Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 110

[p. 301]

A.Th. Bouwman en G. Warnar
Willem de Vreese en de Ruusbroec-handschriften

Abstract - In 1900 and 1902 W.L. de Vreese published two parts of his De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken. The origin of this unfinished inventory - in which 84 manuscripts with works of the famous Middle Dutch mystic are amply described - can be found in an unpublished prize-essay of 1893, on the phonetics of Ruusbroec's works. The manuscript of the prize-essay was recently donated to Leiden University Library, together with copy for the (unpublished) third part of De handschriften. This article studies the genesis of De handschriften and its relation to the Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, De Vreese's documentation project on Middle Dutch manuscripts. Finally, it shows the importance of the unpublished descriptions for the Ruusbroec philology.

1. Inleiding^*

Willem Lodewijk de Vreese (1869-1938) heeft een belangrijke rol gespeeld in het wetenschappelijk onderzoek naar Jan van Ruusbroec, toen dat in de tweede helft van de negentiende eeuw, na de eerste volledige uitgave van diens werken door Jan Baptist David, goed op gang was gekomen. In 1895 en 1896 publiceerde De Vreese in Het Belfort zijn ‘Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec’, waarin hij een aantal veertiende-eeuwse teksten over de mysticus - o.a. de proloog van broeder Gheraert en de epiloog van de ‘nacomelinc’ uit hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3416-24 (hs. D) - voor het eerst integraal uitgaf en nader besprak. In 1900 verscheen het Eerste stuk van zijn De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken, in 1902 gevolgd door het Tweede stuk. In dit - onvoltooid gebleven - werk stelde De Vreese zich ten doel om alle overgeleverde handschriften met teksten van Jan van Ruusbroec uitvoerig te beschrijven.¹ Het Eerste stuk bevat 59 beschrijvingen, het Tweede 25; in totaal 700 pagina's over 84 handschriften. Na 1902 verzamelde De Vreese in het kader van zijn Bibliotheca Neerlandica Manuscripta gegevens over nog vele andere Ruusbroec-handschriften. In 1909 gaf hij in de Biographie Nationale een 85 kolommen tellend overzicht van het onderzoek betreffende ‘Jean de Ruysbroeck’. Ofschoon Ampe - anno 1975 in zijn monografie Ruusbroec. Traditie en werkelijkheid - deze internationaal doorwerkende notitie in de gedeelten over leven en leer onrijp, onkritisch en slordig acht, heeft hij per saldo veel waardering voor De Vreese: ‘De verdere herontdekking van Ruusbroec is zonder W. De Vreese [...] ondenkbaar. Men kan zeggen, dat het tekort aan wetenschappelijke voorarbeid, waardoor David's uitgave van Ruusbroec's werken onbevredigend blijkt, door De Vreese grotendeels werd weggewerkt.’² Drie pagina's verder meldt Ampe in een noot:

* Met dank aan prof. dr. G. de Baere, drs. J.A.A.M. Biemans en prof. dr. P.F.J. Obbema voor hun opmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel.

1 Hieronder rekende hij ook het thans meestal aan Godfried van Wevel toegeschreven traktaat Van den twaelf dogheden.

2 A. Ampe: Ruusbroec. Traditie en werkelijkheid. Antwerpen, 1975, p. 569. Vgl. ook het eensluidende oordeel van Jozef Andriessen in Jan van Ruusbroec 1293-1381. Tentoonstellingscatalogus. Brussel, 1981, p. 485.

[p. 302]

Een werk van De Vreese is in manuscript gebleven en vergeten geraakt, al werd het door de Vlaamsche Academie met ‘de gouden eerepenning’ bekroond. Het betrof de vraag: ‘Verhandeling over de klank- en vormleer in de werken van Jan van Ruusbroec’. Werden bekroond: De Vreese, destijds medewerker aan het Woordenboek der Nederlandsche Taal te Leiden, en Hip. Meert, leraar te Luik (Zie VMKVA 1893, 122 en 201). Terwijl de laatste zijn werk uitgaf: Vormleer van de taal van Ruusbroec, Gent, 1901, maar het verwijt moest horen, dat hij niet dé taal van Ruusbroec, maar de schrijfwijze van hs. D had bestudeerd, heeft De Vreese, wellicht op aandringen van zijn raadgevers, de publicatie uitgesteld, om zich veilig te stellen door het opsporen van de beste hss., wat voor hem een levenstaak is geworden.

In 1992 ontving de Universiteitsbibliotheek te Leiden van mevr. W. Overdiep-De Vreese een aantal stukken ten geschenke uit de nalatenschap van haar vader. De Leidse UB herbergt al meer dan een halve eeuw de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, het documentatieapparaat voor Middelnederlandse handschriften dat door De Vreese gedurende veertig jaar is opgebouwd en sinds 1939 door medewerkers van de afdeling Westerse handschriften wordt herzien en voortgezet ten behoeve van het publiek - sinds kort ook m.b.v. de computer.³ De geschonken stukken hebben alle betrekking op Jan van Ruusbroec. Een ervan is een manuscript met het ‘vergeten werk’ van De Vreese.

In deze bijdrage gaan we nader in op de onuitgegeven klankleer en haar belang voor De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken en de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta. Tot slot wordt het belang van de BNM als bron voor de Ruusbroec-filologie gedemonstreerd aan de hand van handschriftbeschrijvingen die deel uitmaken van de schenking.

3 Vgl. Jos A.A.M. Biemans: Vijftig jaar BNM in de Leidse UB. Leiden, 1989 (Kleine publikaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek, 3); A.Th. Bouwman: ‘De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, Van kaartenbak tot database’. In: Boeken in de late middeleeuwen. Verslag van de Groningse codicologendagen 1992. [Red.] J.M.M. Hermans & K. van der Hoek. Groningen, 1994, p. 301-312.

2. De schenking

De Ruusbroec-stukken uit de schenking ontvingen de signatuur BPL 3269 en zijn als volgt over vier ondernummers verdeeld:

BPL 3269/1: Correspondentie over Ruusbroec
32 brieven aan W.L. de Vreese (1894-1896, 1900, 1907-1909 en 1915-1916) met inlichtingen over (handschriften met) teksten van Jan van Ruusbroec.
7 omslagen.

BPL 3269/2: Klankleer in de werken van Jan van Ruusbroec
Gedeelte van de herziene verhandeling ‘Klank- en vormleer in de werken van Ruusbroec’, door W. de Vreese en H. Meert ingezonden op een voor 1893 hernieuwd uitgeschreven prijsvraag van de Koninklijke Vlaamsche Academie. In de verhandeling ontbreekt het aandeel van Meert (in 1901 gepubliceerd als Vormleer van de taal van Ruusbroec) en 72 van de 74 folia tellende aanvulling van De Vreese met een studie van 39 Ruusbroec-handschriften (f. 9-80). Alleen de ‘Klankleer’ van De Vreese is nog aanwezig (f. 1-8, 81-228).
[III] + 152 ff., 200/215:160/175 mm. Los liggend in een omslag.

BPL 3269/3: Jan von Ruysbroeck

[p. 303]

Gecorrigeerd typoscript met een Duitse vertaling (door Anna Schulze?) van De Vreeses ‘Jean de Ruysbroeck’, in: Biographie Nationale, dl. XX (1909), kol. 507-591.
92 ff., 330:225 mm. Los liggend in een omslag.

BPL 3269/4: Drukwerk betreffende Jan van Ruusbroec
4-1. Bidprentje ‘Ter eere van den Gelukzaligen Joannes van Ruysbroeck’; 4-2. Kranteknipsels (1908, 1931-1932); 4-3. Decretum Mechliniensis diocesis confirmationis cultus ab immemorabili tempore praestiti venerabili servo Dei Joanni Rusbruchio canonico regulari beato nuncupato (1908);⁴ 4-4. Affiche Ruusbroec-herdenking 1933.⁵ Toegevoegd: 4-5. Vier proeven in steendruk van de Ruusbroec-miniatuur uit hs. Brussel, KB, 19295-97. Afkomstig uit de BNM.
1 omslag; decreet, affiche en 1 steendruk in passepartout.

