Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 114

[p. 188]

Interdisciplinair^*

Vier eeuwen domineesland / red.: N.H. Koers; met bijdragen van F.A. van Lieburg...[et al.]. - Utrecht: Museum Catharijneconvent; Zoetermeer: Meinema, cop. 1997. - 120 p.: ill.; 30 cm
- Catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in Museum Catharijneconvent te Utrecht, 5 april t/m 17 augustus 1997.
ISNB 90-211-3677-5 Prijs niet opgegeven

Te oordelen naar de publicaties van de laatste jaren staan de predikanten uit de zeventiende en de achttiende eeuw volop in de universitaire schijnwerpers. De Theologische Universiteit te Kampen verleende aan J.J. Bosma het doctoraat op grond van zijn omvangrijke studie Woorden van een gezond verstand. De invloed van de verlichting op de in het Nederlands uitgegeven preken van 1750 tot 1800 (Nieuwkoop, 1997). In dit boek zijn ca. 4000 Nederlandse en uit het Duits en het Engels vertaalde preken van zo'n 700 auteurs, afkomstig uit verschillende protestante richtingen en katholieke, geanalyseerd. Kort daarvoor had F.A. van Lieburg aan de Vrije Universiteit te Amsterdam de imaginaire doctorshoed verworven met zijn proefschrift Profeten en hun vaderland. De geografische herkomst van de gereformeerde predikanten in Nederland van 1572 tot 1816 (Zoetermeer, 1996). Wie een beeld wenst te krijgen van ‘de’ predikant in de aangegeven periode, kan bij dit werk uitstekend te rade gaan. En wie over de primaire biografische gegevens wil beschikken van een hervormde predikant, zal Van Lieburg dankbaar zijn voor zijn tweedelig Repertorium van Nederlandse hervormde predikanten tot 1816 (dl. I: Predikanten. dl II: Gemeenten), als supplement bij het proefschrift uitgegeven in eigen beheer (Dordrecht, 1996).

Ook binnen de neerlandistiek kon worden geoogst: het Nijmeegse proefschrift van S.D. Post, Pieter Boddaert en Rutger Schutte: piëtistische dichters in de achttiende eeuw (Houten, 1995) werd gevolgd door de Utrechtse dissertatie van Els Stronks, Stichten of schitteren. De poëzie van zeventiende-eeuwse gereformeerde predikanten (Houten, 1996).

In het Museum Catharijneconvent te Utrecht kreeg de ‘Makelaer in ongesiene waeren’, zoals Constantijn Huygens de predikant heeft genoemd, van 5 april tot 17 augustus 1997 de ruimte. N.H. Koers, die de tentoonstelling ‘Vier eeuwen domineesland’ met T.G. Kootte samenstelde, voerde ook de redactie over de gelijknamige catalogus. Deze bevat op p. 69-116 een beschrijving van de 301 voorwerpen die tentoongesteld waren; een groot aantal foto's is daarbij opgenomen.

Aan deze beschrijving gaat een tweetal opstellen vooraf die door functionele afbeeldingen verlevendigd zijn. Dat van de Leidse hoogleraar in de Practische Theologie M. den Dulk: ‘Is er nog leven mogelijk in de pastorie?’, biedt in enkele bladzijden inzicht in wat er zoal tot de beroepsbezigheden van ‘de’ predikant behoort. Voor de lezers van dit tijdschrift is de uitvoerige bijdrage van F.A. van Lieburg het interessantst: ‘Een geschiedenis van de Nederlandse predikant’ (p. 11-59). Als maar weinigen thuis op dit terrein heeft Van Lieburg, als onderzoeker verbonden aan de VU te Amsterdam, de diversiteit binnen de reformatie voorzichtig in vier groepen onderscheiden: hervormden (eertijds met ‘gereformeerden’ aangeduid), dissenters, afgescheidenen en evangelischen. In Van Lieburgs heldere bijdrage komen tal van zaken ter sprake die het weten waard zijn voor de taal- en letterkundig geïnteresseerde neerlandicus voor wie het domineesland terra incognita is. Met een korte, zeer nuttige opgave van (zeer) recente literatuur wordt het artikel afgerond.

G.R.W. Dibbets

* De redactie wordt graag geattendeerd op boeken uit andere vakgebieden die door hun onderzoeksresultaten of -methoden vruchtbaar voor de neerlandistiek kunnen zijn.

[p. 189]

Woorden van een gezond verstand: de invloed van de Verlichting op de in het Nederlands uitgegeven preken van 1750 tot 1800: monografie & bibliografie / door Jelle Bosma. - Nieuwkoop: De Graaf, 1997. - XI, 752 p.: ill.; 25 cm. - (Bibliotheca bibliographica Neerlandica; 34)
- Ook verschenen als proefschrift Kampen.
ISNB 90-6004-441-X Prijs: ƒ 275, -

Maar weinig historische teksten zijn zo slecht onderzocht als preken. Theologen, historici, letterkundigen: ze zijn er in het verleden vrijwel allemaal omheen gelopen, uitzonderingen als Hartog, Ypey en Brienen daargelaten. De lacune die daardoor is ontstaan, is mogelijk niet eens zozeer veroorzaakt door desinteresse van de kant van onderzoekers als wel door de weerbarstigheid van het onderzoeksmateriaal. Want wie is er bevoegd en capabel om over dit corpus uitspraken te doen? Theologen die vanuit kerkhistorisch of homiletisch perspectief naar het materiaal kijken, historici die in preken gewoon ‘bronnen’ zien, of letterkundigen die zich vooral op de literaire waarde van dit soort teksten richten?

