Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 114

[p. 125]

Hans Kienhorst
Fragment van een onbekende Middelnederlandse ridderroman over Willem van Oringen
Oxford, Bodleian Library, Ms. Dutch b. 2, fol. 6

Abstract - In this article a new fragment of an unknown Middle Dutch chivalric poem is edited. The fragment, owned by the Bodleian Library at Oxford, is a slip of parchment from a fourteenth-century Flemish manuscript. It contains on each side 29 incomplete verses. The names of ‘Willem’ and ‘Oringen’ are mentioned, and the fierce battle at Arles is brought up. The fragment therefore probably belongs to a poem about the legendary hero William of Orange and his struggles against the Saracen invaders in southern France as described in the Chanson de Guillaume d'Orange and in poems from the extensive Cycle de Guillaume. In these chansons de geste however the famous battlefield is called ‘Larchamp’, ‘Aliscans’ or ‘L'Archant’. Yet there is a connection between Arles and the epic cycle. As can be read in Maerlant's Spiegel historiael many of the fallen Christian knights were thought to have been buried in the vast cemetery near the town of ‘Arleblanke’.

1. Inleiding

Folio 6 van de fragmentenverzameling Oxford, Bodleian Library, Ms. Dutch b. 2 is een verticaal strookje perkament, met op elke zijde 29 onvolledige verzen uit een Middelnederlands episch gedicht. De namen Willem en Oringen, en een verwijzing naar gevechten bij Arles, doen vermoeden dat dit de schaarse restanten zijn van een gedicht over de grote slag bij Aliscans, zoals die beschreven wordt in het Chanson de Guillaume d'Orange en in enkele van de chansons de geste uit de omvangrijke Cycle de Guillaume. Van een rechtstreekse vertaling van een Oudfrans gedicht lijkt echter geen sprake te zijn.

In dit artikel wordt het Oxfordse fragment uitgegeven. De uitgave wordt voorafgegaan door een codicologische beschrijving en gevolgd door een korte analyse van de inhoud.¹ Om de tekst enigszins te kunnen plaatsen zal eerst worden ingegaan op het weinige dat in het Middelnederlands bekend is over een ‘cyclus van Willem van Oringen’. We vernemen erover bij Jacob van Maerlant, in diens Spiegel historiael. In concreto is alleen het Gentse Willem van Oringen-fragment bewaard. Dat bevat de resten van een Middelnederlandse vertaling van de uitgebreide versie van Le moniage Guillaume.

1 De editie van het Oxfordse fragment is gemaakt in samenwerking met Herman Mulder. Ik dank hem en Mikel Kors van harte voor hun opmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel.

[p. 126]

2. Maerlant over Willem van Oringen

Het hoofdstuk Tscelden jegen die borderers in de Vierde Partie van de Spiegel historiael (bk. I, c. 29) onderbreekt het verhaal over Karel de Grote, zoals Maerlant dat overneemt uit de Speculum historiale van Vincentius van Beauvais. Van de epische legenden die in dit hoofdstuk gehekeld worden, moeten vooral de chansons de geste over Guillaume d'Orange het ontgelden:²

Oec sijn some Walsche boeke,
Die werdich sijn grotere vloeke,
Die van Willemme van Oringen
Grote sterke ystorien singen,³
Ende wilne beter dan Karel maken.

Door deze verhalen ontstaan misvattingen, bijvoorbeeld bij degenen die de Aliscamps bezoeken, de uitgestrekte Gallo-Romeinse necropool die aan de zuidoostkant van Arles gelegen is:

Si wanen die tArleblanke comen,
Alsi daer hebben vernomen
Die grave liggende harentare,
Dat van Willems orloghe ware;
Neent! het sijn die hoghe heren,
Die te Roncevale bleven met eeren.

Met de verzen 63-64 wordt verwezen naar het hoofdstuk Roelants uutfaert enten andre, waar al sprake is van dit beroemde kerkhof tArleblanken...Int velt dat hiet Aysijs [lees Aylijs].⁴ Blijkbaar hoorde dit grafveld tot het referentiekader van Maerlants publiek. Dat kan deze plaats gekend hebben van een van de pelgrimsroutes naar Santiago de Compostella. Voor de bedevaartgangers die langs de Via Egidiana (de route via Saint-Gilles-du-Gard) trokken, was Arles, gelegen aan de monding van de Rhône, een belangrijke halteplaats. De Latijnse Gids voor de pelgrim, die onderdeel vormt van het twaalfde-eeuwse Liber sancti Jacobi, adviseert hun, in het hoofdstuk De corporibus sanctorum, een uitstapje te maken naar de uitgestrekte begraafplaats juxta Arelatem urbem...qui dicitur Ailiscampis; daar rusten de lichamen van vele heilige martelaren en belijders, die men om voorspraak kan bidden.⁵ In de zogenaamde Kroniek van Turpijn of Pseudo-Turpin, die eveneens deel uitmaakte van het Liber sancti Jacobi⁶ en door Vincentius werd opgenomen in zijn Speculum historiale, krijgt de begraafplaats uitvoerig aandacht: het is een van de twee heilige kerkhoven waar de helden van Roncevaux begraven liggen; het andere bevindt zich te Bordeaux.⁷