Tot de schenking behoren ook enkele beschrijvingen van Ruusbroec-handschriften door De Vreese. Deze zijn apart gehouden en in de BNM opgenomen. Het betreft beschrijvingen van de handschriften Olim Leuven, Universiteitsbibliotheek, D 387 (verloren); Brugge, Grootseminarie, 457; Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek, Theol. 2194; Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, 585 en 1002.

4 Afgebeeld in: Een claer verlicht man. Over het leven en werk van Jan van Ruusbroec (1293-1381). Onder redactie van E.P. Bos en G. Warnar. Hilversum, 1993 (Middeleeuwse studies en bronnen, 38), p. 42.

5 Afgebeeld in: Een claer verlicht man (n. 4), p. 77.

3. De Ruusbroec-prijsvraag (1891-1893)

In de zitting van 18 maart 1891 - niet lang nadat de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde het antwoord van F. Leviticus op de prijsvraag ‘De klank- en vormleer van het Middelnederlandsch dialect der St. Servatius-legende van Heinrijk van Veldeken’ met goud had bekroond⁶ - nam de Bestendige Commissie van Middelnederlandsche Letterkunde als tweede van in totaal vier prijsvragen voor 1892 aan: ‘Verhandeling over de klank- en vormleer in de werken van Jan van Ruusbroeck’.⁷

Zoals blijkt uit het verslag van de zitting van 13 februari 1892 werd er ter beantwoording van deze prijsvraag één opstel ingezonden, met de kenspreuk ‘Die tleven niet ghebruyckt beklaeght de ontschote tijt. / Vondel’.⁸ De inzenders van dit opstel waren - naar later bleek - Willem de Vreese en Hippoliet Meert. Het is niet duidelijk of dit manuscript zich nog in het archief van de Academie bevindt.⁹ Blijkens het verslag van de keurraad moet het 231 pagina's geteld hebben, ‘waarvan nochtans vele slechts gedeeltelijk beschreven zijn’.¹⁰ De klankleer beslaat p. 6-132, de vormleer p. 133-213. De zogenoemde keurraad, bestaande uit P. Willems, S. Daems en J. Bols, oordeelde niet onverdeeld gunstig over het opstel. De auteur heeft volgens de juryleden ten onrechte zijn materiaal ontleend aan de gedrukte tekst van Ruusbroecs werken in de editie-David. Zo stelt P. Willems:

De Schrijver onzer Verhandeling rept geen woord over de handschriften van Ruusbroec. Hetgeen voor mij eene hoofdzaak is, daarop schijnt hij zijne aandacht niet gevestigd te hebben. Kortom, hij behandelt den gedrukten tekst van Ruusbroec, als ware deze de oorspronkelijke taal des schrijvers. [...]
De bewerker onzer Verhandeling heeft [...] in de meeste gevallen de tegenstrijdige spellingen, die hij in den tekst ontmoet, op gelijken voet gesteld, en aldus aan Ruusbroec niet één dialect, maar verscheiden dialecten toegeschreven.¹¹

6 Het werk werd ingezonden als prijsantwoord voor 1890 en in 1892 door de Koninklijke Vlaamsche Academie uitgegeven als nr. 4 in haar zesde reeks Bekroonde Werken. Vgl. Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie 1892, p. 159.

7 Zie Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie (VMKVA) 1891, p. 162.

8 Zie VMKVA 1892, p. 36. De prijsantwoorden dienden onder een kenspreuk te worden ingezonden, vergezeld van een verzegeld naambriefje; dit om een objectieve beoordeling te waarborgen. Vgl. VMKVA 1891, p. 163. Het naambriefje van het bekroonde antwoord werd geopend.

9 Het fonds ‘Prijsvragen’ in het archief van de Academie wordt momenteel geklasseerd, maar noch de eerste noch de tweede versie van het prijsantwoord van De Vreese en Meert bevindt zich in het gedeelte dat reeds ontsloten is. Schriftelijke mededeling van prof. dr. A. van Elslander, waarnemend secretaris van de Academie, d.d. 24-11-1993. Bij navraag in september 1994 kon men nog geen uitsluitsel geven.

10 VMKVA 1892, p. 137-145, i.c. p. 137; zitting van 18 mei 1892.

11 Ibidem, p. 140, 142.

[p. 304]

Het verslag van S. Daems bevat dezelfde kritiek: het doel van de auteur wordt niet bereikt

door studie van den gedrukten tekst, wiens ongelijkheden in zake van taal en spelling op de rekening vallen der copisten van de verschillige gebruikte handschriften, maar enkel door een nauwkeurig onderzoek van dat handschrift, welk, vermoedelijk of zeker, Ruusbroec's oortekst met de meeste getrouwheid en regelmatigheid aflevert; en het is voor de mogelijkheid en den goeden uitslag dier studie volstrekt niet vereischt, dat dit Hs. al de werken behelze van den beroemden mystieker of zelfs dier grootste deel. In dien zin wenschte ik het antwoord te zien aanvangen met eene korte verhandeling over de waarde der bekende handschriften, bij name der Brabantsche.¹²

In de zitting van 22 juni 1892 besloot de Bestendige Commissie van Middelnederlandsche Letterkunde op advies van de keurraad geen onderscheiding te verlenen aan de enige ingezonden studie.¹³ Dit oordeel was geen definitieve afwijzing; in de september-zitting werd namelijk besloten om de prijsvraag opnieuw uit te schrijven voor 1893, zodat de auteur een verbeterd antwoord kon insturen. We lezen in de ‘Voorwaarden’ bij de letterkundige wedstrijden voor 1893: ‘De mededingende handschriften voor den wedstrijd van 1893 moeten [...] ingezonden zijn vóór den 1 Februari 1893. De stukken na den voorgeschreven dag ontvangen of zulke, welker Opstellers zich op eenige manier zullen doen kennen, worden uit den wedstrijd gesloten’.¹⁴

Uit de correspondentie van De Vreese kunnen we opmaken dat hij de laatste voorwaarde op geheel eigen wijze interpreteert. Op 17 oktober 1892 schrijft De Vreese vanuit Leiden (waar hij sinds 1891 werkt als redacteur van het Woordenboek der Nederlandsche Taal) aan Frans de Potter, Secretaris van de Academie:

Nu door de Academie de prijsvraag over Ruusbroec weer is uitgeschreven, heeft de inzender van het niet bekroonde antwoord, die hier in Zuid-Holland woont, en met wien ik vriendschappelijk bekend ben, zich voorgenomen, weer een antwoord in te zenden. Om onbekend te kunnen blijven, verzoekt hij mij dezer dagen, als bemiddelaar tuschen U en hem te willen optreden, om zijn handschrift van verleden jaar voor een korte poos te mogen terugontvangen, om van zekere gedeelten copie te nemen. [...] Ik stel mij borg dat hij het hs. zoo gauw mogelijk aan U zal terug sturen, beter gezegd, zal ik het U terugsturen, zoo als ik U dan ook verzoek het aan mijn adres te willen opzenden, op mijne kosten, opdat volle geheimhouding in waarheid kunne bestaan.¹⁵

Op vergelijkbare wijze moet De Vreese al eerder contact hebben gezocht met de norbertijn S. Daems, een van de leden van de keurraad, die in zijn verslag had opgemerkt dat in de bibliotheek van de abdij Averbode een aan David onbekend gebleven Ruusbroec-handschrift berust. Daems werd verzocht te bemiddelen bij het lenen van het handschrift, gezien diens antwoord in een brief gedateerd 16 oktober 1892:

Ik schreef onmiddelijk naar Averbode, en kreeg nu daareven het naastgaande antwoord. Er zal u uit blijken, dat uw vriend, tot mijne spijt, voor den oogenblik niet kan geholpen worden.¹⁶

Doch in december 1892 krijgt De Vreese dankzij Daems het handschrift uit Averbode

12 Ibidem, p. 146-147.

13 Ibidem, p. 199.

14 Ibidem, p. 326.

15 Gent, Koninklijke Academie, D.1.1. Met dank aan mevr. M. De Wit, bibliothecaris van de Academie, voor de verleende hulp bij het raadplegen van het archief.

