Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 115

[p. 15]

August den Hollander
Leidse fragmenten van een Middelnederlands Leven van Jezus^*

Abstract - Leiden University Library possesses five fragments of a Middle Dutch Gospel Harmony manuscript. The fragments probably date from the first half of the fourteenth century. Since the thirteenth century Gospel Harmonies in the vernacular, offering the text of the Life of Jesus, gained popularity. The text of the Leiden fragments offers a redaction that is closely related to the well-known Middle Dutch Stuttgart Gospel Harmony.

* Dit artikel is tot stand gekomen in de periode (1997/1998) dat de auteur werkzaam was als fellow in het Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences (NIAS) te Wassenaar. Hij nam daar deel aan de themagroep ‘Tatian's Diatessaron’.

1. Inleiding

In de Leidse Universiteitsbibliotheek bevinden zich vijf strookjes perkament uit een handschrift van het Middelnederlandse Leven van Jezus.¹ De strookjes waren gebruikt ter versteviging van een boekband. Drie van de vijf strookjes (2-4) passen aan elkaar en vormen tezamen één tekstfragment. In totaal kunnen van de recto- en versozijde van de strookjes zes tekstfragmenten gevormd worden.² Hoewel het vaak niet eenvoudig is losse fragmenten enigszins nauwkeurig te dateren, is er reden om aan te nemen dat deze strookjes uit de eerste helft van de veertiende eeuw stammen.³ De fragmenten zijn in een West-Vlaams dialect geschreven.⁴

Het Leven van Jezus, waartoe deze strookjes behoren, biedt een doorlopende vertelling van het leven van Jezus, vanaf zijn geboorte tot aan zijn lijden, dood en verheerlijking. Het kan worden gekarakteriseerd als een ‘evangeliënharmonie’, dat wil zeggen een verhaal gebaseerd op de harmonisatie van de teksten van de vier evangeliën.⁵ Het Leven van Jezus heeft, gezien het aantal handschriften uit de 13e-16e eeuw, een grote spreiding gekend en is tot ver in de zestiende eeuw bijzonder populair gebleven.⁶ Dat hing wellicht samen met de belangrijke meditatieve en contemplatieve functie die deze tekst had in het geestelijke leven in de Middeleeuwen.⁷

De zes Leidse tekstfragmenten van het Leven van Jezus behelzen de volgende bijbelgedeelten:

strookje 1
	1. rectozijde - Johannes 7:14-17;
	2. versozijde - Johannes 7:23-26;
strookjes 2-4
	3. rectozijde - Johannes 7:28-31; Lukas 12:13-16;
	4. versozijde - Lukas 12:17-21; Markus 10:17-18;
strookje 5
	5. rectozijde - Mattheüs 19:23-25;
	6. versozijde - Lukas 18:30; Lukas 16:14-15

1 De fragmenten berusten in de Leidse UB onder signatuur Ltk. 2013. Zie voor een beschrijving van de fragmenten de catalogus van J.A.A.M. Biemans: Middelnederlandse bijbelhandschriften. Leiden, 1984 (Corpus Sacrae Scripturae Neerlandicae medii aevi), s.v. Evangeliënharmonieën, nr. 6. Biemans geeft daar tevens een korte introductie op het genre van de evangeliënharmonieën. De vijf fragmenten zijn eerder genoemd in J. Deschamps: ‘Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Aanvulling’. In: Archief- en Bibliotheekwezen in België 44 (1973), p. 715. De tekst van de fragmenten is niet eerder gepubliceerd.

2 Biemans: Bijbelhandschriften (n. 1), p. 21 spreekt ten onrechte van drie tekstfragmenten.

3 Zie de beschrijving ibidem, p. 21.

4 Zie de beschrijving ibidem, p. 21.

5 De fragmenten behoren tot de eigenlijke evangeliënharmonieën, waarvan de tekst teruggaat op de kanonieke evangeliëntekst. Daarnaast zijn er ook vrije bewerkingen van het Leven van Jezus, waarin veel niet-Bijbels materiaal (zoals legenden) is opgenomen.

6 Biemans: Bijbelhandschriften (n. 1), p. 11-16 en voor wat betreft de evangeliënharmonieën uit de zestiende eeuw zie D. Wünsch: Evangelienharmonien im Reformationszeitalter. Ein Beitrag zur Geschichte der Leben-Jesu-Darstellungen. In: Arbeiten zur Kirchengeschichte 52 (1983), m.n. p. 21-81 en het tabellarisch overzicht aan het eind van het boek.