De associatie van het grafveld bij Arles met de ‘oorlog van Willem’ is volgens Maerlant te wijten aan de invloed van ‘boeken in het Frans’. Wellicht heeft hij daarbij chansons de geste als La chevalerie Vivien en Aliscans op het oog, die deel uitmaken van de Cycle de Guillaume. Daar worden de strijdhandelingen tussen de christenen en Saracenen niet in Spanje - zoals in het Chanson de Guillaume en Foucon de Candie - maar in de Rhône-delta gesitueerd, globaal het gebied tussen de Middellandse zee en de ongeveer 50 kilometer boven Arles gelegen stad Orange. Een belangrijke rol is in

2 Geciteerd wordt naar M. de Vries en E. Verwijs: Jacob van Maerlant's Spiegel historiael, met de fragmenten der later toegevoegde gedeelten, bewerkt door Philip Utenbroeke en Lodewijc van Velthem. 4 dln. Leiden, 1863-1879, dl. III, p. 204-205.

3 Jan van Boendale maakt hiervan in zijn Brabantsche yeesten (editie J.F. Willems, Brussel, 1839), bk. II, vs. 4165: Grote loghene voert bringhen.

4 Spiegel historiael IV¹, c. 28. Vgl. Brabantsche yeesten (n. 3), bk. II, vs. 4022-23: tArleblancke...Int velt dat men heet Alijs.

5 Het Liber sancti Jacobi is overgeleverd in de zogenaamde Codex Calixtinus. De Gids voor de pelgrim vormde hierin oorspronkelijk het vijfde en laatste onderdeel. De tekst is in het Nederlands vertaald door J. van Herwaarden: Op weg naar Jacobus. Het boek, de legende en de gids voor de pelgrim naar Santiago de Compostella. Hilversum, 1992, p. 117-181. Over de etappes van de Via Tolosana in relatie tot de Cycle de Guillaume handelt Joseph Bédier: Les légendes épiques. Recherches sur la formation des chansons de geste, I. Le cycle de Guillaume d'Orange. Parijs, 1908, p. 336-398. Zie ook Kurt Kloocke: Joseph Bédiers Theorie über den Ursprung der Chanson de geste und die daran anschließende Diskussion zwischen 1908 und 1968. Göppingen, 1972 (Göppinger akademische Beiträge, 33/34), p. 87-91.

6 Namelijk als vierde boek, voorafgaande aan de Gids voor de pelgrim. De Kroniek werd in 1619 uit de codex losgehaald. Zie Van Herwaarden: Op weg naar Jacobus (n. 5), p. 17.

7 Vgl. Van Herwaarden: Op weg naar Jacobus (n. 5), p. 92-112, inz. 103-104.

[p. 127]

deze strijd weggelegd voor Vivien, kleinzoon van Aymeri van Narbonne en neef van Guillaume, die op het slagveld de heldendood sterft. Dit slagveld wordt in het Chanson de Guillaume ‘Larchamp’ genoemd, en in La chevalerie Vivien en Aliscans ‘Aliscans’ of ‘l'Archant’, al dan niet met de toevoeging ‘sur mer’.⁸ Van de Rhône of de stad Arles zelf is in de gedichten uit de Cycle echter geen sprake.

Wat de locatie van het slagveld betreft, wijst Jonckbloet op een passage in de Chevalerie Vivien, waarin de Aliscans wordt beschreven als de plaats waar de pelgrims op weg naar Jacobus nog met eigen ogen kunnen zien, hoeveel bloed er vloeide op de dag waarop de jonge held in de strijd tegen de Saracenen viel:⁹

Ains puis cel jor que Jhesu-Crist fu nez
Ne fu tel chaples né tel mortalités
Come ce jor, en Aleschans sor mer.
Del sanc des cors fu toz vermeus li prés;
Encor le voient li pelerin assez
Qui à Saint Jaque ont le chemin torné;

In de prozabewerking van La chevalerie Vivien - als onderdeel van een ‘cycle de Vivien’ - hebben de Franse ridders zich teruggetrokken ‘ou chastel d'Arle qui est vers celle petite montaigne oultre la plaine d'Arleschant’. Daar worden ze belegerd door een Saraceense invasiemacht onder aanvoering van Desramé.¹⁰ De begraafplaats Alischanz vinden we met zoveel woorden alleen vermeld in de Willehalm van Wolfram van Eschenbach, die een zeer vrije bewerking is van het gedicht Aliscans.¹¹

Maerlant komt uiteraard te spreken over het historische personage waarnaar de epische held gemodelleerd is. In meer dan één opzicht was deze Willem immers een ware geloofsheld:

Willem was een rudder goet,
Ende storte menech waerf sijn bloet
Duer Gode; sijnt wart hi hermite.

Wie zijn levensbeschrijving wil lezen wordt vervolgens verwezen naar Saint-Guilhem-du-Désert, zo'n dertig kilometer ten noordwesten van Montpellier, een gehucht dat tot in de tiende eeuw Gellone heette. Het is de tweede maal dat Maerlant een locatie aan de pelgrimsroute naar Santiago de Compostella opvoert:

Die lesen wille sine vite,
Te sente Willems, inde wostine,
Daer hi dogede meneghe pine,
Ende daer hi heilech es verheven,
Vint hise al van hem bescreven.