16 Leiden, UB, BPL 2998.

[p. 305]

toch opgestuurd, zodat hij het kan bestuderen.¹⁷ Op 29 december 1892 schrijft Daems hem:

Ik denk, naar naastliggende kaart te oordeelen, dat de Ruusbroec reeds in uw bezit is. Uw vriend werke moedig voort en onverdroten: moge de beste uitslag zijne pogingen kronen! Zorg vooral, te mijnen opzichte, voor het geheim zijner persoonlijkheid, met het oog op mijn lidmaatschap voor de jury.¹⁸

Tijdens de zitting van 15 februari 1893 wordt gemeld dat er een verhandeling is ingezonden, getiteld Klank- en vormleer in de werken van Jan van Ruusbroec, met kenspreuk: ‘Hens onder der zonnen / Menschelic werc dat wet al bloot / Hen heeft wel verbetrens noot (Maerlant)’.¹⁹

Het oordeel van de keurraad - bekend gemaakt tijdens de mei-zitting - is nu positief en de auteur krijgt veel lof toegezwaaid. Zo stelt P. Willems:

in de verhandeling van verleden jaar, was er van de handschriften van van Ruusbroec geen de minste spraak. De nieuwe verhandeling levert over dit punt eene volledige studie, welke 74 bladz. bevat, en niet alleen van nut is voor de studie der taal van van musbroec [sic], maar tevens de grootste diensten zal bewijzen aan den toekomenden critischen uitgever van van Ruusbroec's werken.²⁰

Ook de verbuiging der zelfstandige naamwoorden en de vervoeging der werkwoorden - die in de eerste versie van de vormleer ontbraken - zijn nu met zorg behandeld.²¹ In de Academie-zitting van woensdag 21 juni wordt besloten het prijsantwoord te bekronen; bij opening van het naambriefje blijken Willem de Vreese en Hippoliet Meert, leraar aan het Koninklijk Athenaeum te Luik, de auteurs te zijn. Beiden worden per telegram uitgenodigd om op de openbare zitting van donderdag 22 juni de prijs in ontvangst te nemen. Aangezien Meert wegens drukke ambtsbezigheden verhinderd is, neemt De Vreese op die feestelijke dag de honneurs waar.²²

Wat is nu de status van het manuscript met de ‘Klankleer’ (hs. BPL 3269/2)? De schrijfhand is duidelijk die van De Vreese. Is het zijn afschrift van het prijsantwoord? Of is het misschien het manuscript dat door de Academie werd ontvangen en dan na de bekroning zou zijn verdeeld onder De Vreese en Meert om bij ontstentenis van een kopie - we zagen dat die bij de eerste inzending ook ontbrak - bewerkt te worden tot drukkerskopij? Deze laatste mogelijkheid zou verklaren waarom de ‘Vormleer’ ontbreekt in BPL 3269/2. Uitsluitsel hierover krijgen we echter pas wanneer in het archief van de Koninklijke Academie het fonds ‘Prijsvragen’ volledig is gecatalogiseerd.²³

Het handschrift opent met ‘Een woord vooraf’, waarin wordt ingegaan op het hernieuwd inzenden van het prijsantwoord. Dan volgt deel ‘I Klankleer’, dat als volgt is opgebouwd:

-	‘Inleiding’ (f. 1-7)
-	‘Tafel der gebruikte afkortingen en aangehaalde werken’ (f. 8)
-	[ontbrekend: handschriftbeschrijvingen (f. 9-80)]
-	‘De verhouding der handschriften onder elkander’ (f. 81-82)

17 Dit handschrift - dat onder signatuur 101 F 3 nog steeds op de abdij te Averbode berust - werd door De Vreese opgenomen als hs. e in zijn De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken.

18 Leiden, UB, BPL 2998. Pas onlangs konden wij De Vreese identificeren als ontvanger van deze brief, die zich voorheen bevond in BPL 3000/4: ‘Brieven van derden in het bezit van De Vreese’.

19 VMKVA 1893, p. 20.

20 Ibidem, p. 100-101.

21 46 blz. voor de vervoeging, 39 voor de verbuiging der substantieven; vgl. VMKVA 1893, p. 101.

22 Ibidem, p. 120-123, 201.

23 Een manuscript van de tweede versie is tot nu toe niet teruggevonden. Zie n. 9.

[p. 306]

-	klankleer (f. 83-228)

De papieren bladen zijn doorgaans eenzijdig beschreven; na f. 125 volgen twee ongenummerde bladen (f. 125a-b); f. 152-157 ontbreken. In beide gevallen vertoont de paragraafnummering geen lacune.

In de ‘Inleiding’ toont De Vreese zich bewust van de methodologische bezwaren die Willems en Daems bij de eerste beoordeling naar voren hadden gebracht. Nadat hij de Academie heeft geroemd vanwege haar keuze om juist het onderhavige onderwerp in een prijsvraag aan de orde te stellen, vervolgt De Vreese:

Aan het beantwoorden dezer prijsvraag waren echter zeer groote bezwaren verbonden [...]. De moeielijkheden, die wij bedoelen, zijn het gevolg van de omstandigheid, dat de uitgave, door David van Ruusbroec's werken bezorgd, van het standpunt, waarop men zich heden plaatst, van heel weinig waarde bleek te zijn. [...] David heeft namelijk wel tekstvarianten van de door hem gebruikte handschriften, maar slechts zeer zelden vormvarianten opgegeven; en waar hij het deed, gaf hij vaak juist de onbelangrijkste; zoodat de taalkundige juist datgene mist, wat voor hem onontbeerlijk is. Het bleek dus noodzakelijk, wilden wij een getrouw beeld van het Brabantsch dialect ontwerpen, tot de bronnen, dat zijn: de handschriften te gaan.
Dit onderzoek mocht echter niet bepaald blijven bij de handschriften, door David gebruikt. Het bestaan van nog enkele andere was bekend; en het opsporen van nog onbekende was plicht.
De niet geringe moeite door mij in dezen aangewend, is dan ook met den besten uitslag bekroond: David kende 13 handschriften; ik geef in het volgende hoofdstuk de beschrijving van 39 handschriften, die elk een of meer werken van Ruusbroec bevatten, en waarvan ik er 26 van naderbij hebben [sic] kunnen onderzoeken.²⁴

Dit zoeken en onderzoeken van deels onbekende Ruusbroec-handschriften heeft in slechts vier maanden tijd plaatsgevonden - een prestatie die respect afdwingt. De Vreese was daarbij op zoek naar een zuiver Brabantse tekst. Geen van de onderzochte handschriften leverde echter een tekst op die meer Brabants gekleurd is dan de nog tot de veertiende eeuw behorende handschriften die door De Vreese werden aangeduid met de sigla A, B, of d. Daarom mag men, aldus De Vreese, veilig besluiten,

dat Ruusbroec zijne werken niet in zijn dialect heeft te boek gesteld, maar in een dialectisch, in casu Brabants gekleurd Middelnederlandsch. Ik acht het onaannemelijk dat, indien Ruusbroec in zuiver dialect had geschreven, juist daarvan geen enkel afschrift zou bestaan, terwijl betrekkelijk zulk een groot aantal handschriften bewaard bleven.
Wellicht zou men hier tegen willen inbrengen, dat de zuiver Brabantsche tekst van Ruusbroec zeer wel door een zijner kloosterbroeders kan overgebracht zijn in een Brabantsch gekleurd Westmiddelnederlandsch. Hierop kan ik antwoorden, dat de zeer groote overeenkomst tusschen A, B en d, welke niet naar elkander zijn afgeschreven [...], dit onwaarschijnlijk maakt.
Wat er ook van zij, het ontbreken van een zuiver Brahantschen tekst bepaalde de wijze, waarop de prijsvraag der Academie moest beantwoord worden: Er kon geene spraak wezen van eene klankleer van Ruusbroec's taal, d.i. het Brabantsch dialect, maar van de taal door Ruusbroec in zijne werken gebruikt. Daar hier nu het algemeen Middelnederlandsch met het Brabantsch vermengd is, moesten alle taalverschijnsels waargenomen worden, om aldus tot een juiste kennis van de verschillen te kunnen komen.²⁵

24 Leiden, UB, BPL 3269/2, f. 2-3. Op f. 81 noteert De Vreese: ‘Van de zooeven beschreven handschriften heb ik niet gezien: E, al de M's, S, c en f’.