7 Zie C.C. de Bruin: ‘Middeleeuwse Levens van Jesus als leidraad voor meditatie en contemplatie’. In: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 58 (1977/1978), p. 129-155 en idem 60 (1980), p. 162-181. De Bruin heeft nog een vervolg aangekondigd, dat naar mijn weten niet verschenen is.

[p. 16]

Leiden UB, Ltk. 2013 - fragenten rectozijde

Dat deze fragmenten deel hebben uitgemaakt van een evangeliënharmonie wordt duidelijk uit de ordening van de bijbelteksten. Deze volgt volledig de rangschikking zoals die voorkomt in het hierboven genoemde Leven van Jezus.

In de tekst is met rode inkt de naam aangegeven van het evangelie of de evangeliën waaruit de daarop volgende tekst afkomstig is. Niet in alle gevallen is de naam van het desbetreffende evangelie vermeld. Bovendien correspondeert de naam van het evangelie niet steeds met de werkelijke herkomst van het daarop volgende tekstelement. Dit is het geval in alle ons bekende manuscripten van het Leven van Jezus.

Uit de strookjes wordt duidelijk dat in het handschrift tevens hoofdstukaanduidingen zijn opgenomen. Slechts van twee (opeenvolgende) hoofdstukken, 134 en 135, zijn aanduidingen, ook in rood, aanwezig in de tekst die op de strookjes is overgeleverd. Hoofdstuk 134 is op het strookje echter foutief aangeduid als 133. Een andere

[p. 17]

Leiden UB, Ltk. 2013 - fragenten versozijde

hand heeft waarschijnlijk het juiste hoofdstuknummer later toegevoegd (een gedeelte van dit nummer is op het strookje helaas afgesneden). Vier van de zes hieronder genoemde Middelnederlandse handschriften geven ook een hoofdstuknummering; deze ontbreekt echter in het Haarense en Berlijnse handschrift. In de Stuttgartse, Haagse en Brusselse handschriften zijn eveneens de hoofdstuknummers 134 en 135 gegeven, op dezelfde plaats als in de Leidse fragmenten. Het Luikse handschrift heeft een andere nummering en geeft op die plaatsen de hoofdstuknummers 144 en 145.

In deze bijdrage wordt eerst de tekst van de fragmenten diplomatisch afgedrukt.⁸ Daarna volgt een korte bespreking van de andere bekende handschriften van het Leven van Jezus, die de betreffende tekstgedeelten bieden. Tenslotte volgen enkele conclusies aangaande de plaats van de fragmenten binnen de teksttraditie van het Middelnederlandse Leven van Jezus.

8 Mevr. F. den Hollander-Kars komt dank toe voor het corrigeren van alle transcripties in deze bijdrage.

[p. 18]

2. De tekst

De tekst van het handschrift is per regel getranscribeerd. De abbreviaturen in de tekst zijn opgelost en de toegevoegde tekst is in cursief schrift gegeven. Letters die slecht leesbaar zijn en waarvan de transcriptie niet zeker is, zijn weergegeven tussen rechte haken.

In den middelsten feeste dage so ginc ihesus vp ende
leerde dar in den tempel ende doe wonderden hem de
ioden ende spraken war of can dese de scrijft ende
hise niet gelert ne eift doe antworde hem ihesus
ende sprac. mine leringe nes niet mijn. mer des
gons die mi gesent eift. Ende es iemen die sinen
wille d[oen wille d...]

te brok[en] wert. warome sidi mi dan weder dat
ic alle m[ensc]en gesont ebbe gemaect vp den sater
dach. N[e or]delt niet na den anscine. mer ordelt gerect
ordeel. d[oe] spraken somege van ierusalem ne e[s]t [de]se
niet d[ie d]e ioden souken te dodene. Nu s[p]re[ec]t hi
openb[a]re ende sine spreken hem niet. ebbe[n] nu de