De historische Willem (ca. 750-ca. 812) was graaf van Toulouse, en een van de paladijnen van Karel de Grote. Hij stierf in het door hem gestichte klooster te Gellone, gelegen vlakbij de abdij van Aniane. Als krijgsheer had deze Guillaume de Toulouse een belangrijke rol gespeeld in de verdediging van de zuidelijke grensgebieden van het Karolingische rijk tegen de Saracenen uit Spanje. Aan het eind van zijn politie-

8 Zie over het verschil in benaming Jeanne Wathelet-Willem: Recherches sur la chanson de Guillaume. Etudes accompagnées d'une édition. 2 dln. Parijs, 1975 (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l'Université de Liège, 210), dl. I, p. 603-609.

9 W.J.A. Jonckbloet: Geschiedenis der Middennederlandsche dichtkunst, dl. I (Amsterdam, 1851), p. 311-332, citaat op p. 318. In zijn editie Guillaume d'Orange. Chansons de geste du XIe et XIIe siècles (2 dln. Den Haag, 1854) geeft Jonckbloet het tweede deel van de Chevalerie Vivien (vs. 1576-1918) uit naar hs. Parijs, BN, fr. 368. Vgl. de aangehaalde tekst met de kritische uitgave van Parijs, BN, ms. fr. 1448 in La chevalerie Vivien. Chanson de geste, Textes. Publiée par A.L. Terracher. Parijs, 1923, p. 190:

Ans puis celle ore que Jhesu[s] Cris fut neis
Et de la Virge estrais et esconseis,
Ne fut tex chaples ne tel mortaliteis
Con ot lou jor en Aleschans sor mer.
Dec'ans ans terre i fut vermaiz li preis;
Ancor lo voient li pelerin asseis
Qui a Saint Jaque ont les chamins voés.

In de handschriften B¹ en B² is sprake van pelgrims die a saint Gile ont lor cheminz tornez, dat wil zeggen, naar het plaatsje Saint-Gilles-du-Gard, gelegen ten westen van Arles. Ook hier gaat het om een bedevaartplaats en belangrijke etappe op de weg naar Santiago de Compostella, waaraan in de Gids voor de pelgrim ruim aandacht wordt besteed. Vgl. Van Herwaarden: Op weg naar Jacobus (n. 5), p. 133-138.

10 Chevalerie Vivien ed. Terracher (n. 9), p. 214-287, citaat op p. 239. Vgl. p. 250 r. 20-21, waar de overgang naar het volgende kapittel luidt: ‘Mais a itant se taist ores l'istoire d'eulx et parle des Sarrasins et de ceulx qui en Arle estoient asseigiés.’ Arle komt één keer voor in de Prise d'Orange (editie Cl. Renier, Parijs, 1966), C(E), vs. 1338: ‘Desi a Arle ont lor voie acuellie’ (bron: A. Moisan: Répertoire des noms propres de personnes et de lieux cités dans les chansons de geste françaises et les oeuvres étrangères dérivées. 2 dln. in 5 bdn. Genève, 1986 (Publications romanes et françaises, 173), dl. I, p. 999).

11 Vgl. Bédier: Légendes épiques (n. 5), p. 374. Zie ook W.J. Schröder und G. Hollandt: Wolfram von Eschenbach: Willehalm, Titurel. Text, Nacherzählung, Anmerkungen und Worterklärungen. Darmstadt, 1971 (Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 10), noot 52 op p. 411-412.

[p. 128]

ke carrière trok hij zich terug als monnik, eerst in het klooster van Aniane, daarna in Gellone, waar hij later als heilige werd vereerd.¹²

Omstreeks 1125 werd door de monniken van Saint-Guilhem-du-Désert een Vita sancti Wilhelmi geschreven, waarin ook een enkele toespeling wordt gemaakt op de legendarische krijgsverrichtingen van de heilige, in het bijzonder de verovering van Orange op de heidense koning Tibaut.¹³ Dat Maerlant met zijn verwijzing naar het voormalige Gellone de Latijnse Vita voor ogen had, is overigens niet noodzakelijk. Ook hier verschaft de twaalfde-eeuwse Gids voor de pelgrim ons informatie: degenen die langs de Via Tolosana (de route over Toulouse) van Parijs naar Zuid-Frankrijk reizen, wordt van harte aanbevolen naar Saint-Guilhem-du-Désert te gaan, om daar het lichaam van de gelukzalige belijder Saint Guilhem te bezoeken. Diens curriculum maakt deze kleine omweg meer dan goed:¹⁴

De allerheiligste St.-Guilhem was een uitstekend legeraanvoerder, graaf van koning Karel de Grote en zeker niet de minste, want hij was een bijzonder dapper strijder, zeer bedreven in het voeren van de oorlog. Volgens de overlevering zou hij de steden Nîmes, Orange en vele andere door zijn machtige moed aan het christelijk rijk hebben onderworpen. Ook zou hij een deel van het Kruis des Heren naar de vallei van Gellone hebben gebracht, in welk dal hij zich als kluizenaar vestigde en waar hij als belijder van Christus na zijn zalig sterven is begraven en kan worden vereerd (...).