25 Leiden, UB, BPL 3269/2, p. 4-5.

[p. 307]

Deze naar de stand van het toenmalige onderzoek voortreffelijke analyse wordt evenwel niet in praktijk gebracht in de klankleer, waar de taaleigenaardigheden nog steeds worden geattesteerd via verwijzingen naar deel, pagina en regel van de oncontroleerbaar kritische editie-David. Weliswaar heeft De Vreese de tekst van zijn eigen exemplaar van Davids editie gecollationeerd naar de door hem onderzochte handschriften,²⁶ met als gevolg dat het in dit boek wemelt van interlineaire en marginale notities in verschillende kleuren, maar bij het lezen van de ‘Klankleer’ resoneert dat uiteraard niet mee in de David-referenties. Begrijpelijk is deze handelwijze van De Vreese wel. Dit probleem zou namelijk alleen opgelost kunnen worden met een nieuwe uitgave.

De ‘Klankleer’ leunt sterk op het proefschrift waarop J.H. Kern in Leiden cum laude was gepromoveerd. Diens Klankleer der Limburgsche sermoenen vormde in twee opzichten een waar godsgeschenk voor De Vreese: 1^o het boek verscheen in hetzelfde jaar dat De Vreese in Leiden arriveerde en zich aan de beantwoording van de eerste Ruusbroec-prijsvraag zette; 2^o er werd een stuk geestelijk proza onderzocht dat qua vocabulaire vrij dicht bij Ruusbroecs traktaten staat. Kern behandelde in zijn Klankleer, steeds uitgaande van het Oudnederfrankisch, achtereenvolgens de klinkers der wortellettergrepen, de klinkers der zwakke lettergrepen, de medeklinkers en als laatste de sandhi. Deze vierdeling, alsmede de verdere onderverdeling per klank en het Oudnederfrankische uitgangspunt, vinden wij terug in De Vreeses ‘Klankleer’. Waar mogelijk zijn de voorbeelden bij de klankverschijnselen uit Kerns paragrafen overgenomen en van vindplaatsen uit de editie-David voorzien.²⁷

De ontbrekende folia 9-80 van de ‘Klankleer’ moeten door De Vreese ‘verbruikt’ zijn bij het gereedmaken van de kopij voor wat later het Eerste stuk van De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken (1900) zou gaan heten. Gelukkig maken f. 81-82 van de ‘Klankleer’ duidelijk welke handschriften De Vreese in het ontbrekende gedeelte heeft beschreven. Dat zijn allereerst de dertien handschriften die David in zijn Ruusbroec-editie heeft gebruikt. De Vreese neemt diens siglen over: A-N (excl. J). David duidde met M geen handschrift aan maar de uitgave van A. von Arnswaldt: Vier Schriften von Johann Rusbroec in niederdeutscher Sprache (Hannover, 1848). De Vreese beschrijft de handschriften waarop Von Arnswaldt zijn uitgave baseerde afzonderlijk: M^1-9. De overige, door De Vreese bijeengebrachte handschriften gaf hij de kenletters N-Z en a-f. In totaal zijn dit 39 handschriften: A-L (1-11), M^1-9 (12-20), N-Z (21-33), a-f (34-39). De siglen komen overeen met die in De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken, Eerste stuk (1900), met dien verstande dat daar nog M¹⁰ is toegevoegd, zodat hs. f daar niet het 39e maar 40e handschrift is.

26 De Vreeses exemplaar van de editie-David bevindt zich in de Leidse UB (sign. DOUSA 93 1020-2). Blijkens inscripties zijn de delen door De Vreese verworven in 1890-1891.

27 Vgl. de voorbeelden in Kern § 30 en De Vreese § 30-31 (Onfr. i): bidden, hitte (hitde), middelt, overmits, sitten, wit etc. Ook formuleringen komen in deze paragrafen (en andere) overeen. Vgl. het begin: ‘Bij dezen klank heerscht in de Serm., als in alle mndl. geschriften, eene groote verwarring’ (Kern) tegenover ‘Evenals in alle mnl. geschriften heerscht ook bij Ruusbroec ten opzicht der ontwikkeling van Onfr. i tot ǐ of ĕ de grootste verwarring’ (De Vreese). Vgl. ook het eind: ‘Slotsom: i is gebleven, wanneer de volgende lettergreep eene i of j beeft bevat, behalve vóór r, waar i tot e (resp. ē) is geworden’ (Kern) en ‘Slotsom: evenals in het Wmnl. en in de Limburgsche sermoenen, is i gebleven, waar de volgende lettergreep eene i of j heeft bevat, behalve voor r, waar i tot e (resp. ē) is geworden’ (De Vreese).

4. Van manuscript tot druk (1893-1902)

Het was van meet af aan de bedoeling dat het bekroonde manuscript van de Klanken vormleer in de werken van Jan van Ruusbroec door de Academie zou worden uitgegeven in haar zesde reeks: ‘Bekroonde Verhandelingen’. Met het inzenden van hun prijsantwoord accepteerden De Vreese en Meert stilzwijgend de bij de prijsvraag geldende voorwaarden. In een ervan stelde de Academie ‘dat al de handschriften aan haar oordeel onderworpen, als haar eigendom in hare archieven bewaard blijven, en

[p. 308]

zij zich het recht voorbehoudt deze, geheel of gedeeltelijk, in druk te geven.’²⁸ Het uitgaverecht lag dus bij de Academie.

In de zomer van 1893 houdt De Vreese zich bezig met Ruusbroec. Op 17 augustus schrijft zijn vriend en Woordenboek-collega A. Kluyver (op dat moment wegens ziekte afwezig in Leiden) hem enigszins bezorgd:

Gij schrijft mij weinig over het woordenboek. Ik kan mij wel begrijpen dat de waarde Ruusbroec Uwe aandacht heeft geabsorbeerd, maar mag ik U verzoeken Uwe materieele belangen niet uit het oog te verliezen?²⁹

Ook in 1894 en 1895 is De Vreese naast zijn redactiewerk voor het WNT druk bezig met Ruusbroec. Zoals blijkt uit publikaties en correspondentie uit die jaren richt hij zich daarbij op de handschriften met Ruusbroec-teksten, en niet of nauwelijks op taalkundige verschijnselen die verband houden met zijn ‘Klankleer’.

De Vreese was onder meer doende om de 13 Ruusbroec-handschriften die hij nog niet onder ogen had gehad (E, M^1-9, S, c en f), op te sporen en te bestuderen. Van zijn (vergeefse) inspanningen om het door David benutte hs. E te traceren, getuigen brieven van J. Bols, P.J. Maes en P. van Messem uit 1894 - behorend tot de bovenbeschreven schenking.³⁰ In zijn artikel ‘Sente Augustijns regule in Dietsche met een fragment van De Bediedenisse’, verschenen in hetzelfde jaar, schrijft hij over hs. c:

Door de welwillende en invloedrijke tusschenkomst van den heer Ferd. vander Haeghen, wien ik daarvoor, thans openlijk, nogmaals mijn warmen dank breng, heb ik het voorrecht gehad handschrift nr. 8217 der Bibliothèque de l'Arsenal te Parijs ten behoeve mijner Ruusbroec-Klankleer te mijner beschikking gesteld te zien. De uitvoerige beschrijvingen van dezen codex zal de belangstellende lezer, naar ik hoop, weldra kunnen lezen onder nr. 36 mijner Beschrijving der Ruusbroec-handschriften welke de Klankleer voorafgaat. Hier zij alleen het noodzakelijkste vermeld.³¹

We leiden hieruit af dat de klankleer in de voorgenomen publikatie centraal staat en de beschrijvingen van de Ruusbroec-handschriften (evenals in het bekroonde prijsantwoord) als een soort voorwerk fungeren.

