Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 114

[p. 172]

F. de Tollenaere
Etymologica: de geborduurde pantoffels van het MNW

Il n'y a pas de lexicographes sans gaffes, Kurt Baldinger

Abstract -- The Middle Dutch dictionary (MNW) has an entry muultapisserie ‘worked slippers’ from a document A.D. 1524. Judging from the context, muultapisserie seems corrupt; the manuscript, which unfortunately has been lost, probably had the reading muyrtapisserye ‘wall-tapestry’. As a consequence there is no such word as MDu. mule ‘slipper’. The ill-fated entry muultapisserie has had unintended consequences not only for Dutch but also for French lexicography and etymology.

Het MNW heeft drie lemma's mule; het eerste met de betekenis ‘muil, pantoffel’. Afgezien van Kiliaan (1588) ‘Muyl, Mulleus, sandaleum: calceamenti genus’,¹ steunt deze veronderstelde betekenis alleen op één plaats: ‘Dan comt tot hem sijn wijf [...] spinnende met enen rocke, een sleter omtrent haer mule’. Die plaats wordt in de Bouwstoffen van het MNW gedateerd op ± 1350. Verdam komt vermoedelijk tot zijn interpretatie ‘pantoffel’ op grond van een fiche met een te kleine context,² zo vaak een hinderpaal voor de traditionele lexicograaf, onder meer ook voor een redacteur van het WNT. Hij ziet echter duidelijk, dat de door hem veronderstelde betekenis ‘eigenlijk niet goed (past) in den samenhang’. Uit het artikel sleter blijkt, dat Verdam tenslotte heeft ingezien, dat mule hier alleen maar ‘muil, mond’ kan betekenen. Desniettegenstaande treedt in een recent Nederlands etymologisch woordenboek deze mule van het wijf thans op met de betekenis ‘pantoffel’, plus de datering 1350 en bovendien ook nog als ontlening aan het Latijn.

Verdam verwijst ter vergelijking nog naar zijn artikel muultapisserie, dat hij beschouwt als een samenstelling bij mule ‘pantoffel’. Muultapisserie zou betekenen ‘geborduurde pantoffels’. Die interpretatie berust op één plaats in een tekst uit Antonius Matthaeus, Veteris AEvi Analecta 1, 222 (a. 1524). In de eerste, de Leidse druk van 1698, staat de tekst in deel 1, p. 345. Verdam citeert echter uit de tweede druk van 1738.

Het citaat komt uit een ‘Inventaris van 't geene na myns Genadighen Heeren overlyden opten huyse Duersteden gevonden is. x April. Ann. xxiv’, d.i. 1524. In de door Verdam geciteerde tweede editie luidt de tekst op p. 222 van deel 1 als volgt:

In myns Genadigen Heeren Camer. IX. Twaelf stucken muyltapisserye. Twee stucken genayde tapisserye. Noch vyf stucken ruge³ voet tapisserye die seer versleten syn.

1 Naar Dick Wortel meedeelt, reeds in H. Junius, Nomenclator (1567): ‘Mulleus..., calceus alto solo, vt Isidorus scribit; olim regum, postea patriciorum gestamen, nunc delicatorum hominum, voce antiquitatem redolente. Al. Meulen, B. Muylen, G. Mules, It. Muli, Sp. Mulas’. Kiliaan (1599) heeft, afwijkend van (1588), na ‘calceamenti genus’ uit Junius toegevoegd ‘alto solo’, en ook de Franse, Italiaanse en Spaanse vormen. Kiliaan, Dictionarivm Tevtonico Latinvm (1574) heeft het woord nog niet.