De vermelding van de veroveringen van Nîmes en Orange doet, evenals bij de Vita, invloed vermoeden van de chansons de geste. Ze worden beschreven in Le charroi de Nîmes en La prise d'Orange. Opmerkelijk is in dit verband ook, dat bij de translatie van de stoffelijke resten van de heilige Guilhem in 1139 de rechterarm in een aparte, draagbare schrijn geplaatst werd. Ongetwijfeld heeft dit te maken met diens bijnaam fièrebrace, ‘sterke arm’, die de monniken uit de gedichten van de jongleurs gekend zullen hebben, en waarvan zij nu handig gebruik maakten.¹⁵

Tegenover de authentieke documentatie uit Saint-Guilhem-du-Désert, die - als men de passage uit de Spiegel historiael letterlijk neemt - ter plaatse is te raadplegen,¹⁶ plaatst Maerlant nog eens de leugenachtige chansons de geste. Hij heeft daarbij een specifiek tekstcomplex op het oog:

Die Walsche bouke lieghen van hem,
Die uten Walschen van Haerlem
Clays, ver Brechten sone, dichte,
Daer scone worde in sijn ende lichte.

Misschien kende Maerlant de ‘Willem van Oringen’ van Claes van Haarlem uit zijn Voornse periode.¹⁷ Het fragment Gent, UB, 2749,10 bevat vermoedelijk resten van deze vertaling. Het is een gedeelte van een dubbelblad met 329, deels incomplete, verzen uit Le moniage Guillaume II.¹⁸

12 Zie over de ‘werkelijke’ Willem van Oringen in relatie tot het epische personage, Bédier: Légendes épiques (n. 5), p. 142-205, en Kloocke: Joseph Bédier (n. 5), p. 17-45. Zie ook Jeanne Wathelet-Willem: Recherches (n. 8), p. 509-523.

13 Een samenvatting van deze Vita is te vinden in boek VI van de Historia ecclesiastica, die Odericus Vitalis, een monnik van de abdij van Saint-Evroul in Normandië schreef. Zie The ecclesiastical history of Orderic Vitalis. Edited and translated by Marjorie Chibnall. Oxford, 1972, dl. III, p. 218-227. Vgl. Bédier: Légendes épiques (n. 5), p. 116-122.

14 Geciteerd naar Van Herwaarden: De weg naar Jacobus (n. 5), p. 138-139.

15 Vgl. Bédier: Légendes épiques (n. 5), p. 122-130, en Kloocke: Joseph Bédier (n. 5), p. 70-78. In het Middelnederlands komt ‘Fierebras’ als naam (niet als epitheton) voor in een, naar wordt aangenomen, verloren gegaan fragment dat in 1860 door P. Blommaert werd uitgegeven in deel 5 van de Annales du Comité Flamand de France. Zie de heruitgave in G. Kalff: Middelnederlandsche epische fragmenten. Groningen, 1885, p. 168-179. De naam komt voluit-geschreven voor in vers 99.

16 Vgl. de epiloog van Mariken van Nieumeghen (editie D. Coigneau, 1982), inz. vs. 1130-1136. Daarin is sprake van een tekst onder de boete-ringen die boven Emmekens graf te Maastricht hangen:

Ende onder die ringhen ghescreven met letteren gave
Haer regnacie ende penitencie die si besuerde,
Hoe ende wanneer dit ghebuerde.

17 Een poging ene ‘Klaas van Haarlem’ omstreeks 1200 aan het Hollandse hof te situeren doet W.J.A. Jonckbloet: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Dl. I, 4e dr. [enz.]. (Groningen, 1888), p. 194-195. Vgl. Idem, Middennederlandsche dichtkunst (n. 9), p. 322 e.v. Zie over de naam zoals die voorkomt in Boendales Brabantsche Yeesten, de aantekening van Willems (n. 3) bij Bk. II, vs. 4196, en J.F. Willems, ‘Fragment van het oude riddergedicht Willem van Oranje’. In: Belgisch museum 1843, p. 186-208, inz. p. 203-208. Met ‘Claes van Haerlem’ zou Nicolaas Persijn van Haarlem (1224-1255) bedoeld kunnen zijn, die bekend stond als ‘vertrouweling aan het hof van Rooms-Koning Willem II van Holland (†1256), de vader van Floris V voor wie Maerlant zijn Spiegel historiael schreef’. Zie W. van Anrooij: ‘Aquitanië en de herkomst van de Hollandse graven, een 14^e-eeuwse traditie’. In: W. van Anrooij e.a.: Holland in Wording. De ontstaansgeschiedenis van het graafschap Holland tot het begin van de vijftiende eeuw. Hilversum, 1991 (Stichting ‘Comité Oud Muiderberg’, 5), p. 125-142, inz. 139-141 (citaat op p. 141).

18 Een beschrijving van dit fragment geeft H. Kienhorst: De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Deventer, 1988 (Deventer Studiën 9), p. 220-221, H120. De tekst is onder de titel Willem van Oringen naar de editie Willems (n. 17) uitgegeven door Kalff: Epische fragmenten (n. 15), p. 99-120.

3. De Cycle de Guillaume d'Orange en fragment Gent, UB, 2749,10

Met Walsche bouke doelt Maerlant waarschijnlijk niet op een afzonderlijk Chanson de

[p. 129]

Guillaume, zoals we dat nog uit één handschrift kennen (met alleen deze tekst), maar op een Middelnederlandse Cycle de Guillaume.¹⁹ In eigenlijke zin worden hiertoe in het Frans tien of elf chansons de geste gerekend. Vier daarvan - Les enfances Guillaume, Le couronnement de Louis, Le charroi de Nîmes en Le prise d'Orange - verhalen de geschiedenis van Willem van zijn eerste heldendaden tot de bevrijding van de stad Orange. Bij dit laatste wapenfeit wordt hij geholpen door Orable, de vrouw van Tibaut, de Saraceense bezetter van de stad. De Prise eindigt met het huwelijk tussen Guillaume en Orable, die bij haar doop de naam Guibourc heeft gekregen.

