse literatuur samen te behandelen. Anbeeks besluit om alleen de Nederlandse literatuur en niet de Vlaamse te behandelen vooral omdat het hier twee gescheiden literaire circuits betreft - op zich een legitieme keuze - is ook onderwerp geweest van felle discussies, vooral in Vlaanderen.¹⁰

10 Zie bijvoorbeeld de discussie in het themanummer van Dietsche Warande en Belfort (1996). ‘Het Vlaamse verschil.’ Met bijdragen van Ton Anbeek, Anne Marie Musschoot, Bert Vanheste, Martien J.G. de Jong. Zie ook Van den Akker en Dorleijn 1999b.

[p. 198]

5 Breedte

Na Anbeeks overzicht waarin de nadruk ligt op ontwikkeling in de tijd, op literaire verandering, ligt het voor de hand in een nieuwe literatuurgeschiedenis eerst op zoek te gaan naar de literaire breedte. Wat is buiten beeld gebleven in zijn boek? Hoe zag de literaire breedte in een bepaald jaar eruit, bijvoorbeeld het willekeurig gekozen jaar 1900?

De keuze voor die literaire breedte roept een aantal vragen op:

1.	Levert een beeld van de breedte, een dwarsdoorsnede, niet alleen een beeld op van chaos? Op dezelfde manier als het hierboven geschetste overzicht van de literatuur van het jaar 2002-2003 een onoverzichtelijk, chaotisch beeld opleverde, met veel prijzen, nominaties en een man en een boot en een geit?
2.	Als ordening wel mogelijk is, hoe kan men die breedte dan overzichtelijk in beeld brengen? Selectie van het materiaal is noodzakelijk - men kan immers niet álles in beeld brengen. Maar hoe vindt deze selectie plaats? En hoe kan voorkomen worden dat alleen die teksten gekozen worden die men nu nog boeiend vindt, hetgeen meer zegt over de huidige literaire normen dan over die van het verleden.
3.	Tenslotte: wat is de zin van het opdelven van deze teksten? In hoeverre is de huidige lezer geïnteresseerd in teksten die wellicht niet voor niets vergeten zijn?

Wat de eerste vraag betreft, of men niet opnieuw chaos creëert wanneer men een beeld van de literaire breedte wil construeren, het volgende: het gevaar van chaos ligt natuurlijk altijd op de loer. Selectie is ook noodzakelijk, maar wanneer men aansluit bij een van de eerder genoemde selectiemiddelen, bijvoorbeeld de literaire kritiek, heeft men een handvat.

En hier belanden we bij het tweede punt: hoe krijgt men een beeld van die literaire breedte in het verleden zonder daarbij de eigentijdse normen teveel als selectiemiddel te hanteren? En wat moet men belichten? Natuurlijk is er ook bij het gebruiken van literaire kritieken weer het probleem dat er per jaar vele honderden recensies gepubliceerd worden. Toch levert dit geen chaos op: de literatuurschrijver wordt geholpen door het opmerkelijke verschijnsel dat onder recensenten snel sprake is van consensusvorming.¹¹ Zo kan de onderzoeker zich richten op die literaire werken die het meest besproken worden en op basis daarvan een lijst samenstellen van meest besproken werken. Dit als een eerste stap om vat te krijgen op het materiaal.¹²

Van groot belang, naast de lijsten met favoriete teksten, samengesteld op basis van de kritieken, is de literaire productie, poëzie en proza, in de tijdschriften, aangevuld met belangrijke literaire discussies, die een goede aanvulling geven op het beeld, zoals we verderop zullen zien.

De laatste vraag, wat de zin is van het opdelven van deze teksten, hoop ik te be-

11 Janssens 1994, Bel 1993: i.h.b. 10 en 330-331.

12 Uitgebreider over de kritiek Bel 1993: ‘Inleiding’ en ‘Tot slot’. Doorman 2001 onderscheidt slechts vier elementen in een kritiek: informatie, oordeel, argumentatie en engagement. Die reeks moet echter uitgebreid worden. De kritiek selecteert ook - en dat is uiterst belangrijk -, is altijd gebaseerd op een literatuuropvatting (impliciet of expliciet) en levert vaak een aanzet tot interpretatie. Ook plaatst de kritiek teksten soms in een literaire en literair-historische context. Verder leggen kritieken soms relaties met andere literaturen en met de buitenliteraire werkelijkheid.

[p. 199]

antwoorden door hier nu eerst materiaal te leveren voor een dwarsdoorsnee van de Nederlandse literatuur van het jaar 1900 op basis van literaire kritiek. Het antwoord bewaar ik dus tot mijn conclusie.

6 Het jaar 1900

Hoe luidt nu de ‘lijst favorieten’ voor het proza in 1900? Ik richt me daarbij zoals gezegd op de titels die het meest werden besproken.¹³ Twaalf titels uit 1899 en 1900 springen er in 1900 uit omdat ze in dat jaar veel besproken werden door de literaire kritiek. De lijst ziet er uit als volgt (de volgorde is willekeurig):

Louis Couperus: De stille kracht, Langs lijnen van geleidelijkheid

Frederik van Eeden: Van de koele meren des doods

Marcellus Emants: Op zee

S.G. Van der Vijgh: Werkers

Margo Antink: Catherine

Stijn Streuvels: Lenteleven

Maurits Wagenvoort: De droomers

Henri Borel: Een droom

Josephine Giese: Van een droom

Marie Marx: Van 't viooltje dat weten wilde

Johan de Meester: Zeven vertellingen

De lijst bevat nu nog bekende namen als Couperus, Emants en Van Eeden, minder bekende als Antink en totaal vergeten namen als Marie Marx en Van der Vijgh. Couperus is opvallend aanwezig met maar liefst twee romans. In het proza vallen op basis van deze lijst globaal de volgende (sub)genres en stromingen aan te wijzen: naturalisme of realisme en mystiek; verder tendensromans en Indische romans.

Er staan realistische romans op de lijst als Langs lijnen van geleidelijkheid en Van de koele meren des doods, die door de kritiek ook met de toenmalige mystieke stroming in verband worden gebracht.