Maar De Vreese vindt in deze jaren ook heel wat ‘nieuwe’ Ruusbroec-handschriften. In 1895 verschijnen in Het Belfort zijn eerste ‘Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec’. In de bijdrage over de proloog van broeder Gheraert licht De Vreese ons zijdelings daarover in, als hij schrijft: ‘Hoe waar het is, wat her Gerardus over het “menigvuldigen” van Ruusbroec's geschriften zegt, kan ook hieruit blijken, dat mijne beschrijving der Ruusbroec-handschriften reeds vier en zestig codices omvat, waarvan de meesten verschillende traktaten van Ruusbroec bevatten; daaronder zijn er teksten in Vlaamsch, in Brabantsch, in Limburgsch, in Geldersch dialect, en één in een opperduitsch dialect’.³²

Deze verhoogde Ruusbroec-activiteit belette De Vreese overigens niet om (naast zijn aanstelling als redacteur bij het Woordenboek) nog tal van andere initiatieven te ontplooien. Zijn bibliografie over 1893-1895 telt 31 nummers. Hij zendt bovendien op twee Academie-prijsvragen voor 1894 een antwoord in (over ‘Gallicismen’ en over ‘Samenstellende afleiding bij werkwoorden’); beide verhandelingen worden

28 VMKVA 1891, p. 163; VMKVA 1892, p. 326-327.

29 Leiden, UB, BPL 2998.

30 Leiden, UB, BPL 3269/1, nrs. 1, 3-4. Het zijn de gegevens uit deze brieven die De Vreese in De handschriften (1900), p. 44 verwerkt (m.n. n. 3). Hs. E berust thans in de UB Leiden onder signatuur BPL 2636.

31 In: Het Belfort 9 (1894)/II, p. 5-15, 98-116, 165-173; citaat op p. 5. De genoemde F. vander Haeghen was Hoofdbibliothecaris van de boekerij der Gentse Hogeschool. De Vreese volgde hem in 1911 op.

32 Het Belfort 10 (1895)/II, p. 6-20, citaat op p. 10. Ook hier biedt de ten geschenke ontvangen correspondentie een interessante aanvulling op deze mededelingen. Van de 15 brieven uit 1895 staat het merendeel in het teken van de jacht op Ruusbroec-handschriften. Zo schrijft J. Becker op 22 juni vanuit Oudenbosch aan De Vreese dat hij van het bestaan van een drietal Ruusbroec-handschriften weet. Een was vroeger in het bezit van Mgr. Spitzen, twee andere bevinden zich in het seminarie Bovendonk te Hoeven en in Wittem bij de Redemptoristen (BPL 3269/1, nr. 5). De drie genoemde hss. staan in De Handschriften beschreven onder nrs. 45, 46 en 64 en dragen de siglen l, m en Ee. Zie over hs. l (thans Amsterdam, VU, XV.05500) ook de brief van J. Schets d.d. 29 juni 1895 (BPL 3269/1, nr. 15); over hs. m (thans Nijmegen, UB, 322) de brief van J. Sterck d.d. 5 juni 1895 (nr. 16); over hs. Ee (Olim Rijsenburg, Grootseminarie, 105/54), dat had toebehoord aan Mgr. Spitzen en op dat moment zoek was (thans eveneens), de brief van J. Sterck d.d. 18 juni 1895 (nr. 17) en de brief van A. Jansen d.d. 16 aug. 1895 (nr. 14).

[p. 309]

bekroond.³³ De Vreese bezat een enorme werkkracht, maar doordat hij aan zoveel zaken tegelijk werkte, liet de voltooiing ervan vaak lang op zich wachten. De verhandeling over gallicismen bijvoorbeeld verscheen pas vijf jaar na haar bekroning in druk.³⁴ Ook de publikatie van de bekroonde Ruusbroec-verhandeling werd alsmaar uitgesteld. Een van de beoordelaars zag dat met lede ogen aan, zoals blijkt uit het verslag van de Academiezitting van 20 februari 1895:

Door den heer Willems wordt aangedrongen op het onmiddelijk in druk geven der verhandeling: Klank- en vormleer volgens de schriften van Jan van Ruusbroec. - Het bestuur zal den schrijver, den heer de Vreese, bericht zenden dat hij zijn handschrift zonder verwijl dient drukvaardig te maken.³⁵

De aansporingen van de Academie hadden evenwel niet het gewenste effect; De Vreese bleef de publikatie van de Ruusbroec-verhandeling maar opschuiven en nieuwe handschriften ontdekken. Sterker nog, ruim vier jaar later weet De Vreese - sinds 1896 docerend aan de Gentse hogeschool en actief als Briefwisselend Lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie - de steun van de Academie te verwerven voor een studiereis naar Parijs. In een briefje aan Frans de Potter, Secretaris, schrijft hij:

Nu mijne Gallicismen af zijn, zal ik onverpoosd werken om zoo gauw mogelijk mijn Ruusbroec klaar te krijgen. Zult Ge mij nu helpen, zooals Ge mij beloofd hebt, om van de Academie die zending naar Parijs te krijgen, om daar het Ruusbroec-handschrift in de Bibliothèque Mazarine te gaan bestudeeren en afschrijven? Ik zal U daarover binnen kort een officieele brief schrijven.³⁶

De officiële brief aan de Voorzitter en Leden der Koninklijke Vlaamsche Academie d.d. 20 juni 1899 is eveneens bewaard gebleven in het archief van de Academie en begint als volgt:

Toen in het jaar 1893 mijn werk over de taal van Jan van Ruusbroec door Uwe hooge vergadering werd bekroond, was het gesteund op 39 handschriften. Droevige omstandigheden hebben mij, zooals men weet, jaren achtereen belet te arbeiden naar kracht en lust, maar hoezeer die lange stoornis mij griefde, ze had een goede zijde, daar ik er door werd in staat gesteld mijne nasporingen naar Ruusbroecs handschriften, die in 1893 nog lang niet afgesloten waren, voort te zetten, zij het ook met lange tussschenpozen. Zo komt het dat het getal dezer codices van 39 tot over de 100, zegge over de honderd, gestegen is, waarbij niet gerekend zijn een twintigtal, waarvan onbekend is, waar ze op dit oogenblik bewaard worden. Onder die meer dan 100 handschriften zijn er slechts drie, die nog vóór 1400 geschreven werden: twee daarvan berusten in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, en zijn bekend; een derde, nog geheel onbekend, wordt bewaard in de Mazarijnsche Bibliotheek te Parijs. Het is een allerbelangrijkst handschrift, afkomstig uit het beroemde Rooklooster, evenals hs. B. Ik heb al gedaan wat een eenvoudig geleerde doen kan, om den codex in bruikleen te kunnen bekomen; niets heeft gebaat.³⁷

Volgt een verzoek om subsidie teneinde het bewuste handschrift ter plekke te kunnen bestuderen. De zaak wordt door de Academie bepleit bij de Minister van Binnenlandse Zaken en Openbaar Onderwijs, die enkele maanden later een positief besluit neemt.³⁸

33 Voor de bibliografie zie R. Roemans: Het werk en de betekenis van Prof. Dr Willem de Vreese. Antwerpen, 1950, p. 107-130. Voor de twee prijsantwoorden zie Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie 1908, p. 168 en 180; voorts VMKVA 1894, p. 262-263.

34 Gallicismen in het Zuidnederlandsch. Proeve van taalzuivering (Gent, 1899), een turf van 662 pagina's.

35 VMKVA 1895, p. 19.

36 Gent, KA, D.1.1.

37 Gent, KA, D.1.1. Een kopie van de brief bevindt zich in Gent, UB, 4113 I. Onder signatuur 4113 bcrusten in de UB Gent drie kopieboeken van De Vreese, met zijn correspondentie uit de jaren 1898-1907, 1913-1921 en 1921-1925. (Met dank aan prof. dr. A. Derolez van de UB Gent voor zijn royale hulp bij het raadplegen van de kopieboeken.) De ‘droevige omstandigheden’ hebben betrekking op de langdurige ziekte van zijn vrouw. Zie hierover bijv. de brief van J.W. Muller d.d. 3 april 1897 (Leiden, UB, BPL 2998). Het handschrift uit de Bibliothèque Mazarine is in De Handschriften (1900) opgenomen als hs. w onder nr. 55.

38 Zie VMKVA 1899, p. 276. Al eerder, op 3 januari 1899, had De Vreese zich persoonlijk tot de Minister gewend, klaarblijkelijk zonder resultaat. Vgl. het afschrift van de brief in zijn kopieboek, hs. Gent, UB, 4113 I.