2 Het is een citaat uit het het Kerelslied, waarvan Ch. Carton, nog vóór zijn uitgave van de Oudvlaemsche liederen en andere gedichten der XIVe en XVe eeuwen in 1848 of 1849, de tekst had meegedeeld aan Kervijn de Lettenhove. Die liet die afdrukken in het tweede deel (1847) van zijn in het Frans geschreven geschiedenis van Vlaanderen. Noch Carton noch Kervijn hebben ooit kunnen vermoeden, hoezeer de publicatie van het Kerelslied de Vlaamse romantiek, o.m. Conscience, De Kerels van Vlaanderen, en later de Vlaamse Beweging en het beginnende Vlaams nationalisme, zou beïnvloeden. Kerel, in zijn oorspronkelijke context, ‘boer, lomperd’, werd een geuzennaam. Het Kerelslied is nummer 85, zie aldaar vers 19, in de uitgave van de Liederen en Gedichten uit het Gruuthuse-handschrift door K. Heeroma in 1966.
‘Een sleter omtrent haer mule’: gezien zijn twijfel omtrent de betekenis ‘pantoffel’ in de context, veronderstelde Verdam, dat de vrouw òf met kakhielen liep, òf dat ze werd ‘voorgesteld kiespijn hebbende, in dit geval [...] met een ouden doek om haar hoofd’. K. Heeroma vertaalde ‘met een lap voor haar gezicht, nl. tegen de stoffigheid bij het spinnen’. Beiden zien de situatie rationeel en verliezen daarbij de essentie van het lied uit het oog, namelijk dat het er voor de dichter op aankomt de boerin belachelijk te maken. De sleter is een mnl. snuutdoec, wat in Vlaanderen snuit(d)oek heet of heette, ‘te Brugge: halsdoek of doek dien de vrouwlieden om den hals dragen’, Schuermans (1865-1870). Zelfs dat bescheiden teken van vrouwelijke ijdelheid gunt de dichter de vrouw van de kerel niet. Het Vlaamse dialect kende de oudere betekenissen van snuit(d)oek, t.w. ‘zakdoek’, vandaar ‘hals- of hoofddoek der vrouwen’, nog vermeld in Is. Teirlinck (1921-22). In een nog latere betekenis ‘grote, gebreide, meestal zwarte, tot een driehoek in tweeën gevouwen schouderdoek, dus een sjaal’, lijkt het woord nu vrijwel uitgestorven.

3 Verdam interpreteert ruge als ‘rugge’; dit is het gevolg van het wegvallen van het woord voet in zijn excerpt. Ruge is mv. bij ruuch ‘ruw, grof’.

[p. 173]

Het lijkt weinig waarschijnlijk dat de tekst zou gaan over de muilen van bisschop Philips van Bourgondië ‘opten huyse Duersteden’. In het handschrift heeft waarschijnlijk gestaan niet muyltapisserye maar muyrtapisserye, dit wil zeggen wandtapijten. De vijf stuks voet tapisserye zijn vloerkleden.

Wat in het handschrift stond, is niet meer na te gaan. In het tweede deel van de Bouwstoffen bij het MNW heeft G.I. Lieftinck in 1943 aangetekend ‘Hs.: verloren gegaan’. Dit werd me op 7 november 1997 bevestigd door Mw. P.T.M. van Hezik, van het Rijksarchief Utrecht, die me schreef: ‘J. Sterk die in zijn monografie Philips van Bourgondië (1465-1524) bisschop van Utrecht als protagonist van de renaissance, zijn leven en maecenaat (Zutphen 1980) ook alle boedelinventarissen heeft bestudeerd en zelfs gepubliceerd, schrijft op p.269: “Van die inventaris, gemaakt na Philips overlijden op 7 april 1524, is het origineel thans spoorloos” (noot 2 aldaar)’.

Het kan pedant lijken om de aandacht te vestigen op een vergissing van Verdam, blijkbaar het gevolg van het ontbreken in zijn excerpt, en vandaar ook in de tekst van het MNW, van het woord voet als weerga van muyl- voor muyr-. Daar komt nog bij de grote haast waarmee hij verplicht was te werken. Men zei wel eens: hij heeft al een artikel klaar voor hij onderaan de trap is. Ieder die het artikel muultapisserye in het MNW leest, zal direct beseffen dat er geen sprake kan zijn van de pantoffels van bisschop Philips van Bourgondië. Ik zou deze kwestie niet hebben aangesneden, als deze vergissing van Verdam geen gevolgen had gehad voor de Nederlandse en ook voor de Franse lexicografie en etymologie.

Dit veronderstelde mnl. mule heeft carrière gemaakt in het etymologisch woordenboek van J. Franck (1892),⁴ vandaar ook in dat van N. van Wijk (1912), in de door A. Kluyver bewerkte aflevering 8 (1908)⁵ van deel IX van het WNT,⁶ in J.F. Bense, A Dictionary of the Low-Dutch Element in the English Vocabulary (1939), in aflevering 4 (1964) van het NEW van J. de Vries, en in de door F. de Tollenaere bewerkte 13de druk (1983) van het kleine etymologisch woordenboek, een Aula boekje, van J. de Vries.⁷ Het Middelnederlands Lexicon van W.J.J. Pijnenburg en T.H. Schoonheim (1997) hebben dit mule ‘pantoffel’ gelukkig niet meer. Dit in tegenstelling tot het Middelnederlandsch Handwoordenboek van J. Verdam (1908-1911) en de onveranderde herdruk, van het woord sterne af opnieuw bewerkt, door C.H. Ebbinge Wubben (1932). Hiermee had, althans voor de Nederlandse lexicografie, het mule-leed geleden moeten zijn; helaas is dat niet het geval.