Opvallend ook is het aantal titels waarin het woord ‘droom’ voorkomt. Een signaal wellicht dat de werkelijkheid voor velen heeft afgedaan. De droomers van Wagenvoort is een anarchistische tendensroman: engagement staat versus wereldverachting. Verder bevat de prozalijst een Vlaming - Streuvels - die bovendien zeer positief wordt besproken - en enkele onbekende vrouwen. Op de precieze receptie van deze werken kan ik hier niet verder ingaan.¹⁴

13 De kritieken zijn afkomstig uit de volgende Nederlandse (literaire) tijdschriften:
De Amsterdammer, Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift, De Gids, De Hollandsche Revue, De Jonge Gids, De Kroniek, Het Leeskabinet, Nederland, De Nederlandsche Spectator, De Nieuwe Gids, De Nieuwe Tijd, Ons Tijdschrift, De Tijdspiegel, Tweemaandelijksch Tijdschrift.

14 Uiteraard vallen er bij de lijsten de nodige kanttekeningen te plaatsen: doordat de literaire teksten in 1899 en 1900 verschijnen en de recensies in 1900 en 1901, treedt er uiteraard een bepaalde vertekening op en moet aan de lijsten geen al te strikte status worden toegekend. Het blijft om een constructie gaan. De lijsten dienen om een globaal beeld te schetsen van de teksten die rond 1900 in het centrum staan van de literairkritische aandacht. Voor meer details over de receptie van deze werken zie Bel 1993. Het jaaroverzicht 1900 ziet er in Bel 1993 enigszins anders uit omdat bepaalde boeken in het overzicht van 1899 zijn behandeld en de poëzie in deze studie ontbreekt.

[p. 200]

Poëzie krijgt in 1900 relatief minder aandacht van recensenten dan proza. De reden hiervoor is eenvoudig: op dat moment verschijnt minder poëzie dan proza. Maar daarnaast krijgen de bundels die gepubliceerd worden ook minder aandacht van de critici dan prozawerken.¹⁵ De meest gerecenseerde bundels in 1900 zijn:

Hélène Swarth: Najaarsstemmen

Albert Verwey: Het brandende braambosch

Jeanne Reyneke van Stuwe: Verzen

Jeannette Nijhuis: Verzen

Frans Bastiaanse: Natuur en leven

C.S. Adama van Scheltema: Een weg van verzen

Ook op dit lijstje zien we bekende en onbekende namen, mannen en vrouwen. De meeste kritieken zijn gewijd aan Albert Verwey's bundel Het brandende braambosch uit 1899.¹⁶ De meningen over Verwey lopen uiteen. De meeste critici vinden zijn gedichten moeilijk te begrijpen en concluderen dat hij meer een denker dan een dichter is. Hij wordt gekarakteriseerd als een dichter die op zoek is naar een nieuwe weg die de richting opgaat van de filosofie.

Hélène Swarth wordt uitsluitend positief besproken.¹⁷ Toch blijkt tussen de regels door dat sommige critici genoeg van haar beginnen te krijgen. Altijd maar weer die sombere stemmingsbeelden. Bovendien wordt men de sonnetten beu, die sinds 1880 de ideale dichtvorm leken. Opvallend is de aandacht voor het nieuwe talent Jeanne Reyneke van Stuwe.¹⁸ Ze wordt gewaardeerd om haar ‘emotie’, al hapert er hier en daar nog wat aan haar techniek. Ze was al opgevallen omdat ze kort daarvoor sensatie had gemaakt met haar roman Hartstocht, waarin zij als vrouw het losbandige leven van een man beschrijft. Dat zag men als een prikkelend novum (Bel 1993: 173).

In haar bundel overwegen de liefdesverzen. Pikant is dat ze net met Kloos is getrouwd, iets waar sommige critici toespelingen op maken: ‘Wij zouden niet durven besluiten met een gelukwensch voor het dezer dagen gehuwde paar.’¹⁹ De socialistische verzen van Adama van Scheltema zijn volgens de socialist Heijermans níet socialistisch genoeg, maar Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift denkt er anders over: ‘O, hoe zuiver klinkt uw vers, waar ge eens even niet den socialistische boeman speelt!’²⁰ Binnen de poëzie laat de lijst grofweg drie groepen zien: sonnettenschrijvers, socialisten en filosofisch georiënteerde dichters.²¹

15 Janssens 1994 constateert ook in 1978 en 1991 een veel geringere belangstelling voor poëzie dan voor proza.

16 Recensies van Het brandende braambosch o.m. in De Gids 1900 III: 135-150 (Byvanck), De Amsterdammer 1900, nr. 1176: 2, De Tijdspiegel 1900 II: 69-71, De Kroniek 1900: 76-77, 85-86 (Frans Bastiaanse), Nederland 1900 I: 508-509.

17 Recensies van Najaarsstemmen van Hélène Swarth o.m. in De Amsterdammer 1900, nr 1200: 4 (F.E.), De Nederlandsche Spectator 1900: 242-243, De Gids 1900 III: 365, Het Leeskabinet 1900: 53-56, Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 1900 I: 480, De Nieuwe Gids, Nieuwe Reeks jrg. V 1900: 572-575, Nederland 1900 II: 373, De Tijdspiegel 1900 II: 71-75.

18 Recensies van Verzen van Jeanne Reyneke van Stuwe in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 1900 I: 189-191, De Gids 1900 I: 373-374, De Amsterdammer 1900 (J.B. Schepers), De Nederlandsche Spectator 1900: 100-102, Nederland 1900 I: 504-506.

19 Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 1900 I: 190. In De Gids 1900 I: 373 wordt gesuggereerd dat Kloos een goede invloed op haar heeft: ‘Men bespeurt dat zij onder goede leiding is gekomen.’

20 Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 1900 II: 572-574.

21 Het betreft hier een vreemde combinatie, maar in dergelijke categorieën werd de poëzie op dat moment globaal ingedeeld.

[p. 201]

7 Voorlopig resultaat

Een eerste resultaat van deze lijsten is dat het smalle beeld in bestaande literatuurgeschiedenissen (van Couperus, Emants, Streuvels en Verwey) is verbreed. Er ontstaat een nieuw beeld doordat teksten naar boven zijn gehaald die waren vergeten (Werkers, De droomers en Van 't viooltje dat weten wilde). Ook worden in de recensies verschillende toenmalige discussiethema's zichtbaar: over het realisme in het proza en de strijd tussen ziel en zinnen die in veel romans wordt gethematiseerd. Soms leidt dit tot personages die dwepen met zinnelijkheid, dit weer tot irritatie van de critici.²² In de poëzie is duidelijk discussie over het teveel aan sonnetten.²³ Zowel in besprekingen van poëzie als proza is de ideeënvorming over socialisme en literatuur actueel.