Er zijn redenen genoeg om preken in het centrum van het historisch onderzoek te plaatsen, al was het maar voor een tijdje, om de achterstand weg te werken. Door preken werd in het verleden het protestantse deel van de bevolking dusdanig beïnvloed, dat alleen daarom al onderzoek gewenst is. Want zo ze niet veel onthullen over wat iedereen te horen kreeg - in de kerk, tijdens de zondagse preek, is iedereen even gelijk en tellen rangen en standen niet -, dan zeggen ze toch veel over wat de kerk de gelovigen graag bij wilde brengen. Preken kunnen, met andere woorden, veel licht werpen op de mentaliteit in een land, periode, groepering etc.

Vanuit de invalshoek van de mentaliteitsgeschiedenis heeft J. Bosma gewerkt in Woorden van het gezond verstand. De invloed van de verlichting op de in het Nederlands uitgegeven preken van 1750 tot 1800. Monografie & bibliografie. Zijn doel is geweest zijn corpus van in totaal zo'n 4000 gedrukte protestantse preken uit de tweede helft van de achttiende eeuw in een bibliografie bijeen te brengen, en vervolgens te toetsen op ‘verlicht gehalte’. Idee is dat de preken de opkomst en verspreiding van verlichte ideeën reflecteren. Ook voor gedrukte preken zou dit gelden, hoewel ze natuurlijk niet gelijk zijn aan het van de kansel gesproken woord. Met een wat merkwaardige draai (Bosma formuleert m.i. op p. 1 zijn onderzoeksdoelstelling anders, namelijk als een poging om ‘aan de hand van gedrukte preken [...] theologen te onderzoeken op hun verlicht gehalte’ - en dat, terwijl in de verdere studie niet zozeer de verlichtheid van de theologen zélf, als wel de verspreiding van verlicht ideeëngoed centraal staat), geeft deze studie een mooi overzicht van de materiële vormgeving, de inhoud, aard en stijl van de preken in het corpus.

In hoofdstuk 2 en 3 geeft Bosma eerst inzicht in ‘Verlichting’ en ‘Religie’ in de achttiende-eeuwse Republiek. Dit geeft voldoende houvast om in het vervolg van de studie te kunnen verwijzen naar duidelijk toegelichte en omheinde begrippen. In hoofdstuk 4 komt dan de uitgave van de preken aan de orde: hoe werden ze gedrukt, hoeveel preekbundels zijn er in de loop van die halve eeuw geproduceerd (de gereformeerde bundels blijken in aantal af te nemen, hoewel in de tweede helft van de achttiende eeuw de totale boekproductie stijgt), wie schreven die preken, en vooral ook wie lazen ze? In het geval van preken voor speciale gelegenheden - het overlijden van een predikant bijvoorbeeld - is een lokale groep kopers te veronderstellen, en via intekenlijsten, inboedels en klantenboeken zijn de werkelijke lezers deels te achterhalen. Hoewel er over oplagecijfers weinig te zeggen is, schat Bosma dat er zo'n 162.000 pagina's met gedrukte preken het achttiende-eeuwse publiek bereikt zullen hebben (ter vergelijking, Buijnsters komt met dezelfde aannames over oplagen tot zo'n 88.000 pagina's voor de Nederlandstalige spectators).

In hoofdstuk 5, 6 en 7 worden de preken thematisch, stilistisch en inhoudelijk ontsloten. De lijkredenen nemen een voorname plaats in het corpus in, evenals de preken bij bid- en dankdagen. Om nog even op die merkwaardige draai in de inleiding (p. 1) terug te komen: in deze hoofdstukken citeert Bosma veel uit de preken, en dan is merkbaar dat het hem in de studie niet te doen is om de typering of inschatting van de theologen. Citaten worden ingeleid door zinnen als: ‘De eerdergenoemde Jacobus Willemsen, een traditionele lampiaanse predi-

[p. 190]

kant...’; of: ‘Johannes Claessen bijvoorbeeld, een populaire, maar zeker niet uitgesproken verlichte predikant...’ (p. 220); Bosma gaat hierbij af op bevindingen die eerder door anderen gedaan zijn.

Ik voer dit niet aan als punt van kritiek. Historici en letterkundigen kunnen veel aan Bosma's studie hebben juist omdat hij zich niet op de schrijvers van de preken richt. De doelstelling die hij op p. 1 formuleert, is theologisch van insteek. Het boek biedt echter veel meer dan dat. De preken worden op thema en inhoud onderzocht om, zoals gezegd, inzicht te geven in mentaliteitsveranderingen en -ontwikkelingen. En op dat terrein heeft Bosma veel te bieden: de bibliografie geeft aanknopingspunten voor verder onderzoek, en het onderzoek dat hij reeds gedaan heeft levert inzichten in veranderend religieus besef en levensgevoel. Zo wordt maar weer eens bevestigd dat het onderscheid in gezindten dat door de in onze eeuw optredende verzuiling ook geldig wordt/werd geacht voor eerdere eeuwen, relatief is: ‘In verschillende protestantse kerkgenootschappen vond in de tweede helft van de [achttiende] eeuw een verrassend gelijkvormige ontwikkeling plaats, die slechts qua tempo en intensiteit enigszins uiteenliep’, concludeert Bosma op p. 406.

Kan ik het boek om de inhoud zeker aanraden, het moet me van het hart dat het ontsierd wordt door storende taal- en typfouten, die het leesplezier niet ten goede komen.

Els Stronks