[p. 310]

Nog steeds heeft De Vreese de oorspronkelijke opzet (klankleer, voorafgegaan door handschriftbeschrijvingen) voor ogen. In het Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie voor dat jaar bevindt zich een ‘Lijst der schriften uitgegeven door de laatst-benoemde Briefwisselende en Buitenlandse Leden der Academie’. Onder de publikaties van Willem De Vreese staat als laatste vermeld (p. 84): De taal van Jan van Ruusbroec. Deel I. Gent, 1899.

Het werk dat een jaar later eindelijk verschijnt, draagt echter een andere titel: De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken. Eerste stuk. Op de achterkant van het papieren omslag waarin het Eerste stuk was uitgebracht,³⁹ wordt vermeld welke Academie-werken ter perse of in voorbereiding zijn. Hiertoe behoren:

Klankleer van de taal van Jan van Ruusbroec, door Willem de Vreese.
Vormleer van de taal van Jan van Ruusbroec, door H. Meert.

Pas op het allerlaatste moment heeft De Vreese dus de beschrijvingen van de Ruusbroec-handschriften losgekoppeld van de klankleer en in een aparte uitgave ondergebracht. Met de aankondiging van de klankleer als ter perse of in voorbereiding schoof De Vreese dit werk weer op de lange baan. Vermoedelijk was dit voor H. Meert de aanleiding om zijn aandeel in de bekroonde Ruusbroec-verhandeling uit 1893 zelfstandig uit te geven. Er is althans geen andere reden te bedenken voor het feit dat de in omvang bescheiden vormleer (130 pp.) pas in 1901 verscheen dan dat Meert met de publikatie ervan wachtte tot het aandeel van De Vreese, d.w.z. de klankleer, gereed was.⁴⁰ Niettemin kan de gedrukte vormleer nauwelijks als een zelfstandige publikatie worden opgevat. Een inleiding en een literatuurlijst ontbreken, zodat verwijzingen als ‘du leefste 5, 23, 21. Vgl. VH. § 209; vlg. Vondelgr. 54’ (p. 7) moeilijk te duiden zijn. Dit zou kunnen betekenen dat Meert nog steeds een (zij het toekomstige) samenhang met de klankleer van Ruusbroec voor ogen had.⁴¹

Van de ingewikkelde genese van De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken leggen de katernsignaturen getuigenis af. De katernen van zowel het Eerste stuk (1900) als het Tweede stuk (1902) bestaan uit vellen waarvan schoon- en weerdruk elk slechts vier pagina's bevatten. Elk vel vanaf het tweede bevat de katernaanduiding ‘Klankl. v. Ruusbr.’ (zie p. 9, 17 etc.), vanaf het derde gevolgd door een nummer: 3, 4 etc. (zie p. 17, 25 etc.). Dit verschil tussen titel en katernaanduiding wijst erop dat niet alleen het klaarmaken van de kopij door De Vreese maar ook het drukken ervan een langdurige geschiedenis was. Als namelijk de kopij van het Eerste stuk pas in de loop van 1900 gezet was, zou het gezien de gewijzigde opzet voor de hand liggen dat als katernaanduiding ‘Handschr. v. Ruusbr.’ was gebruikt.

Inderdaad kan op grond van andere gegevens vastgesteld worden dat het drukken van het Eerste stuk vijf, zes jaar heeft geduurd. Een belangrijk getuigenis vinden we in de brief die Alfons Siffer, drukker van de Koninklijke Vlaamsche Academie, op 11 april 1896 aan Secretaris De Potter schreef: ‘Waarde Heer, Ik ben zeer gevoelig geweest over uwe beschuldiging dat ik werk der Academie zou laten liggen. Laat mij toe U den staat van zaken bloot te leggen.’ Siffer blijkt aan twaalf werken van de Academie bezig te zijn, maar kan met geen enkele voort. Als tiende werk noemt hij:

39 De papieren uitgeversband is meegebonden in het exemplaar van de Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde; Leiden, UB, 1066 B 63.

40 Vgl. ook W. Rombauts: De Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde (1886-1914). Haar geschiedenis en haar rol in het Vlaamse cultuurleven. Gent, 1979-1981. 3 dln. in 2 bdn., p. 379 n. 3. Waarschijnlijk is Meerts Vormleer van de taal van Ruusbroec niet alleen in 1901 uitgegeven maar ook in dat jaar gedrukt (en niet al eerder): de titelpagina is onderdeel van de eerste katern van 16 pagina's.

41 L. Scharpé lijkt in zijn korte bespreking van Meerts vormleer, in Dietsche Warande en Belfort 1903/II, p.90, dezelfde mening toegedaan waar hij opmerkt: ‘Moge de klankleer van Ruusbroec's taal, waarvoor Dr de Vreese te zorgen heeft, niet al te lang meer uitblijven; ook met betrekking tot de Vormleer, zal de inleiding vermoedelijk wel een en ander ophelderen’.

[p. 311]

Ruusbroeck door W. de Vreese.
Een aantal bladen liggen afgedrukt sedert maanden en de schrijver aan de oogen lijdende kan moeilijk voort. Dus ook geen copij.⁴²

Waarschijnlijk heeft Siffer dus vanaf 1895 aan ‘Ruusbroeck’ gewerkt - met langdurige onderbrekingen.⁴³ Uit het bovenstaande blijkt tevens dat zowel aanlevering van de kopij als de verwerking ervan bij Siffer per vel geschiedt. Wanneer de auteur een stukje kopij klaar had, werd er bij Siffer voor een vel gezet (acht of zestien pagina's). Na het corrigeren van de opgemaakte proef werd het vel in de geplande oplage gedrukt (in het geval van De handschriften 360 exemplaren⁴⁴); het zetsel werd losgehaald en gebruikt om een nieuw aangeleverd stukje kopij te zetten van een der vele werken die bij Siffer ter perse waren. De nog onvolledige werken lagen dus in stapels vellen in het magazijn. Aldus kon Siffer met relatief weinig zetsel aan twaalf werken tegelijk bezig zijn (als er voldoende kopij was). Illustratief in dit verband is wat De Vreese op 2 maart 1900 aan C.G.N. de Vooys schrijft. Nu het met zijn langdurig zieke vrouw wat beter schijnt te gaan, kan hij opschieten:

[...] ofschoon niet zo vlug als ik wel wenschen zou: er is bij Siffer zooveel werk dat ze geen letter genoeg [hebben] om voor mij meer dan een 10tal blzz. in eens te zetten, en soms moet ik nog al lang naar mijne proefjes wachten.⁴⁵

Overigens had De Vreese bij het proeflezen ook te maken met de Secretaris van de Academie, De Potter, die tot op zekere hoogte als eindredacteur optrad.⁴⁶

Dat de kopij per vel werd aangeleverd en gedrukt, kunnen we ook opmaken uit zijdelingse opmerkingen van De Vreese in het Eerste stuk; bijvoorbeeld p. 212 n.1: ‘Dit is de toestand op het oogenblik als ik de proef van dit vel druks verbeter (October 1897)’ en p. 365 n.2: ‘Verg. boven blz. 355. - Het vel was nauwelijks afgedrukt, toen het mij inviel dat daar zoogoed als zeker bedoeld wordt het eerste hoofdstuk van Hendrik Mande's Boecskijn van drien staten eens bekierden mensche’. Vel voor vel vorderend had De Vreese dus geen totaaloverzicht over zijn Ruusbroec-kopij.⁴⁷

Het Eerste stuk van De handschriften verschijnt in de zomer van 1900. In het najaar werkt De Vreese verder aan zijn Ruusbroec-kopij, maar door een oogziekte, ‘veroorzaakt door overmatig werken’, is hij een aantal weken uitgeschakeld.⁴⁸ In een brief aan J.W. Muller weidt hij twee bladzijden uit over zijn oogkwaal, en vervolgt:

Stel u eens voor: ik had uitgerekend dat ik tegen einde februari aanstaande met het tweede stuk van mijn Ruusbroechss. zou klaar komen en dat ik tegen datzelfde tijdstip kon beginnen met mijn Velthem te drukken (met v.d. Linden).⁴⁹

In de eerste helft van 1901 wordt er druk gecorrespondeerd tussen De Vreese en de Academie over twee bijlagen die het Tweede stuk moeten gaan verrijken: facsimile's in steendruk van de Ruusbroec-miniatuur uit hs. Brussel, KB, 19295-97 en van de watermerken uit de papieren Ruusbroec- handschriften.