Werpt men een blik op het scheppende werk en de literaire discussie in de tijdschriften dan levert dat aanvullend materiaal op ten opzichte van het beeld van de twee lijsten met favorieten, zeker wanneer men naar de poëzieproductie kijkt. Verwey blijft een kernfiguur in het jaar 1900 omdat hij veel verzen publiceert in het Tweemaandelijksch tijdschrift en natuurlijk ook als tijdschriftleider een belangrijke rol speelt. Ook Hélène Swarth is duidelijk aanwezig met veel sonnetten. Dichters die in de poëzielijst opvallend ontbraken²⁴ doemen nu op: Kloos, Boutens, Henriette Roland Holst, Gorter, overwegend als theoreticus, en Leopold, overigens slechts met één gedicht (‘5 december’). Opvallend aanwezig is ook Guido Gezelle, die dan net overleden is, maar juist daardoor veel aandacht krijgt. Buysse is, net als Streuvels, prominent aanwezig in de tijdschriften met vele verhalen en romans. Daarnaast figureren ook andere Vlamingen als August Vermeylen, Karel van de Woestijne en Prosper van Langendonck.

Het wordt tijd voor wat algemene opmerkingen. Wat levert een dergelijke duik in de tijd, gebaseerd op twee lijsten met favoriete teksten, aangevuld met een onderzoek in de literaire tijdschriften nu op voor een literatuurgeschiedschrijver, behalve het al genoemde literaire breedbeeld?²⁵

22 Zie bijvoorbeeld het artikel ‘Sensueel platonisme’ van W.G. van Nouhuys in De Nederlandsche Spectator 1900: 146-148, 156-159, 163-164.

23 Zie bijvoorbeeld De Gids 1900 I: 374: ‘Wie maakt er al niet sonnetten! [...] Wie er toe kan medewerken de stroom van dergelijke poëzie te stuiten, of althans te verminderen, mag het niet nalaten.’

24 Dit uiteraard naast andere, nu onbekende, schrijvers, zij het dat die minder op de voorgrond treden dan genoemde auteurs.

25 Onderstaande lijst met oriëntatiepunten is uiteraard niet uitputtend. Ook aan de verschillende zuilen zal aandacht besteed moeten worden. Zie hierover o.m. Sanders 2002.

8 De band met de maatschappij

Uit de twee lijsten blijkt grote belangstelling voor nieuwe ideologieën als het socialisme en anarchisme. Velen voelen een sterke verwevenheid tussen literatuur en maatschappij.²⁶ De anarchistische roman De Droomers, de socialistische verzen

26 Daarvoor was dat al gebleken uit de discussies over de ‘gemeenschapskunst’ in De Kroniek. Zie bijvoorbeeld Schenkeveld-van der Dussen 1993: 557-561.

[p. 202]

van Adama van Scheltema, daarnaast de discussies over socialisme en literatuur gevoerd door Gorter en Henriette Roland Holst wijzen hier ook op. Verder duikt het feminisme op in de literatuur. Zo beschrijft Couperus in Langs lijnen van geleidelijkheid een geëmancipeerde vrouw (met wie het overigens slecht afloopt). Maatschappijgerichte stromingen worden als onderwerp gebruikt in romans, maar ook gepropageerd in tendensromans. De bekendste feministische tendensroman Hilda van Suylenburg, bijgenaamd de ‘Hollandsche Negerhut’²⁷ verscheen in 1897 en werd in 1899 voor de vijfde keer herdrukt.

Naast deze vorm van socialistische, feministische of anarchistische belangstelling in de literatuur, is er in 1900 sprake van een geheel ander soort engagement. Zo opent Verwey zijn bundel met een gedicht voor Zola, gewijd aan de Dreyfusaffaire: het schandaal dat in Frankrijk losbarstte nadat majoor Albert Dreyfus om antisemitische redenen werd gedegradeerd en verbannen. Zola had de legertop in 1898 aangeklaagd in zijn befaamde J'accuse.

Opvallend is verder vooral de grote aandacht voor de Boerenoorlog in de tijdschriften. De Engelsen hadden in 1899 de zelfstandige Zuid-Afrikaanse republiek (Transvaal) en de republiek van de Oranje Vrijstaat geannexeerd.²⁸ Dat leverde felle gevechten tussen de Boeren onder leiding van Paul Kruger en de Engelse troepen. Groot was de verontwaardiging over het optreden van de ‘inhalige’ Britten die volgens de toenmalige publieke opinie in Nederland achter de Zuid-Afrikaanse diamant- en goudmijnen aanzaten.

Vóór 1880 werden de Boeren als groep niet interessant gevonden, maar toen ze zich in 1881 tijdens de eerste Boerenoorlog met succes tegen de Britten verdedigden, voelden velen in Holland opeens verwantschap, ‘als verre neven met geuzenbloed in de aderen, eenvoudig van geest, maar gezond van verstand en gehecht aan traditionele normen en waarden.’²⁹

In Nederland had de Boerenoorlog een golf van nationalisme tot gevolg die rond 1900, gedurende de tweede Boerenoorlog (tot 1902), nog heviger werd. Veel Nederlanders identificeerden zich met de Boeren, hun oude ‘stamverwanten’. Zuid-Afrika werd door sommigen als een soort twaalfde provincie van Nederland gezien. Hoogtepunt was Paul Krugers bezoek aan Nederland en Vlaanderen in 1900. De Amsterdammer publiceerde net als andere tijdschriften bijna wekelijks een of meer spotprenten gewijd aan de oorlog.

De aandacht voor de Boerenoorlog is rond 1900 alom aanwezig, ook in de Nederlandse literatuur. Opvallend is dat er in de tijdschriften veel gedichten aan dit thema worden gewijd. Daarbij gaat het niet alleen om obscure vergeten nationalistische dichters, maar juist de grote namen laten van zich horen: Verwey, Van Eeden, Kloos en Boutens.