Madeleine Tyssens rekent de genoemde vier chansons de geste tot het eerste deel van de eigenlijke Cycle de Guillaume. Het tweede deel bestaat uit de Enfances Vivien, Chevalerie Vivien, Aliscans, Bataille Loquifer, Moniage Rainouart en Moniage Guillaume. Soms is aan dit geheel nog het gedicht Foucon de Candie toegevoegd.²⁰ Kern van de Cycle de Guillaume is het chanson de geste Aliscans of Bataille d'Aleschans. Het eerste deel daarvan begint midden in een voor de christenen hopeloze strijd, waarin Vivien de dood vindt en Guillaume naar Orange weet te ontkomen, vermomd in de wapenrusting van de heidense vorst Aerofle. In het tweede deel wordt de eindoverwinning op de Saracenen beschreven, waarin Willem wordt bijgestaan door zijn zwager Rainouart. Willem speelt daarna nog de hoofdrol in Le moniage Guillaume, ‘dat het karakteristieke verhaal bevat van Willem's laatste levensjaren, doorgebracht in de kloostercel en de hut des kluizenaars.’²¹

In de Enfances Vivien en Chevalerie Vivien is de hoofdrol weggelegd voor de heldhaftige neef van Guillaume, die aan het begin van de Aliscans door de Saracenen gedood wordt. In de Bataille Loquifer en Moniage Rainouart staat de tragi-komische figuur Rainouart centraal, die op de voorgrond treedt in het tweede deel van Aliscans. Evenals deze tekst begint Foucon de Candie met een, zij het beduidend kortere, beschrijving van de vlucht van Guillaume na de nederlaag van Aliscans. Verder is het niet Rainouart, maar Folque of Foucon van Candie (een stad in Spanje), die de dood van Vivien, zijn oom, wreekt.

Binnen de handschriftelijke traditie van de eigenlijke of kleine Cycle de Guillaume zijn de meeste gedichten in onderlinge samenhang met elkaar overgeleverd, al dan niet verbonden met chansons de geste uit de Cycle d'Aimeri. Tyssens onderscheidt als zodanig drie geheel verschillende versies.²² Het enige concrete bewijsstuk dat wij in het Middelnederlands van een Guillaume-cyclus bezitten, is het fragment Gent, UB, hs. 2749,10. Gezien de Oudfranse overlevering mogen we aannemen dat dit fragment afkomstig is uit een cyclisch handschrift. Hiervoor pleit ook de opmaak in drie kolommen, die wijst op een codex met zeer veel tekst.²³

De Oudfranse Cycle de Guillaume moet in de middeleeuwen zeer populair zijn geweest. In het Middelnederlands kenden we tot dusver alleen het Gentse Moniage-fragment en Maerlants opmerkingen in de Spiegel historiael. Dat er, mogelijk naast de cyclus die Claes van Haarlem uit het Frans vertaalde, in het Middelnederlands meer over Willem van Oringen bestaan heeft, blijkt uit de vondst van het Oxfordse fragment.

19 Mogelijk heeft Claes van Haarlem op basis van verschillende teksten uit de Cycle de Guillaume een ‘Karelroman Willem van Oringen’ gedicht (vgl. F. van Oostrom: Maerlants wereld. Amsterdam, 1996, p. 435-436). De situatie is dan vergelijkbaar met Ulrich van Türnheims Rennewart, die een ‘mengsel’ is van de chansons de geste Aliscans, Bataille Loquifer en Moniage Rainouart. De vertaling van een cyclus, te vergelijken met die van de driedelige kern van de Lancelotcompilatie, ligt vooralsnog meer voor de hand. Zie over de enigszins verwarrende titel Willem van Oringen ook Jonckbloet: Middennederlandsche dichtkunst (n. 9), p. 321-322.

20 M. Tyssens, ‘Le style oral et les ateliers de copiistes’. In: Mélanges de linguistique romane et de philologie médiévale offerts à Maurice Delbouille. 2 dln. Gembloux, 1964, dl. II, p. 659-657, hier 662 e.v. Een complete Engelse vertaling van de eigenlijke cyclus, m.i.v. La chanson de Guillaume, geeft Guérard Piffard, A translation of the cycle of Willame of Orange. 3 dln. University Microfilms International. Ann Arbor, Michigan, 1977.

21 Jonckbloet: Nederlandsche letterkunde (n. 17), p. 190. Vgl. Guillaume d'Orange. Four twelfth-century epics. Translated, with an introduction, by Joan M. Ferrante. New York-Londen, 1974, p. 10, waar deze zes gedichten binnen de ‘kortere Cycle de Guillaume’ eveneens als één groep worden beschouwd, namelijk de ‘gedichten over Willem’. Daarnaast onderscheidt Ferrante een (jongere) groep ‘gedichten over figuren uit de Aliscans’.

22 Zie M. Tyssens: La geste de Guillaume d'Orange dans les manuscrits cycliques. Parijs, 1967. (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l'Université de Liège, 178).