In januari ontvangt De Vreese de laatste proef van ‘de miniatuur voor mijn Ruusbroec-handschriften’, gemaakt door de Gentse kunstenaar Doudelet. Door een

42 Gent, KA, D.1.1.

43 In ieder geval na september 1894. Uit die maand dateert een brief van De Vreese aan Frans de Potter, Secretaris van de Academie, met een poststempel d.d. 5 sept. 1894 (Gent, KA, D.1.1), met daarin de vraag: ‘Eindelijk nog dit: mag ik niet mijn Ruusbr. copij naar Siffer zenden?’

44 Dat aantal wordt door De Vreese in een brief aan het Bestuur der KVA d.d. 20 mei 1901 genoemd: ‘als ik het goed voor heb wordt mijn werk in 360 exemplaren gedrukt’ (Gent, UB, 4113 I).

45 Gent, UB, 4113 I.

46 Dit mag althans opgemaakt worden uit een brief van De Vreese aan de Secretaris van de Academie d.d. 1 juni 1898 (Gent, KA, D.1.1): ‘Waarde Heer Secretaris, [...] Ik verkeer in de meening, dat Ge alle mijne proeven ziet, niet alleen van mijne Gallicismen, maar ook van mijn Ruusbroec. We hebben destijds afgesproken, dat de drukkerij U de proeven steeds zou overmaken, en ik heb geen last gegeven, het niet verder te doen! Dit is zoo waar dat, als ik een of meer vellen tot afdrukken geef, en het wat lang duurt voor ik een ex. der afgedrukte vellen ontvang, op mijne klacht meestal ten antwoord krijge: “We wachten op het “Imprimatur” van Mijnheer de Potter.”’

47 Een deel van de kopij van De handschriften is bewaard gebleven en bevindt zich op de Leidse UB onder signatuur BPL 3270/1. Twee blaadjes (f. 382 en 395) behoren tot de kopij van het Eerste Stuk (1900) en hebben betrekking op resp. hs. y en z. Folium 382 is geschreven op de achterkant van een minuut gedateerd 28 juli 1898. F. 396-635 (er ontbreken enkele ff.) vormen de kopij van het Tweede stuk en zijn geschreven op de achterkant van deels gedateerde circulaires en brieven: - 1897 (f. 396, 405, 474); - 1898 (f. 459, 461, 484, 491); - 1899 (f. 429, 430, 441); - 1900 (f. 545, 550, 553, 606, 609, 610, 632, 633); - 1902 (f. 594).

48 Citaat uit een brief aan Th. Coopman (Brussel) d.d. 17 nov. 1900 (zie kopieboek: Gent, UB, 4113 I).

49 30 December 1900. Origineel Antwerpen AMVC (=Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven) V 898/B; kopie Gent, UB, 4113 I.

[p. 312]

ongeluk met de stenen moest de drukker opnieuw beginnen met de gehele reproduktie.⁵⁰ Ongetwijfeld moeten de eerder genoemde proeven in steendruk van de Ruusbroec-miniatuur (BPL 3269/4-5) in deze context geplaatst worden. Op een van de vier proeven staan naam en adres van Doudelet, alsmede suggesties van De Vreese om de facsimile te retoucheren:

Het linker oog van R. is nog niet heelemaal goed: zie uwe teekening en de phototypie die ge hebt.
gezicht van R. nog verbeteren: 't is nog te veel beschaduwd, te hoog, evenzoo de hals; het oor van den jongen is niet goed! [...] Ik vrees dat het haar van R. de vereischte kleur niet heeft.⁵¹

In een brief gedateerd 8 maart verzoekt De Vreese de Academie de watermerken uit de papieren Ruusbroec-handschriften te reproduceren en op te nemen in het Tweede stuk; nog niet eerder zijn de watermerken goed bestudeerd.⁵² Vier dagen later schrijft hij in een brief aan de Secretaris: ‘Als mijn vraag om de watermerken te mogen facsimileren toegestaan wordt, zal mijn boek een der belangrijkste werken worden op 't gebied der palaeographie, die bestaan!’⁵³ Nadat De Vreese toestemming heeft gekregen om bij enkele steendrukkers te informeren wat de kosten zijn, brengt hij verslag uit:

Het getal watermerken voor elk deel van mijn werk omstreeks 200 zijnde, zoo zouden de gezamenlijke onkosten een driehonderd frank beloopen. De dienst, welken de Academie aan de wetenschap kan bewijzen door die reproducties bij mijn werk te laten voegen, is zoo belangrijk, dat ik durf hopen dat men voor die betrekkelijk kleine uitgave niet zal terugdeinzen.⁵⁴

Ofschoon de Secretaris aanvankelijk bezwaar lijkt te maken, willigt het Bestuur van de Academie het verzoek in.⁵⁵

Het werk aan de Ruusbroec-kopij loopt verder vertraging op als op 6 mei 1901 het oudste zoontje van De Vreese plotseling overlijdt. De Vreese is diep geschokt en vele weken niet in staat om te werken. Het gereedmaken van kopij voor De handschriften en het drukken ervan vordert maar langzaam. In een brief gedateerd 7 januari 1902 legt De Vreese de Secretaris van de Academie een aangepast werkschema voor:

Van 't tweede stuk van mijn Ruusbroec zijn nu 152 blz. gedrukt. De beschrijving van de 10 of 12 volgende handschriften, al Belgische, zal ± 100 blz. zijn. Als we zoover gekomen zijn, zou ik 't geen dan gedrukt is willen laten verschijnen als eerste aflevering van het tweede stuk. Voor een maand of drie zou ik dan Ruusbroec willen laten rusten, om mijne beide vocabularia en De Eerste Bliscap verder af te werken, en mijne werkwoorden te drukken. Terwijl ik daar mede bezig ben, heb ik de watermerken der handschriften niet noodig, en kan Stegman ze reproduceeren (terwijl ik aan 't werk bezig ben, kan ik die watermerken niet missen, daar ik ze altijd noodig heb ter vergelijking). Zoodra die verschillende kleine boekjes uit den weg zijn, en meer dan drie maand zal dat niet duren, denk ik, zou ik weer met kracht aan Ruusbroec tijen, zoodat wellicht tegen 't einde van 't jaar de slotaflevering zou kunnen verschijnen.⁵⁶

50 Citaat uit een brief aan Fr. de Potter d.d. 16 jan. 1901 (origineel Gent, KA, D.1.1; kopie Gent, UB, 4113 I). Reeds in een brief uit 1898 (datering door een jongere hand) had De Vreese de Secretaris van de Academie bedankt voor zijn ‘bemoeiingen ten gunste der Ruusbroec-minatuur. Aan Uwe goede gezindheid is de goede uitslag vooral te danken.’ (Gent, KA, D.1.1). In een brief aan de Secretaris van de Academie d.d. 12 maart 1901 schrijft De Vreese: ‘Wat den prijs der reproducties der Ruusbroec-miniatuur betreft, hij is inderdaad nogal hoog; maar ze is dan ook kortweg magnifiek. Laat ons ook niet vergeten dat ze in 7 kleuren gedrukt is, d.w.z. zeven steenen. Ik verzeker u daarenboven dat Doudelet er geen cent aan verdient: de bewijzen daarvan heb ik in handen. En voor de afgesproken prijs voor zijn eigen werk, heeft hij tweemaal de zeer moeilijke teekening moeten maken.’ (origineel Gent, KA, D.1.1; kopie Gent, UB, 4113 I).

51 Ook noteerde De Vreese: ‘Zouden we niet nog een proef kunnen krijgen en dan afdrukken?’ In de rechter benedenhoek staat echter als drukkersinstructie: ‘Na correctie afdrukken fdP’, waarschijnlijk afkomstig van Frans de Potter, die ook bij het corrigeren van de proeven was betrokken.