De Engelsen worden verketterd. Kloos spreekt in het gedicht ‘Zuid Afrika’ (De Nieuwe Gids 1900, p. 335) van ‘'t huurlings-rot der diplomaten-vanen.’³⁰ Ook is sprake van ‘ons ras’, en ‘de stem des bloeds’. Zuid-Afrika wordt opgevoerd als

27 Zie De Savornin Lohman: 46. Zie ook De Hollandsche Revue 2 (1989): 507.

28 Zie Wesseling 2003: 261-266, zie ook Jansen en Jonckheere 1999: 25-39.

29 Zie Jansen en Jonckheere 1999: 25, Bossenbroek 1996: 77.

30 De gedichten over de Boeren doen sterk denken aan de anti-Belgische gedichten die Leidse studenten tijdens de Belgische opstand in 1830 schreven: ‘het muitziek rot der Belgen’ etc. Zie hierover Bel, Otterspeer en Van Zonneveld 1982.

[p. 203]

‘Holland's kind [dat] fier viel voor Hollands eer’. In verschillende gedichten wordt het leven van de Boeren geïdealiseerd. Figuren als Kruger worden als helden bezongen, bijvoorbeeld door Boutens in De Gids. Tussen al deze dichters over Zuid-Afrika neemt Verwey een opvallende plaats in. Hij publiceert ‘Tijdzangen’, reeksen gedichten over de Boerenoorlog in het Tweemaandelijksch Tijdschrift. Ook hier gaat het niet om afstandelijke verzen, maar om zeer politiek betrokken teksten, een engagement dat de hedendaagse lezer wellicht verbaast. Er is sprake van bloedverwantschap, ‘ons ras’, en de ‘dietsche zaak’.

Verweys Zuid-Afrikavisie kan ook met zijn literatuuropvatting gecombineerd worden. Van Halsema (1995) heeft de relatie bestudeerd tussen de Zuid-Afrikagedichten en het antidecadentisme van Verwey. De Boer stond symbool voor het nieuwe, het antidecadente. En in Verweys strijd tegen de desintegratie, tegen het verval, spelen die Boeren een poëticale rol. Kunst, politiek en nationalisme zijn hier dus sterk verweven. Iets wat ook in Vlaanderen het geval was, waar eveneens belangstelling bestond voor Zuid-Afrika. De ‘dietsche’ gedachte en stamverwantschap zijn in Vlaanderen rond 1900, toen de taalstrijd één van de kernpunten was in het culturele leven, een centraal punt. En hiermee komen we op mijn volgende punt.

9 De Vlaams-Nederlandse connectie.

In de prozalijst was Streuvels al opgevallen als een Vlaamse auteur die zeer positief werd besproken. Aan verschillende teksten van Buysse wordt ook aandacht besteed in de literaire kolommen. In de tijdschriften zijn Streuvels en Buysse eveneens prominent aanwezig met vele verhalen. Daarnaast publiceren ook Karel van de Woestijne en Prosper van Langendonck in de Nederlandse tijdschriften. De redactie van het Tweemaandelijksch tijdschrift telt verschillende Vlaamse leden: opnieuw Cyriel Buysse, Prosper van Langendonck en August Vermeylen, de leider van Van nu en straks en de vernieuwer van de literatuur in Vlaanderen.

Omgekeerd treden Nederlandse auteurs vaak op in de bekendste Vlaamse tijdschriften. Zo schrijft Verwey in Van nu en straks, het belangrijkste Vlaamse tijdschrift rond 1900. Ook Dietsche Warande en Belfort, een tijdschrift dat juist in 1900 ontstaat uit de fusie van Het Nederlandse Dietsche Warande en het Vlaamse Het Belfort, bevat verschillende Nederlandse namen.³¹

Er blijkt rond 1900 dus een niet geringe interactie tussen Vlaanderen en Nederland. Ook wat de Boerenoorlog betreft is te verwachten dat er zich parallellen voordoen en dat er raakvlakken zijn. Zoals gezegd leidde Anbeeks literatuurgeschiedenis tot een discussie over de vraag of de Vlamingen deel uit moesten maken van een Nederlandse literatuurgeschiedenis. Veel literatuurhistorici meenden dat het om twee literaire circuits gaat, een Vlaams en een Nederlands, met ieder zijn eigen problematiek, waarbij af en toe sprake is van overlap. Worden beide circuits behandeld binnen één overzicht, wat de bedoeling is van het project van de Taalunie, dan betekent dit dat twee aparte verhalen worden verteld, die af en toe naar elkaar gebogen worden.

31 Zo worden de romans van Couperus (kritisch) op de voet gevolgd in Dietsche Warande en Belfort.

[p. 204]

De tijdschriftenstudie laat zien dat, rond 1900 althans, de circuits in niet geringe mate met elkaar zijn verweven.³² Dus is het boeiend een poging te doen de twee circuits samen te bestuderen. Daarbij kan aandacht gegeven worden aan de interactie, de overlappingen, de impulsen die beide circuits elkaar geven en de sleutelrol die auteurs als Verwey, Streuvels of Buysse daarbij hebben gespeeld.³³ Waar de literaturen van elkaar afwijken, is het juist interessant de contrasten te bestuderen. Door de verschillende verhalen als elkaars context te gebruiken kan men nieuwe aspecten van het literaire leven laten oplichten.

In dit verband is nog een ander punt relevant. Vlaamse auteurs blijken overwegend te publiceren bij Nederlandse uitgevers. Algemeen wordt aangenomen dat het belangrijk is om de studie van de uitgeverij te betrekken bij een literatuurgeschiedenis. Hier liggen interessante mogelijkheden. Buysse, Streuvels, Van Langendock en Vermeylen publiceren allemaal bij Nederlandse uitgevers als Van Dishoeck, Versluys en Veen. Vandaar ook dat hun werk een goede distributie krijgt in Nederland en daar dus ook wordt besproken in de tijdschriften. Veel tijdschriften volgen de literaire productie immers op de voet.³⁴

Anders dan in Nederland, waren er in Vlaanderen rond 1900 nauwelijks goede uitgeverijen (Simons 1987). Het culturele leven in Vlaanderen was lange tijd onderdrukt door de Franssprekende elite. Een Vlaamse uitgever was rond 1900 meestal niet veel anders dan een drukker die er nog wat bij deed. Of een boek een goede distributie kreeg en zijn lezerspubliek zou vinden, was zeer de vraag. Nederland had sinds het midden van de negentiende eeuw wel goede uitgeverijen en een goed distributiesysteem. Boeken werden breed verspreid en onder de aandacht gebracht van critici en andere belangstellenden. Het was daarom ook voor Vlamingen aantrekkelijk om bij een Nederlandse uitgever te publiceren. De invalshoek van de uitgeverij biedt in het kader van de Vlaams-Nederlandse betrekkingen dus interessante onderzoeksmogelijkheden.