23 Opmerkelijk is in dit verband, dat de kopiist van Gent, UB, 2749,10 ook een aandeel had in de productie van een ander cyclisch handschrift in drie kolommen, namelijk de Haagse Lancelotcompilatie (Den Haag, KB, 129 A 10). Verder werkte hij mee aan een driekoloms handschrift, dat mogelijk een cyclus van ‘romans antiques’ bevatte (blijkens fragment Brussel, KB, 19.613, fr. 5, dat de resten van een berijmde geschiedenis van Julius Caesar bevat. Zie H. Kienhorst en H. Mulder: ‘Copiisten van Middelnederlandse literaire handschriften’. In: Dokumentaal 15 (1986), p. 93-95. Zie ook J.W. Klein: ‘“Het getal zijner jaren is onnaspeurlijk”. Een herijking van de handschriften en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek’. In: TNTL 111 (1995), p. 1-22, inz. 7-8).

[p. 130]

4. Het fragment Oxford, BL, Ms. Dutch b. 2, fol. 6

4.1. Codicologische beschrijving

Het Oxfordse fragment is een strookje perkament, dat verticaal midden uit een blad gesneden is. Het heeft als grootste afmetingen 159 × 33 mm. Op elke zijde staan nog de resten van 29 onder elkaar geschreven verzen. Het begin van de verzen ontbreekt telkens, en van de meeste is ook het eind verloren gegaan. Het ergst beschadigd zijn de laatste zeven verzen op elke zijde, omdat onderaan het strookje nog een stukje perkament is afgescheurd, precies bij de verticale vouw die ongeveer over het midden ervan loopt.

Over de oorspronkelijke mise-en-page valt niets met zekerheid te zeggen. Op de versozijde is nog te zien, dat de onderste regel ook de oorspronkelijk laatste van de kolom was; verder zijn vaag sporen van enkele horizontale lijnen zichtbaar. De regelhoogte ligt tussen de 5,4 en 5,8 mm.

Het schrift is een eenvoudige veertiende-eeuwse littera textualis. Of het handschrift gerubriceerd was, valt op grond van het fragment niet vast te stellen.

Wat het dialect betreft, wijzen de vormen bem ic (r^o7) en rudders (r^o10) en de h in harlebl[anc] (r^o12) in de richting van een Vlaamse kopiist. Vermoedelijk gaat het om een fragment van een Westvlaams handschrift.

Het strookje diende als verstevigingsmateriaal in een boekband, waarschijnlijk als ‘scharnier’. Na verwijdering uit de band werd het met fijn gaas in een papieren passe-partout gezet. Zo ingelijst is het als fol. 6 op een onglet bevestigd in de map Ms. Dutch b. 2 van de Bodleian Library te Oxford.²⁴ De Bodleian had het fragment, met een aantal andere stukken, in november 1950 als schenking ontvangen van A. Maltby & Son, boekbinders te Oxford.²⁵ Over de band waaruit het strookje te voorschijn kwam, zijn geen gegevens bekend.

24 Op de huidige rectozijde van het strookje is rechtsboven met potlood 6r geschreven, op de versozijde een v.

25 De andere fragmenten zijn: Ms. Lat. bib. b. 1, fol. 68, Ms. Lat. liturg. b. 7, fol. 122-123, Ms. Lat. misc. a. 2, fol. 22, Ms. Lat. misc. b. 12, fol. 97-99, Ms. Fr. c. 4, fol. 55.

4.2. Tekstuitgave

De recto- en versozijde zijn die van het strookje zoals dat thans in het album Ms. Dutch b. 2 bevestigd is. De uitgave is diplomatisch. De letters u en v zijn weergegeven zoals zij in het handschrift voorkomen. Ook de schrijfwijze van het Romeinse cijfer in r^o10 is gehandhaafd. De oplossingen van afkortingstekens zijn gecursiveerd. Onduidelijk leesbare plaatsen zijn aangegeven door ronde haken, waarbij voor elke verdwenen letter een punt staat. Woorden of letters die zijn aangevuld, zijn tussen vierkante haken geplaatst. Verticale lijnen geven aan waar een regel is afgesneden of een stukje uit het perkament ontbreekt.

⁺| dore riden
|(t)ier wonderde tien |[tiden]
| ware becomen
|zale hebbic vernom|[en]
[g]|hebeet onder hem d(r)|[ien]
|e waer si besien
[h]|are wapine bem i(c)| [vroet]
| dor gaet ende beblo|[et]

+ recto

[p. 131]

 

Recto- en versozijde van Oxford, Bodleian Library, Ms. Dutch b. 2, fol. 6 (Copyright Bodleian Library)

[p. 132]

 

|quam niemare

10

|.iij. rudders comen |

 

[gro]|ot waren ende str(a)|[nc]

 

[co]|men zeker vte harlebl|[anc]

 

[h]|(a)re wapine sijn so| [ontwee]

 

[l]|ette doe nemmee

15

|(n)eder vter sale

 

|hi quam te dale

 

[ghe]|(b)eet onder hem dr|[ien]

 

|heeft doe versien

 

[gr]|(a)ue willemme staen

20

|n helm hadde of g|[hedaen]

 

[gra]|ue verkende iulie|[n]