ler[end]e ende sprac. ende mi weit gi. ende wan [ic si] weit
gi. ende ic [n]e ben van mi seluen niet comen [mer] hi es
gew[a]ri[ch] die mi gesent eift dien gi nie[t en] weit.
mer ic w[eet] hem ende sedic dat ic sijns ni[et en] wiste.
so war [ic] gelijc v logenare mer ic weet he[m. wa]nt
ic ben van hem. ende hi eift mi gesent mattheus marcus lucas [D]oe
sochten sine te begripene ende niemen ne [d]ede [h]ant
an hem. wa[nt] sine stonde was nochtoe [n]iet comen.
mer van der scare geloefder vele an hem ende [spr]aken xps
als hi comt sal hi mere tekene doen dan de[s]e do[et] .cxxxiij.
doe cam een v[a]n de volke te ihesus ende sprac. meeste[r.] lucas
segh minen b[ro]eder dat hi met mi dele da[t] [er]ue.
ende ihesus antw[ord]e ende sprac. mensce wie ei[ft mi]e
gemaect re[chter]e ende deelre ouer di. ende spra[c tot]t[en]
volke. siet e[nde ho]et v vor alle gierich[ei]t W[a]nt in
ebbingen ver[gan]cliker dingen. Nes d[e]s [me]nscen
leuen niet ende s...

dochte wat magic doen dat ic niene ebbe war in
ic gadren mach mine vrucht. dit sal ic doen. ic
sal breken mine scure ende salse breder maken.

[p. 19]

 

ende dar in sal ic gadren al dat mi gewassen es ende

 

mijn goet. ende secgen mire ziele. ziele du ebs ve

 

le goets te vele iaren ruste di ende et ende drinc ende

 

wes te gemake. doe sprac god te hem du sot in

 

deser nacht so sullen de duule dine ziele nemen

 

van dinen lechame ende dattu gegadert ebs

 

wien sal dat bliuen. Also eist die hem seluen ri

 

keit gadert die nes in gode niet rike. lucas .cxxx[v].

 

Darna ginc ihesus vten temple ende doe hi cam an

 

den wech doe vorliepen een ende viel vor hem

 

vp sine cnien ende sprac goede meester wat sal ic

 

do[en] [d]at ic ebbe dat ewelike leue[n]. doe sprac ihesus wat

 

vragestu mi van goede niemen es g[o]et dan een got.

gic v dat den riken swar sal sijn te comene in
dat rike der emele ende noch secgic v dat lichter
es enen kemel te crupene dor ere naelden oge dan
den riken menscen in te gane int rike der emele
doe dit horden sine iongre doe wonderden si hem
sere ende spraken wie sal dan beouden mogen wer

toe comende werelt dat ewelike leuen. doe dat
gehorden die scriuren die gierich wa[re]n. doe
bespo[tten] si ihesum. doe sprac ihesus gi sijt die v gerect
maect vor de lieden. mer god bekent uwe [h]erten.
want [d]at vor de menscen groot es d[a]t es ene
onw[e]r[ec]eit vor gode. ende sede ene geli[ke]nesse.

3. De andere bekende handschriften van het Leven van Jezus

Zoals reeds is aangegeven, zijn de hier afgedrukte tekstgedeelten eveneens te vinden in andere manuscripten van het Middelnederlandse Leven van Jezus.⁹ Het betreft de volgende handschriften:

1.	Luik, Bibliothèque Générale de l'Université, MS. 437 (L).^10 Het handschrift is ongedateerd en stamt waarschijnlijk uit het eerste kwart van de veertiende eeuw;^11
2.	Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, cod. theol. et philol. 8^o. 140 (S), gedateerd 1330;^12
3.	Tilburg, Theologische Faculteit, collectie voormalig groot-seminarie Haaren, hs. 1 (H), ongedateerd en waarschijnlijk stammend uit de vijftiende eeuw;^13
4.	's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, hs. 73 H 9 (G), gedateerd 1473;^14
5.	Berlijn, Staatsbibliotheek Preussischer Kulturbesitz, hs. Germ. Quart. 1091 (B), ongedateerd en waarschijnlijk stammend uit de tweede helft van de vijftiende eeuw;^15
6.	Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. II 2851 (Br), ongedateerd en waarschijnlijk

9 Zie voor de beschrijvingen van de handschriften achtereenvolgens de nummers 1-5, 17-18 in Biemans: Bijbelhandschriften (n. 1).

10 Van het Luikse handschrift bestaan vier edities: Het leven van Jezus, een Nederlandsch handschrift uit de dertiende eeuw. Ed. G.J. Meijer. Groningen, 1835; De levens van Jezus in het Middelnederlandsch. Ed. J. Bergsma. Groningen, 1895-1898; The Liège Diatessaron. Ed. D. Plooij e.a. Amsterdam, 1929-1970. (Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, 31.1-8) [deel 1 en 2 foutief genummerd VKAW 29]; Diatessaron Leodiense. Ed. C.C. de Bruin. Leiden, 1970 (Corpus Sacrae Scripturae Neerlandicae medii aevi, Series minor, tom. 1, vol. 1). In dit artikel is gebruik gemaakt van de editie van Plooij.