32 In De Nederlandsche Spectator 1900, 40 leest men: ‘En dat de Vlaamsche letterkunde bij de onze behoort - niemand zal dat wel betwisten.’

33 34 Zie ook Musschoot 1992, Janssens en Kuipers 1999; zie voor de latere periode Missinne 1999-2000.

34 Ook Virginie Loveling, de tante van Cyriel Buysse, publiceerde regelmatig in Nederlandse tijdschriften.

10 Buitenlandse literatuur

Onderzoek naar de literaire kritiek laat zien hoe groot het aandeel is van de buitenlandse literatuur, en hoe vaak in recensies wordt verwezen naar buitenlandse literatoren. Daarnaast worden veel Franse, Engelse en Duitse tijdschriften besproken in aparte rubrieken. De Nederlandse lezer werd op de hoogte gehouden van de literaire discussies in de Mercure de France, de Revue des deux Mondes of de Revue Blanche.

In de Nederlandse bladen kon men niet alleen lezen over Tolstoj's laatste roman - Opstanding - maar ook dat hij was gestopt met roken of vegetariër was geworden. Verder was er veel aandacht voor de in het Frans schrijvende Vlaming Maeterlinck, met zijn ‘geheimzinnige’ toneelstukken en zijn halffilosofische werken

[p. 205]

als De schat des harten en Wijsheid en levenslot.³⁵ Deze Maeterlinck, ook wel de ‘Belgische Shakespeare’ genoemd, werd beschouwd als een moderne mysticus, iemand die de middeleeuwen terughaalde. Rond 1900 werden de Middeleeuwen om uiteenlopende redenen geïdealiseerd: door neo-mystici bijvoorbeeld omdat de mens toen dichter bij God leefde, door socialisten omdat het kapitalisme toen nog niet bestond (Bel 1994).

Men zou kunnen verdedigen dat Maeterlinck, Tolstoj en Ibsen onderdeel zijn van het Nederlandse literaire systeem. De recensies laten zien welke werken in Nederland zoal bekend waren, ze laten de buitenlandse literair-historische context oplichten. De tijdschriften laten ook zien welk beeld men destijds van een dergelijk auteur en zijn werk had. Tolstoj was rond 1900 bijvoorbeeld niet zozeer de auteur van Anna Karenina en Oorlog en vrede, zoals wij hem nu kennen, maar de wereldverbeteraar, die met zijn lange haren, zijn lange baard en zijn witte jurk een soort christenanarchisme voorstond. Tolstoj meende dat de mens zuiver moest leven en hij predikte seksuele onthouding, iets wat hij zelf getuige zijn uitbundige nageslacht niet consequent praktiseerde. In Nederland werd hier echter wel serieus over nagedacht. De discussies over zuiver leven - de discussies over de strijd tussen ziel en zinnen - kunnen in deze context gezien worden.

De belangrijke inbreng van buitenlandse auteurs kan ook interessante dwarsverbanden opleveren of vergelijkingsmateriaal voor de comparatist. Ik zou dan ook willen pleiten voor een belangrijke positie van de buitenlandse literatuur in een Nederlandse literatuurgeschiedenis. Tijdschriftenonderzoek en onderzoek naar de literaire kritiek uit een bepaald jaar levert daarvoor overvloedig materiaal.

35 Bel 1993, Leijnse 1995, Leijnse en Vandevoorde 2003.

11 Vrouwelijke auteurs

Een vierde punt dat opvalt aan de proza- en poëzielijsten is het aantal tegenwoordig onbekende vrouwelijke auteurs - Josephine Giese, Margo Antink, Jeanne Reyneke van Stuwe en Jeannette Nijhuis. En zij vormen nog maar het topje van de ijsberg.³⁶ Wie op de literaire breedte let, ziet rond 1900 een grote schare vrouwelijke auteurs die actief participeert in het literaire leven. Volgens de kritiek was Hélène Swarth de belangrijkste dichteres. Daarnaast was Henriette Roland Holst niet te missen. Opmerkelijk is dat een aantal vrouwen door recensenten gecomplimenteerd wordt met hun ‘mannelijke’ schrijfwijze, zoals Margo Antink³⁷ en Augusta de Wit.³⁸ Het lijkt erop dat ze daarmee ook voor het eerst serieus worden genomen.

Aanvankelijk oordeelde het recensentenwezen mild over het damesproza, dat vaak volgens een idealistisch stramien werd geschreven. Dat wil zeggen: met voor-

36 Enkele schrijfsters die rond 1900 publiceren: Margo Antink, Josephine Giese, Cornélie Huygens, Jeanne Reyneke van Stuwe, Jeannette Nijhuis, Hélène Swarth, Henriëtte Roland Holst Augusta de Wit, Kitty Snijder van Wissenkerke, Thérèse Hoven, Johanna van Woude, Melati van Java, Suze la Chapelle-Roobol, Louise Stratenus, Anna Kaulbach, W. Maclaine Pont, Mario, Anna de Savornin Lohman, Wilhelmina Reynvaan, Jo van Sloten, Virginie Loveling, Marie Boddaert, Annie Foore, Mina Kruseman, Catharina Alberdinck Thijm, Thérèse van Arendsberg.

37 Zie bijvoorbeeld De Nederlandsche Spectator 1900: 54.

38 Zie bijvoorbeeld De Kroniek 5 (1899): 220-221.

[p. 206]

beeldige hoofdpersonen, een happy end, een goede moraal en een sturende verteller. Maar rond 1900 zijn de critici dit soort proza beu. Zo wordt de roman Op Slotenburg van Thérèse van Arendsberg door alle recensenten afgekraakt en wordt het boek door een ouderwets tijdschrift als het Leeskabinet - met als ondertitel Mengelwerk tot gezellig onderhoud voor beschaafde kringen, verwezen ‘naar het diligence- en trekschuitentijdvak.’³⁹

Vrouwen treden ook op als criticus, vaak onder pseudoniem, zoals Mena.⁴⁰ Er zijn ook aparte rubrieken, ‘voor dames’, waarin literaire kwesties aan bod komen naast berichten over de emancipatie of de mode.⁴¹ Soms worden schrijfsters ook in de gewone literaire rubrieken besproken - tussen de mannen. Al deze aspecten kunnen een interessant licht werpen op de positie van vrouwelijke auteurs in een geschiedenis van de literatuur rond 1900.