 

|(.) liep hi mettien

 

| wale sijn | |men

 

| her gra(u)|[e] | (.)|

25

|di ghey|

 

| vwe lie|[de]

 

[s]|prac si |

 

| selue (.)|

 

|(.)ra(c)|

⁺|(will)em die (...)|
|(.) vant int verdri(e)|[t]
|(.)e kendene niet
|(v)ter maten leet
[spr]|a(c) segt waer hi reet
|(.) hi [v]oer toringh|[en]
|(h)ieden sonderlinghe|
|hem bestaen
|wreke(n) saen
|die hi hier ontfi|[nc]
[ver]|stoet dese dinc
|ghi sult hier bliu|[en]
[r]|ouen vanden liue
[w]|(i)llem seker sijt
|(e)r nemmermee te ti|[jt]
[v]|oeren in mijn la|[nt]
[amo]|(r)ahiuen al te ha(n)|[t]
|sijt comen dats w|
|echsten van kerstin|[ede]
[m]|eest quaets
[ghed]|aen hebben ende (.)|
|v node laten ga|[en]
|eden| [sp]|rac die |[soudaen]

+ verso

[p. 133]

 

|ts | | goede (.)|

25

| c in vr|

 

|ghere(.)|

 

|hen al ker|

 

| ghesie(n)

 

|(.) vl(ie)|[n]

4.3. Analyse van de inhoud

In het fragment komen twee plaatsnamen voor: harlebl(anc) (r^o12) en oringh(en) (v^o6). De eerste naam staat voor Arles (Arle le blanc), de tweede voor Orange. Beide plaatsen zijn gelegen in de Rhône-delta, die het toneel vormt van de oorlog tussen de christenen en Saracenen zoals beschreven in La chevalerie Vivien en Aliscans. Willems naam treffen we in het fragment drie keer aan, namelijk in v^o1 en 14, en in r^o19, waar hij graaf genoemd wordt (vgl. r^o24 her graue). Verder is sprake van iulien (r^o21) en van een lant...(amo)rahiuen (v^o17). In r^o2 komt een naam voor die waarschijnlijk eindigt op -tier.

De naam iulien is moeilijk te verklaren. In de Prise d'Orange komt een Juliëne voor, ‘fille du roi Gouhant, suivante d'Orable’.²⁶ Hier kan ook Guielin bedoeld zijn, een neef van Guillaume, die in een aantal chansons uit de cyclus optreedt, zoals in de Prise d'Orange. In dit chanson weten Guillaume, Guielin en Gillebert, vermomd als Saracenen, het kasteel van Orange binnen te dringen. Zij worden er geholpen door de wonderschone Orable. Het is in dit deel van de Prise - en dan nog alleen in hs. D - dat de genoemde Juliëne kort optreedt. Dat in het Oxfordse fragment met iulien überhaupt een vrouw bedoeld wordt, ligt niet voor de hand. Het persoonlijk voornaamwoord si in r^o27 lijkt eerder te verwijzen naar vwe lie(de) in het voorafgaande vers; na ‘sprak’ moet dan een dubbele punt gelezen worden.²⁷

Het heidense volk of de stam van de Amoraiven komt in de Cycle de Guillaume een aantal malen voor: zo wordt in de proloog van Le moniage Guillaume II de strijd gememoreerd van Guillaume tegen Tibaut le rice Amoravi (vs. 12), en in Foucon de Candie wordt Tibaut met lo roi d'Amoraviz aangeduid (vs. 1043, 2227).²⁸

In r^o9-13 is sprake van een bericht dat drie imposante ridders te paard zijn gearriveerd. Ze zijn afgestegen en monsteren hun wapenrusting. Uit de gehavende staat daarvan kan worden opgemaakt dat de ridders uit Arles moeten komen. Iemand spoedt zich naar beneden (r^o14-15); de betreffende persoon is een man, blijkens het persoonlijk voornaamwoord hi in r^o16 (vgl. r^o22). Het volgende vers is een herhaling van r^o5. Er vindt een herkenning plaats tussen graaf Willem en Julien (r^o18-21). Degene die welkom wordt geheten kan graaf Willem zijn. In r^o23 e.v. wordt de aangesprokene her graue genoemd; verder is sprake van vwe lie(de). Aannemelijk is dat de claus r^o23-26 van Julien is. De aankomst van de ridders werd overigens al beschreven in r^o4-7. Dat we niet te maken hebben met bovengenoemde passage uit de Prise d'Orange - waar ook sprake is van drie ridders - blijkt uit het feit dat hun verschijning wordt verbonden met de strijd tegen de Saracenen bij Arles. Die vindt eerst plaats nadat Guillame Orange op Tibaut heeft veroverd.

26 Moisan, Noms propres (n. 10), I, p. 633. De vindplaats betreft Prise d'Orange ed. Regnier, D, vs. 543.

27 Bovendien is het de vraag, of de Vlaamse kopiist in het geval van een vrouw niet soe geschreven zou hebben.

28 Zie Moisan: Noms propres (n. 10), I, p. 150 en 918-919. In de Prise d'Orange is een strafexpeditie van de kant van Tibaut aangekondigd, omdat Guillaume de stad Orange en zijn echtgenote Orable, de latere Guibourc, veroverd heeft.