11 In Biemans: Bijbelhandschriften (n. 1), nr. 1 is het handschrift gedateerd ca. 1300, maar K. Stooker en Th. Verbeij dateren het Luikse handschrift ca. 1325. Zie K. Stooker en Th. Verbeij: Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden. Leuven, 1997. (Miscellanea Neerlandica, 16). 2 dln., dl. II, nr. 1138.

12 Van dit handschrift bestaat één uitgave: De levens van Jezus. Ed. Bergsma (n. 10). De editie is echter niet alleen onnauwkeurig, zij voldoet tevens niet meer aan de huidige eisen van editeren. Voor dit artikel is gebruik gemaakt van een microfilm van het handschrift.

13 Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de bestaande editie van dit handschrift: Diatessaron Haarense. Ed. C.C. de Bruin. Leiden, 1970. (Corpus Sacrae Scripturae Neerlandicae medii aevi, Series minor, tom. 1, vol. 2). Voor de datering zie Biemans: Bijbelhandschriften, nr. 3.

14 Van dit handschrift bestaat geen editie. In De levens van Jezus. Ed. Bergsma (n. 10) zijn onder de tekst van het Stuttgartse handschrift (S) varianten uit dit handschrift opgenomen. Vanwege de onnauwkeurigheid en onvolledigheid zijn deze variante lezingen niet goed bruikbaar. Ook hier is gebruik gemaakt van een microfilm van het handschrift.

15 Van dit handschrift bestaat geen editie. De tekst van het handschrift is ontleend aan een microfilm.

[p. 20]

7.

Er is nog een handschrift uit de literatuur bekend waarin de tekstgedeelten voorkomen: Utrecht, Universiteitsbibliotheek, hs. 1009 (2 D 22), ongedateerd en waarschijnlijk stammend uit de vijftiende eeuw.^17 Op 14 oktober 1941 werd dit Utrechtse manuscript uitgeleend aan de universiteitsbibliotheek van Bonn, ten behoeve van prof. dr. A. Baumstark. Het handschrift is gedurende de oorlogsjaren in Bonn gebleven, maar in de turbulentie van het einde van de oorlog is men het zicht op het manuscript kwijt geraakt. Het handschrift is nooit teruggekeerd naar Utrecht en wordt tegenwoordig algemeen als verloren beschouwd.^18

In de jaren dat Baumstark het Utrechtse handschrift te leen heeft gehad, heeft hij evenwel een flink aantal tekstgedeelten daaruit overgeschreven op papieren kaartjes.¹⁹ Deze kaartjes en andere aantekeningen van hem zijn, na Baumstarks dood in 1948, per testament overgedragen aan het Vetus Latina Institut in Beuron.²⁰ Baumstarks notities moeten beschouwd worden als de belangrijkste bron voor de tekst van het Utrechtse handschrift.²¹ Tot voor kort echter werden deze kaartjes als onleesbaar en dus onbruikbaar beschouwd.²² Een eerste verkennende studie van dit materiaal heeft duidelijk gemaakt dat Baumstarks excerpten uit het Utrechtse manuscript wel, zij het soms moeilijk, leesbaar zijn. Nieuw onderzoek zal duidelijk moeten maken wat de betekenis is van Baumstarks aantekeningen voor de studie naar de teksttraditie van het Middelnederlandse Leven van Jezus.²³

17 Biemans: Bijbelhandschriften (n. 1), nr. 21.

18 Voor een gedetailleerd overzicht van deze geschiedenis van het Utrechtse handschrift zie W.L. Petersen: Tatian's Diatessaron. Its Creation, Dissemination, Significance, & History in Scholarship. Leiden, 1994, p. 238-246.

19 Prof. dr. Tj. Baarda maakte mij opmerkzaam op deze aantekeningen uit het Utrechtse handschrift, die hij in 1962 tijdens een bezoek aan het Vetus Latina Institut te Beuron in Baumstarks archief aantrof.

20 In november 1997 is het Baumstark archief overgedragen aan dr. Ulrich Schmid en dr. August den Hollander. Zij hebben contact gezocht met de Utrechtse universiteitsbibliotheek als mogelijk definitieve bestemming voor het archief.