39 Het Leeskabinet, 1899: 95.

40 Mena schrijft in Het Leeskabinet. Vrouwke, pseudoniem van Sarah de Beer, schrijft vooral over opvoedingszaken in De Amsterdammer.

41 Aleida Nijland, de eerste gepromoveerde vrouw in Nederland, is een van de weinige vrouwelijke critici rond 1900 die in De Amsterdammer doordringt in de rubriek ‘Boek en tijdschrift’.

12 Koloniale literatuur

Een van de werken op de prozalijst is een Indische roman, De stille kracht van Couperus. Anbeek besteedt geen aandacht aan de koloniale literatuur omdat die geen bijdrage heeft geleverd aan de normverandering. Niettemin is die literatuur in 1900 opvallend aanwezig. Critici spraken zelfs van een golf Indische boeken rond 1900, hetgeen door de vele Indische werken die in die jaren verschijnen wordt bevestigd.

Opmerkelijk is dat de kritiek deze werken ook geschikt achtte als gids voor mensen die naar Indië gingen of die daar verwanten hadden. Nederland anno 1900 kende geen vliegtuigen, of ‘snelle media’ als tv of radio, intercontinentaal telefoonverkeer, laat staan ‘mobieltjes’, of het Internet. Indië was dus ver weg, zij het dat de tocht via het in 1869 geopende Suezkanaal niet meer zes maanden, maar slechts zes weken per schip duurde. Literatuur die zich in die overzeese gebiedsdelen afspeelde, had kennelijk ook een informatieve functie. Daarnaast waren Indische romans vaak kritisch in de traditie van de Max Havelaar. Ook vond men deze romans in het algemeen pikant, pikanter dan het proza dat het moederland produceerde. De kritiek accepteerde op dit vlak ook meer van de Indische romans dan die van eigen bodem. Indië lijkt te functioneren als een soort morele uitlaatklep voor het nog altijd preutse Nederland.

In Couperus' roman worden al deze elementen verenigd. De stille kracht is kritisch ten aanzien van de positie van de Nederlanders in de Oost. Hij voorspelt zelfs het einde van de kolonie. Het boek is ook gewaagd - het gaat in niet mis te verstane termen over overspel en incest. Opmerkelijk is dat in deze roman ook het eerder genoemde décadence-concept een rol speelt. In dat opzicht is overigens de hele Indische literatuur interessant omdat men er destijds in het moederland in brede kring van uitging dat iedereen in de kolonie verloederde, al dan niet onder

[p. 207]

invloed van het klimaat. Ook de gedachte dat de vermenging van rassen zou leiden tot degeneratie, was een algemeen gehuldigde opvatting.⁴²

De Indische letteren vormen, wanneer men op de literaire kritiek afgaat, een onlosmakelijk onderdeel van de Nederlandse literatuur. Een boek als dat van Couperus presenteert een nieuw idee over de kolonie, en zou wat dit betreft wel degelijk in verband te brengen zijn met normverandering, maar dan op moreel/politiek terrein. Het was in 1899 dat C.Th. van Deventer zijn artikel ‘Een Eereschuld’ publiceerde in De Gids, een grensverleggend artikel dat de zogeheten ‘ethische’ politiek ten aanzien van Nederlands-Indië inluidde.

42 Het geruchtmakende en omstreden boek van Bas Veth uit 1900, Het leven in Nederlandsch-Indië, onderstreept dit nog eens. De Tijdspiegel 1900 II: 433 wijdt er een kritische recensie aan en citeert: ‘Indië is één hospitaal van lijders aan ontaardingsziekte.’ Zie over ontaarding verder Hyam 1990 en Stoler 1991.

13 Literatuur en beeldende kunst

De intensieve verwevenheid tussen literatuur en beeldende kunst is een zesde en laatste aspect dat ik hier wil noemen. De vele portretten van letterkundigen door Jan Toorop, Jan Veth en de vormgeving van het tijdschrift Van nu en straks door de beroemde vormgever en kunstenaar Henry van de Velde illustreren de talrijke verbanden die er rond 1900 zijn tussen literatuur en beeldende kunst. Er verschijnen veel boeken met omslagen van kunstenaars als Toorop - werken van Couperus bijvoorbeeld - van Dijsselhof of Berlage. Henriette Roland Holst gaf haar bundel Sonnetten en verzen in terzinen geschreven uit in een editie door haar echtgenoot Rik gemaakt en daarmee streefden ze naar het Gesamtkunstwerk, waarbij verschillende kunsten samenwerken. In de tijdschriften wordt veel aandacht besteed aan de beeldende kunst. In Verweys Het Brandende braambosch is ook een gedicht opgenomen over de beroemde muurschildering van Derkinderen, waar destijds veel over werd geschreven (Bel 2004). Verwey zelf was in 1900 als intellectueel adviseur betrokken bij de bouw van de Beurs van Berlage, het klassieke voorbeeld van gemeenschapskunst, waar hij gedichten voor schreef. Al met al is dit zeker een aspect dat aandacht verdient in een literatuuroverzicht over de tijd rond 1900.

14 Balans

Tot zover zes opmerkingen over de literatuur rond 1900. Wat is nu de balans? Een ‘top tien’, in dit geval twee lijsten met favoriete teksten gebaseerd op de literaire kritiek, aangevuld met onderzoek van literaire tijdschriften, levert zeker aanknopingspunten voor de literatuurgeschiedschrijver. In de eerste plaats materiaal voor een dwarsdoorsnede van de literatuur, in dit geval in het jaar 1900, en ook materiaal voor de diachrone delen die het accent leggen op de ontwikkeling, de verandering. Want alleen een dwarsdoorsnede geven van het literaire leven volstaat uiteraard niet. Om het diachrone overzicht te verbreden kan men de ontwikkeling in de tijd bestuderen van onder meer de door mij aangestipte aspecten: relatie tussen

[p. 208]

literatuur en maatschappij, de Vlaams-Nederlandse of zo men wil Nederlands-Vlaamse connectie, vrouwen, koloniale literatuur, de buitenlandse literatuur, en de relatie tussen literatuur en beeldende kunst. Dit moet aangevuld met de ontwikkeling van de (sub)genres en stromingen die uit de ‘lijsten met favorieten’ naar voren kwamen. Een literatuurgeschiedenis legt in principe de nadruk op diachrone verbanden, deze laten de ontwikkeling in de tijd zien. Maar omdat, zoals we bij Anbeek gezien hebben, daardoor de literaire breedte verloren gaat, zijn synchrone dwarsdoorsneden onontbeerlijk. Zo is de literatuurgeschiedenis van de Taalunie dan ook opgezet.