[p. 134]

Op de versozijde gaat het om een gesprek tussen twee personen. Een daarvan is mogelijk de Saraceense koning Tibaut. Ik leid dit af uit v^o16-17. De andere persoon heeft tot Tibauts grote ongenoegen iemand laten passeren, die hij niet herkende. Misschien wordt de als Saraceen vermomde Willem bedoeld, die in Aliscans op weg is naar Oringen. In dat geval kan het op de rectozijde genoemde kasteel (r^o4 zale) het paleis of de toren Gloriette in Orange zijn, waar volgens de Oudfranse tekst Guibourc verblijft op het moment dat haar echtgenoot daar, achtervolgd door Saracenen, arriveert.

Hoofdfiguur in het Oxfordse fragment is Willem van Oringen, en de beschreven gebeurtenissen hebben betrekking op de strijd tegen de Saracenen bij Arles. Indien het gedicht gebaseerd is op het chanson de geste Aliscans, speelt de kwestie van de drie ridders ons parten. In de Oudfranse tekst bereikt Guillaume namelijk in zijn eentje Orange. Voor de poort zet hij zijn helm af, zodat Guibourc ‘le marquiz au court nez’ aan de verminking van zijn gelaat herkent. Zij wil Guillaume overigens pas binnenlaten nadat hij een aantal krijgsgevangenen heeft bevrijd.²⁹ Een ander opmerkelijk verschil is de verwijzing naar Arles. Deze stad wordt in geen van de gedichten uit de Cycle de Guillaume in verband gebracht met de strijd tegen de Saracenen. Wel speelt in de prozabewerking van La chevalerie Vivien het kasteel van Arles een belangrijke rol, dat belegerd wordt door Guillaumes aartsvijand Desramé, de vader van Orable (de latere Guibourc). Daarheen vertrekt Guillaume met een grote troepenmacht, nadat zijn neef Gerart de Barbastre hem in Orange van de heikele situatie van de Fransen op de hoogte heeft gesteld. Van een aankomst in het kasteel van Arles is evenwel in de prozabewerking geen sprake.

Voor zover het zich thans laat aanzien, is de tekst op het strookje afkomstig uit een ridderroman over Willem van Oringen. De besproken handelingen kunnen zich afspelen na de nederlaag van de Fransen die volgt op de eerste expeditie van Willem naar het door Saracenen bezette gebied bij Arles, zoals uiteengezet in de Chevalerie Vivien en Aliscans. In tal van details gedraagt de Middelnederlandse tekst zich echter zeer eigenzinnig ten opzichte van de Oudfranse traditie.³⁰ Zeer opmerkelijk is de verwijzing naar de slag bij Aliscans als de slag bij Arles la blanche (Arleblanke), zeker in het licht van Maerlants kritiek op de verzonnen verhalen over de heilige Willem. Het laatste woord over dit fragment is waarschijnlijk nog niet gezegd.

29 De tweede keer dat Willem in dit gedicht de stad bereikt, is nadat hij koning Lodewijk om versterking is gaan vragen. Evenals Aliscans begint ook Foucon de Candie met de vlucht van Willem na de slag bij Aliscans naar Orange. Deze scène neemt nauwelijks meer dan 200 verzen in beslag. Ook hier zijn geen overeenkomsten met het Middelnederlands aan te wijzen.

30 Dat laatste bleek na vergelijking met de Oudfranse cyclus ook voor het fragmentarisch overgeleverde gedicht Huge van Bordeeus. Zie H. Kienhorst en J. Tersteeg: De Brusselse en Nijmeegse fragmenten van Huge van Bordeeus. Teksteditie, identificatie en plaatsing. Groningen, 1995 (Cahiers voor Nederlandse letterkunde, 2), inz. p. 57-65.

Naschrift

Na afronding van dit artikel stootte ik nog op een fragment van Die Schlacht von Alischanz, dat wellicht interessante perspectieven biedt voor de vroegste overlevering van chansons de geste uit de Cycle de Guillaume in onze streken. Het betreft de resten van een handschrift uit het vierde kwart van de dertiende eeuw (te zamen twee volledige en twee besnoeide folia), die in de Bayerische Staatsbibliothek te München bewaard worden onder de signatuur Cgm 5249/20. Het handschrift (tweekoloms en met als proza geschreven verzen) is weliswaar door een kopiist uit het Opperduitse taalgebied vervaardigd, maar de taal van de fragmenten wordt omschreven als

[p. 135]

‘Mischsprache aus überwiegend niederrheinisch-mittelniederländischen mit einzelnen oberdeutschen Elementen’.³¹ Zeer opmerkelijk is het voorkomen van de vorm harentare. Het oorspronkelijke gedicht, een vertaling van de Aliscans, kan dus in het gebied van de Nederrijn of nog westelijker tot stand zijn gekomen. De benaming van het slagveld luidt naar het Oudfrans Archant. Voor de identificatie van het Oxfordse fragment is het Münchense fragment niet van belang. De beschreven handelingen behoren tot het slotoffensief van de Fransen tegen de heidenen, waarin Rainouart een hoofdrol vervult.

Adres van de auteur: Vakgroep Nederlands KUN, postbus 9103, nl-6500 HD Nijmegen.

31 Karin Schneider, Die Fragmente mittelalterlicher deutscher Versdichtung der Bayerischen Staatsbibliothek (Cgm 5249/1-79). Stuttgart, 1996 (ZfdA Beiheft 1), p. 42-43.