21 Kleine tekstgedeelten uit het Utrechtse handschrift zijn gepubliceerd in H. van Druten: Geschiedenis der Nederlandsche Bijbelvertaling. Leiden, 1895-1897, p. 299-307 en in C.C. de Bruin: Middelnederlandse vertalingen van het Nieuwe Testament [diss.]. Groningen/Batavia, 1934, p. 169-176.

22 Petersen: Tatian's Diatessaron (n. 18) noemt de kaartjes ‘virtually useless’ (p. 245).

23 Een reconstructie van de tekst van het Utrechtse handschrift op basis van de tekstfragmenten, aanwezig in het archiefmateriaal van Baumstark, is in voorbereiding.

4. De plaats van de fragmenten binnen de teksttraditie

In het bestaande onderzoek naar de Middelnederlandse evangeliënharmonieën zijn twee redactievormen van de tekst van het Leven van Jezus onderscheiden: de S-redactie (naar het Stuttgartse handschrift) en de L-redactie (naar het Luikse).²⁴ Om de Leidse fragmenten (F) een plaats te kunnen geven in de bestaande teksttraditie, is de tekst uit de fragmenten vergeleken met de corresponderende gedeelten in de zes andere handschriften. Ter illustratie zijn hieronder enkele tekstgedeelten uit het Stuttgartse en het Luikse handschrift gegeven.²⁵ Variante lezingen uit de Leidse fragmenten (F), het (Tilburgse) Haarense (H), Berlijnse (B), Brusselse (Br) en Haagse (G) handschrift zijn in een apparaat onder de Stuttgartse tekst vermeld.²⁶ Het Luikse handschrift is hierin niet opgenomen om het apparaat overzichtelijk te houden, vanwege het vaak grote aantal separate lezingen van het Luikse handschrift ten opzichte van de andere handschriften in de betreffende tekstgedeelten.

Het eerste voorbeeld betreft Johannes 7, vers 14 en vers 23:

	Stuttgart	Luik
7:14	a. In den middelsten feeste dage.	a. Op eenen dach van din feeste dagen
	b. so ginc ihesus vp in den tempel	b. so ghinc ihesus in den tempel
	c. ende lerde daer.	c. ende began te leerne dat uolc.
	14a feeste dage S, F, Br, H: dage des hoechtijdes B, G

24 Soms onderscheidt men een derde L/S-redactie, die een mengeling van de S- en L-redactie biedt. Zie bijvoorbeeld Biemans: Bijbelhandschriften (n. 1), p. 13.

25 De Leidse tekstfragmenten komen overeen met de volgende passages in het Stuttgartse handschrift, de hoofdstukken 133-136 (fol. 121^r-124^v) en in het Luikse handschrift, de hoofdstukken 143-146, zie The Liège Diatessaron. Ed. Plooij (n. 10), p. 334-354.

26 De Leidse tekstfragmenten komen overeen met de volgende passages in het Haarense handschrift, zie het Diatessaron Haarense. Ed. De Bruin (n. 13), p. 61-63 (de hoofdstukken zijn in dit handschrift niet genummerd), in het Haagse en het Brusselse handschrift de hoofdstukken 133-136 (respectievelijk fol. 86^v-89^v en fol. 110^r-111^v) en in het Berlijnse handschrift met passages op fol. 60^v-62^v (de hoofdstukken zijn ook in dit handschrift niet vermeld). Spellingsvarianten (ook dialectische) en variante schrijfwijzen zijn niet vermeld.

[p. 21]

geschreven in de eerste helft of het midden van de vijftiende eeuw.¹⁶

	14b-c so S, F, Br, H: doe B, G ❘ vp in den
	tempel ende lerde daer S, Br, H: ~ vp
	ende leerde dar in den tempel F: op
	ende leerden inden tempel B, G
7:23	a. te broken en wert.	a. te broken en werdt.
	b. waromme si di mi dan weder	b. waromme wetti mi dis ondanc
	c. dat ic alle menschen gesont hebbe gemaect	c. dat ic ghansse enen mensche altemale
	d. vp den saterdach.	d. op den saterdach?
	23b di mi dan S, F, Br, H: ghi dan my
	G, B ❘ weder S, F, H, B, G: ieghen Br
	23c alle S, F, Br: om. H, B, G ❘ menschen
	S, F: den mensche Br, H, B, G ❘ hebbe
	S, F, H, B, G: hadde Br
	23d vp S, F, H, B, G: aen Br

Het tweede voorbeeld betreft Lukas 12, vers 15:

	Stuttgart	Luik
12:15	Ende hi sprac toten volke. siet ende hoet v vor alle giericheit. want	Doe sprac hi noch woert totin volke. hudt v ende syt v van alre ghiregheit. want in den ghebrukene van erderscher rykheit noch
	in hebbingen vergangeliker dingen nes des menschen leuen niet.	in vele hebbene van vergankleken dingen en es des menschen leuen nit.
	15 hi S, Br: om. F, H, B, G ❘ v vor alle S, F, H, B: v allen van Br: v van alre G ❘ vergangeliker S, F, Br, H: tijtliker B: tijtliker vergencliker G

Het laatste voorbeeld betreft Markus 10, vers 18:

	Stuttgart	Luik
10:18	Doe sprac ihesus wat vraechtu mi van goede niemen nes goet dan een god.	Ende den ghenen antwerdde ihesus aldus. wat vragstu mi van goede? Nimen en es goet dan allene een got.
	18 vraechtu S, F, H, B, G: segstu Br ❘ mi van S, F, H, B, G: ~ van mi Br ❘ goede S, F, H, B, G: + lucas marcus Br ❘ nes S, F, Br, B, G: es en H ❘ een god S, F, H: god allene Br, B, G

De aangehaalde voorbeelden illustreren voldoende dat de tekst van de Leidse fragmenten behoort tot de S-redactie en niet tot de L-redactie van het Middelnederlandse Leven van Jezus. Op grond hiervan kan evenwel niet worden geconcludeerd dat het

16 Van dit handschrift bestaat geen editie. Voor dit artikel is ook hier gebruik gemaakt van een microfilm van het handschrift.

[p. 22]

handschrift waarvan de Leidse fragmenten oorspronkelijk deel hebben uitgemaakt een tekst bood die in zijn geheel tot de S-redactie behoorde. Omdat delen van een tekst terug kunnen gaan op verschillende bronnen, kunnen verwantschappen die in een deel van de tekst zijn geconstateerd niet zomaar uitgebreid worden over de gehele tekst.

Er is weinig informatie beschikbaar om de Leidse fragmenten precies te lokaliseren binnen de S-redactie. De geringe hoeveelheid tekstmateriaal levert maar weinig tekstvarianten, informatie op basis waarvan tot verwantschap kan worden geconcludeerd. Bovendien bevatten deze (122) varianten nauwelijks verwantschapsonthullende informatie: er zijn bijvoorbeeld geen gemeenschappelijke fouten vast te stellen, die bij de bepaling van verwantschap van groot belang kunnen zijn. Op grond van de ontoereikende, beschikbare informatie lijkt de tekst in de Leidse fragmenten (F) de grootste overeenkomst te vertonen met die in het Stuttgartse handschrift. Bij 97 van de 122 gevonden varianten (75%) gaven de tekst van de fragmenten en die van Stuttgart dezelfde lezing.²⁷ Slechts in acht gevallen (7%) hadden de fragmenten een gemeenschappelijke lezing met één of meer andere handschriften tegenover een gemeenschappelijke lezing van het Stuttgartse handschrift met één of meer andere handschriften.

In het voorafgaande heeft uiteraard slechts een kwantitatieve weging van de varianten plaats gevonden. Een kwalitatieve benadering geeft evenwel dezelfde uitkomst. In zes gevallen betrof het een onbelangrijke omissie (of interpolatie) en in twee gevallen betrof het een synoniem van een onbeduidend woord (‘wie’ voor ‘die’), vrijwel zeker een dialectische variant. Aangezien het in alle acht gevallen gaat om varianten die geheel onafhankelijk van elkaar kunnen zijn ontstaan, geven deze geen enkele aanleiding om een mogelijke verwantschap te veronderstellen van de fragmenten met een ander handschrift van het Middelnederlands Leven van Jezus dan het Stuttgartse handschrift. In de overige gevallen boden òf het Stuttgartse handschrift òf de fragmenten een eigen, unieke lezing ten opzichte van de andere handschiften.²⁸

Adres van de auteur: M.H. Trompstraat 27-II, nl-1056 HW Amsterdam

27 In relatie tot elk van de andere handschriften lag het percentage van overeenkomst beduidend lager.

28 In 12 gevallen boden de fragmenten een eigen, unieke lezing ten opzichte van één of twee groepen van andere handschriften. In 3 gevallen gaf het Stuttgartse handschrift een eigen lezing ten opzichte van één of twee groepen van andere handschriften.