De dwarsdoorsneden laten zien dat er veel naast elkaar, tegelijkertijd, gebeurt. Nicolaas Beets, bekend om zijn Camera Obscura (1839), door de Tachtigers van zijn voetstuk gestoten als domineedichter, is in 1900 nog altijd in leven - hij is dan in de tachtig - en publiceert nog steeds nieuw werk. Dus naast iemand als Verwey functioneert Beets die toch veel meer geassocieerd wordt met de eerste helft van de negentiende eeuw. En voor beide auteurs bestaat kennelijk een publiek.

Een dichter als J.H. Leopold echter, die nu als een van de topfiguren wordt gezien, speelt in 1900 nog geen centrale rol in het publieke literaire leven omdat hij nog geen bundel heeft gepubliceerd. Maar zijn gedichten in tijdschriften worden wel opgemerkt.⁴³

Oude en nieuwe literatuur, auteurs die een voorhoederol spelen, schrijvers die een breed publiek bedienen, schrijvers met een specifieke doelgroep - de dames - publiceren naast elkaar.

De dwarsdoorsnede laat een aantal speerpunten zien, laat zien welke vragen gesteld kunnen worden aan het materiaal. De literatuurhistoricus heeft een zoeklicht nodig om te bepalen wat wel en wat niet meer van belang is. De literaire kritiek levert een eerste goed instrument.

Na al deze opmerkingen over literatuurgeschiedschrijving, moet niet vergeten worden dat het uiteindelijke doel een leesbaar boek is, om het publiek weer kennis te laten maken met schrijvers en hun werk in de context van de eigen tijd. Een literatuurgeschiedenis moet niet het praalgraf zijn voor de ‘Grote Namen’ maar evenmin een etalage van curieuze, terecht vergeten romans. Het is ook juist de taak van literatuurhistorici om de literatuur op een aansprekende manier vast te leggen en vervolgens ook levend te houden en onder de aandacht te brengen van een breder publiek. Daardoor kan ook de houdbaarheidsdatum van de literatuur verlengd worden. Misschien betekent dat af en toe wat schipperen tussen toen en nu. Maar daarom is het ook prettig als er nog eens iets anders gebeurt en we ook eens een man zien en een boot en een geit.

43 Zie bijvoorbeeld G. van Hulzen in De Amsterdammer 1900, nr. 1184: 4.

Bibliografie

Van den Akker en Dorleijn 1991 - Wiljan van den Akker en Gillis Dorleijn: ‘Poëtica en literatuurgeschiedschrijving.’ In: De nieuwe taalgids 84 (1991), 6, p. 508-526.

Van den Akker en Dorleijn 1999a - Wiljan van den Akker en Gillis Dorleijn: ‘“Het zingend vedertje” of de geschiedschrijving van de moderne Nederlandse poëzie.’ Utrecht, 1999.

Van den Akker en Dorleijn 1999b - Wiljan van den Akker en Gillis Dorleijn: ‘Consensus en conflict.

[p. 209]

Over de literatuurgeschiedschrijving van Nederland en Vlaanderen.’ In: Nederlandse letterkunde 4(1999), p. 191-210.

Anbeek 1984a - Ton Anbeek: ‘Het maken van literatuurgeschiedenis.’ In: Hollands Maandblad 25 (1984), p. 27-35.

Anbeek 1984b - Ton Anbeek: ‘Tijd en vertekening: een verwachtingshorizon in de Nederlandse kritiek omstreeks 1950.’ In: Forum der Letteren 25 (1984), p. 161-172.

Anbeek 1990 - Ton Anbeek: Geschiedenis van literatuur in Nederland 1885-1985). 5^e herz. dr. Amsterdam, 1990 [6^e herz. druk 1999].

Ankersmit 1984 - F.R. Ankersmit: Denken over geschiedenis. Een overzicht van moderne geschiedfilosofische opvatingen. Groningen, 1984.

Ankersmit 1992 - F.R. Ankersmit: De navel van de geschiedenis. Over interpretatie, representatie en historische realiteit. Goningen, 1992.

Bekkering en Gelderblom 1997 - H. Bekkering en A.J. Gelderblom (red): Veelstemmig accoord. Naar een nieuwe literatuurgeschiedenis. Verslag studiedag Literatuurgeschiedenis. Den Haag 77 januari 1997. Den Haag, 1997

Bel, Otterspeer en Van Zonneveld 1982 - Jacqueline Bel, Willem Otterspeer en Peter van Zonneveld: De Leidse Jagers. Student-vrijwilligers en de Belgische opstand. Leiden, 1982.

Bel 1991 - Jacqueline Bel: ‘Honderd manieren om een literatuurgeschiedenis te schrijven. Een gesprek tussen Van den Akker, Van Halsema, Goedegebuure en Anbeek.’ In: Literatuur 8 (1991), p. 39-47.

Bel 1993 - Jacqueline Bel: Nederlandse literatuur in het fin de siècle. Een receptiehistorisch overzicht van het proza tussen 1885 en 1900. Amsterdam, 1993.

Bel 1995 - ‘Het beeld van de middeleeuwen in de Nederlandse fin de siècle-literatuur.’In: De negentiende eeuw 19 (1995), 1, p. 64-77.

Bel 2004 - Jacqueline Bel: ‘Verwey en Derkinderen. Literatuur en beeldende kunst.’ In: Een rijke bron. Over poëzie. Red. Ad Zuiderent, Ena Jansen en Johan Koppenol. Groningen, 2004, p. 119-129.

Van Bork en Laan 1986 - G.J. van Bork en N. Laan (red.): Twee eeuwen literatuurgeschiedenis. Poëticale opvattingen in de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Groningen, 1986.