Vervelend is dat dit mule ook zijn weg heeft gevonden in de Franse etymologische lexicografie en wel in het kapitale Französisches etymologisches Wörterbuch deel VI, III, 201b (1969) van Walther von Wartburg. Die stelt in zijn artikel Mulleus, dat het mnl. woord ontleend moet zijn aan het Frans. En òf de oudste betekenis ‘pantoffel’ heeft in het Oudfrans geleefd, maar er zijn geen bewijsplaatsen van opgetekend, òf het lat. woord mulleus is vroeg in het Mnl. ontleend, en kan in de betekenis ‘pantoffel’ later in het Frans uit het Ndl. ‘zurückentlehnt’ zijn. Onder voetnoot 4 bij dit artikel heet het:

die chronologie der belege (i.v.m. de betekenissen ‘pantoffel’ en ‘kakhiel’) lässt keine sichere entscheidung zu, weil auch im mndl. der erste gesicherte beleg für muil ‘pantoffel’ erst in dem wort muultapisserie ‘brodierte pantoffeln’ von 1524 vorliegt.

De Dictionnaire étymologique de la langue française, zesde druk (1975), van O. Bloch

4 Franck, vandaar ook bij Van Wijk, schrijft û: ‘Muil vr. Uit glb. mnl. mûle [...] ontleend aan fra. mule’. Dit is in overeenstemming met zijn Mittelniederländische Grammatik² § 5, p. 4: ‘Längen. Û hatte bereits, wie im Frnz. und im Nnl. die Aussprache von û; der betreffende Laut in frnz. Wörtern wird durch dasselbe Zeichen wiedergegeben wie das germ. û’.

5 Met dank aan Dick Wortel voor het jaartal.

6 Dick Wortel wijst me nog op WNT deel XVI, afl. 7 (1929), kol. 947, waar J. Heinsius muyl tapisserye definieert als ‘waarschijnlijk: tapisserie bestemd om er muilen van te maken’ met het citaat uit Matthaeus. Pal daarop vermeldt hij ook, zonder bewijsplaats, muurtapisserie.

7 Niet meer in de 15de (1991) en 20ste (1997) druk.

[p. 174]

en W. von Wartburg, heeft Wartburgs weinig overtuigende voorstelling van zaken als volgt samengevat:

mule ‘esp. de pantoufle’, 1556. déjà au xiv^e s. pour désigner des engelures au talon.⁸ Lat. mulleus (calceus) ‘brodequin rouge’, attesté vers 700 sous la forme mule, passé au néerl. (muil), d'où il est revenu au xiv^e s. au sens actuel.

Conclusie:

Het is zonder meer evident, dat het Franse mule ‘pantoffel’ op geen enkele manier schatplichtig kan zijn aan het Nederlandse woord muil.

Het is duidelijk, dat de lezing muultapisserie (1524) in de Analecta, verzameld door Antonius Matthaeus, de Nederlandse noch de Franse etymologen een bruikbare bewijsplaats⁹ voor een verondersteld mnl. mule ‘pantoffel’ aan de hand doet.

Integendeel het MNW heeft het FEW, en vandaar het woordenboek van Bloch en von Wartburg, opgezadeld, weliswaar niet met wat de Fransen ‘un mot fantôme’ noemen, maar wel met een pseudo Middelnederlands mule ‘pantoffel’, dat uit Middelnederlandse teksten niet werd opgetekend.

Adres van de auteur: Beatrixlaan 7, nl-2361 SB Warmond.

8 Vgl. bij Kiliaan, Dictionarivm Tevtonico-Latinvm (1574): ‘Muyle oft cackuerssen. Pernio, gal. mule au talon’. In Kiliaan 1588 en 1599 luidt het lemma Muyl.

9 Na de Tweede Wereldoorlog is i.p.v. bewijsplaats onder Belgische invloed het neologisme attestatie mode geworden.