Bossenbroek 1996 - M. Bossenbroek: Holland op zijn breedst. Indië en Zuid-Afrika in de Nederlandse cultuur omstreeks 1900. Amsterdam, 1996.

Doorman 2001 - Maarten Doorman: De dichter graast de kudde voor. Amsterdam, 2001.

Fokkema en Ibsch 1992 - D.W. Fokkema en E. Ibsch: Literatuurwetenschap en cultuuroverdracht. Amsterdam, 1992.

Van Gorp 1985 - H. van Gorp: ‘De utopie van een alomvattende literatuurgeschiedschrijving: of hoe het zou moeten en toch niet echt kan.’ In: Spiegel der letteren 27 (1985), p. 245-262.

Grootes 1989 - E.K. Grootes: ‘De paradoxen van de literatuurgeschiedschrijving.’ In: Spektator 18 (1989), p.241-261.

Van Halsema 1995 - J.D.F. van Halsema: ‘“Een ander en beter menschesoort”. De Boerenoorlog (1899-1902) in het denken van Albert Verwey.’ In: Voortgang, Jaarboek voor de neerlandistiek XV (1995), p. 189-248.

Hyam 1990 - Ronald Hyam: Empire and Sexuality. The British Experience. Manchester/New York, 1990.

Jansen / Jonckheere 1999 - Ena Jansen, Wilfred Jonckheere (red.): Boer en Brit. Afrikaanse en Nederlandse tekste uit en om die Anglo-Boereoorlog. Menlopark, 1999.

Janssen 1994 - Susanne Janssen: In het licht van de kritiek. Variaties en patronen in de aandacht van de literatuurkritiek voor auteurs en hun werken. Hilversum, 1994.

Knuvelder 1977 - G.P.M. Knuvelder: Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde dl. 4, 6e dr., 's-Hertogenbosch, 1977.

Janssens, Kuipers 1999 - Joris Janssens en Arno Kuipers: ‘Van kleinschalige netwerken en institutionele verstrengeling. Vlaamse dichters in Nederland tussen 1910 en 1940.’ In: Nederlandse Letterkunde 4 (1999), p. 138-161.

Leijnse 1995 - E. Leijnse: Symbolisme en nieuwe mystiek in Nederland voor 1900. Een onderzoek naar de Nederlandse receptie van Maurice Maeterlinck. Genève, 1995.

Leijnse, Vandevoorde 2003 - E. Leijnse, H. Vandevoorde (red.): Maeterlinck in de Nederlanden. Gent 2003.

Lorenz 1987 - Chris Lorenz: De constructie van het verleden. Een inleiding in de theorie van de geschiedenis. Amsterdam, 1987.

[p. 210]

Missinne 1999-2000 - Lut Missinne: Der intime Fremde: Literarische Vermittler zwischen den Niederlande und Belgien. In: Jahrbuch. Zentrum für Niederlande-Studien. 10-11 (1999-2000), p. 213-231.

Musschoot 1992 - A.M. Musschoot: ‘Noord en Zuid en de nieuwe, geestelijke kunst van 1890: vermenging op voet van gelijkheid’ (A. Verwey).’ In: Spektator 21 (1992) 3, p. 265-284.

Perkins 1992 - David Perkins: Is Literary History Possible? Baltimore and London, 1992.

Rigney 1990 - Arm Rigney: The Rhetoric of Historical Representation. Three Narratives of the French Revolution. Cambridge [etc], 1990.

Ruiter en Smulders 1996 - Frans Ruiter en Wilbert Smulders: Literatuur en moderniteit in Nederland 1840-1990. Amsterdam, 1996.

Rutten en Weisgerber 1988 - M. Rutten en J. Weisgerber (red.): Van ‘Arm Vlaanderen’ tot ‘De voorstad groeit.’ De opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon (1888-1946). Antwerpen, 1988.

Sanders 2002 - Mathijs Sanders: Het spiegelend venster. Katholieken in de Nederlandse literatuur 1870-1940. Nijmegen, 2002.

De Savornin Lohman 1898 - Anna De Savornin Lohman: De liefde in de vrouwenkwestie. Laura Marholm: Das Buch der Frauen. Mevr. Goekoop: Hilda van Suylenburg. Amsterdam, 1898.

Schenkeveld 1985 - Margaretha H. Schenkeveld: ‘Handboek in wording. Opzet en achtergronden van een nieuwe literatuurgeschiedenis van de negentiende eeuw.’ Spiegel der Letteren 27 (1985), p. 287-299.

Schenkeveld-van der Dussen 1993 - M.H. Schenkeveld-van der Dussen (red.): Nederlandse literatuur, Een geschiedenis. Amsterdam, 1993.

Simons 1987 - Ludo Simons: Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen II, De twintigste eeuw. Tielt, 1987.

Stoler 1991 - Ann Stoler: ‘De fatsoenering van het koloniale rijk.’ In: De Gids 154 (1991), p. 418-447.

Stouten, Goedegebuure, Van Oostrom 1999 - Hanna Stouten, Jaap Goedegebuure, Frits van Oostrom (red.): Histoire de la littérature néerlandaise (Pays-Bas et Flandres). Paris, 1999

Van Arm Vlaanderen tot de voorstad groeit. De opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon 1888-1946. red. M. Rutten en J. Weisgerber. Antwerpen: Standaard Uitgeverij 1988.

Veth 1900 - Bas Veth: Het leven in Nederlandsch-Indië. [z.p.] 1900.

‘Het Vlaamse verschil’ 1996 - Dietsche Warande en Belfort 1996 / 2, p. 199-242.

Vodička 1976 (1e dr. 1942) - Felix Vodička: Die Struktur der literarischen Entwicklung. München, 1976.

Wellek 1967 - R. Wellek: Concepts of Criticism. New Haven, 1967.

Wellek en Warren 1978 (1^e dr. 1949) Theory of Literature. Harmondsworth, 1978.

Wesseling 2003 - H.L. Wesseling: Europa's koloniale eeuw. De koloniale rijken in de negentiende eeuw 1815-1919. Amsterdam, 2003.

White 1984 - Hayden White: ‘The question of narrative in contemporary historical theory.’ In: History and Theory (1984) 23, p. 1-33.

Adres van de auteur

Opleiding Nederlandse Taal en Cultuur, Faculteit der Letteren Vrije Universiteit, De Boelelaan 1105, nl-1081 HV Amsterdam

[e-mail]