52 Origineel Gent, KA, D.1.1; kopie Gent, UB, 4113 I.

53 Gent, KA, D.1.1.

54 Brief aan het Bestuur van de Academie d.d. 20 mei 1901 (Gent, UB, 4113 I).

55 Vgl. de brieven van De Vreese in zijn kopieboek (Gent, UB, 4113 I) d.d. 19 maart 1901 (aan Coopman; origineel Antwerpen AMVC V 898/B), 11 april 1901 (Secr. Acad.), 12 april en 20 mei 1901 (Coopman), 11 juni 1901 (Secr. Acad.), 11 juni 1901 (N.N.; Coopman?). Vgl. ook de brief aan de Secretaris van de Academie d.d. 20 april 1901 (Gent, KA, D.1.1).

56 Gent, KA, D.1.1.

[p. 313]

De eerste aflevering van het Tweede stuk verschijnt in de herfst van 1902.⁵⁷ De watermerken zijn doorgeschoven naar de tweede aflevering van het Tweede stuk, die in 1903 nog steeds als ter perse staat aangekondigd.⁵⁸ In 1906 is daar nog weinig verandering in gekomen, blijkens het antwoord van De Vreese aan O. Kemper te Münster, waarin we ook weer eens iets over de ‘Klankleer’ vernemen:

Ich beantworte mit Vergnügen Ihre Fragen; erlauben Sie aber, dass ich mich etwas kurz fasse, da ich eben sehr beschäftigt bin.
1. De Handschriften v. J.v. Ruusbroec's Werke, II, 2 lief. ist noch unter der Presse; es wird hoffentlich in 1907, etwa um der Monat Sept., fertig sein.
2. Die ‘Klankleer’ ist noch nicht erschienen.⁵⁹

De ‘Klankleer’ is dus nog steeds niet van de baan, maar we vernemen er verder niets meer van. In 1908 wordt het Derde stuk van De handschriften aangekondigd in de Academie-zitting van 21 oktober. Naar aanleiding van onjuiste berichtgeving over de bewaarplaatsen van Ruusbroec-handschriften wordt aan de hand van De Vreeses werk een overzicht gegeven van de steden waar zich codices bevinden. De Secretaris deelt de aanwezigen mee:

In het 3de stuk van gezegd werk, zullen nog meer dan 70 handschriften beschreven worden, berustende in de volgende steden: Aken, Basel, Berlijn, Brugge, Cheltenham, Darmstadt, Den Haag, Dresden, Dusseldorf, Gent, Giessen, Groot Linden, Haarlem, Halberstadt, Hamburg, Huissen, Leipzig, Leuven, Lübeck, München, Münster, Nijmegen, Reckheim, Sanct Gallen, Trier, Warmond, Weenen, Weert, Wolfenbüttel, en Würzburg.
[...] Bij dit derde stuk zal een welgeslaagde, fraaie reproductie gevoegd worden van de miniatuur uit handsch. A [...].⁶⁰

Over de watermerken wordt niet meer gesproken. Nu had een jaar eerder C.M. Briquet zijn vierdelig standaardwerk Les filigranes (Genève, 1907) gepubliceerd, waarin meer dan 16.000 watermerken uit gedateerde papieren archiefstukken en drukken zijn afgebeeld en ontsloten. Daarmee was de facsimilering van een vrij kleine verzameling watermerken uit een aantal meest ongedateerde papieren Ruusbroechandschriften wetenschappelijk gezien minder relevant geworden.

57 In een brief d.d. 31 oktober 1902 (Gent, KA, D.1.1) verzoekt De Vreese de Academie om extra presentexemplaren van het Eerste en Tweede Stuk, i.v.m. verplichtingen aan instellingen en particulieren die handschriften hebben uitgeleend.

58 Zie de Lijst van uitgaven der Koninklijke Vlaamsche Academie, VIe reeks in VMKVA 1903/I, p. 320-324.

59 Gent, UB, 4113 I (24 december, 1906).

60 VMKVA 1908, p. 839. Deze gegevens had De Vreese aan de Secretaris ter beschikking gesteld.

5. De Vreese en Ruusbroec na 1902

Dat het Derde stuk nooit in druk verschenen is, heeft waarschijnlijk vooral te maken met een project dat De Vreese al sinds de eerste helft van de jaren negentig op het getouw had staan en dat steeds meer van zijn aandacht opeiste. In 1897 had De Vreese tijdens een Academiezitting terloops gemeld dat hij ‘sedert een drietal jaren bezig [was] met het verzamelen van de noodige bouwstoffen voor een Bibliotheca manuscripta neerlandica maedii aevi’ [sic]. In een brief aan Dr. Schaepman noemt De Vreese echter een ander jaar als beginjaar van zijn BNM-activiteiten:

[p. 314]

Reeds sedert het jaar 1892 houd ik mij bezig met het bewerken eener Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (niet uitsluitend, maar toch hoofdzakelijk medii aevi), welk werk zal bestaan uit drie afdeelingen: 1^o Een inventaris van alle in handschriften aanwezige middelnederlandsche teksten, met opgave van tijd en plaats waar ze vervaardigd zijn en van de plaats waar ze zich thans bevinden; [...] Het bewerken van deze eerste afdeeling levert de stof voor de tweede, welke zal bestaan uit een geschiedenis van het Middelnederlandsche schriftwezen [...]. De derde afdeeling zal bestaan uit een album met gecommenteerde facsimile's van oude handschriften, voorzien van een woordenboek van verkortingen, met de oplossing.⁶¹

De ontstaansgeschiedenis van de BNM is met name door W. Rombauts en J. Biemans in kaart gebracht.⁶² Volgens beiden is het idee van de BNM ontstaan tijdens het onderzoek dat De Vreese na de bovengeciteerde kritiek van P. Willems op het prijsantwoord van 1892 instelde naar de handschriften met de werken van Jan van Ruusbroec (en tijdens welke hij ook vele andere Middelnederlandse handschriften onder ogen kreeg). Het feitelijk begin van de werkzaamheden voor de BNM moet rond 1894 gedateerd worden.⁶³

Heeft het onderzoek dat ten grondslag ligt aan De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken De Vreese dus geïnspireerd tot het ontwerp van de BNM, ook het werk zelf is tot op zekere hoogte als een BNM in het klein te beschouwen.⁶⁴ Door de twee stukken vorderend, ontmoet de lezer immers hoe langer hoe meer handschriften met slechts een enkele Ruusbroec-tekst (soms alleen excerpten) en met vele andere geestelijke teksten in het Middelnederlands, die eveneens uitvoerig worden beschreven. Daarbij wordt niet zelden in lange noten opgegeven in welke handschriften dergelijke teksten ook zijn overgeleverd. Niet geheel ten onrechte merkte J. Muyldermans bij het verschijnen van het Tweede stuk dan ook op:

Wat De Vreese doet is goed gedaan, is, zoveel mogelijk, afgedaan; maar wat al bijzonderheden en mededeelingen nochtans naar aanleiding van middelnederlandsche werkjes die niet van Ruusbroec zijn, inlichtingen die niemand hier zal komen zoeken, en die zo recht op hun plaats zullen komen in het algemeene handschriften-repertorium waarvan Prof. De Vreese zelf het grootsche plan heeft opgevat.⁶⁵

Vanaf 1902 raakte de BNM in een stroomversnelling. In de Academie hield De Vreese zijn beroemde redevoering ‘Over eene Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’.⁶⁶ In hetzelfde jaar ontving hij voor het eerst een subsidie die hem in staat stelde om studiereizen te maken. Tot 1911 bezocht hij vele landen, op zoek naar handschriften voor zijn BNM: Nederland, Frankrijk, Italië, Spanje, Denemarken, Zweden, Zwitserland, Oostenrijk-Hongarije, Duitsland, Polen en Rusland.⁶⁷ Alleen al in 1902 was hij in totaal 112 dagen op pad in België en Nederland, onderzocht er 700 handschriften, waarvan meer dan 500 uitvoerig beschreven werden.⁶⁸ Weliswaar zocht De Vreese daarbij ook naar Ruusbroec-handschriften en -edities, maar hij verzamelde in deze jaren zoveel bouwstoffen voor de BNM dat hij zijn handen vol had aan de verwerking ervan. Bovendien was er lang sprake van dat de BNM in druk zou verschijnen, aanvankelijk als kaartsysteem, later in boekvorm.⁶⁹ Dit voornemen maakte de voltooiing van De handschriften minder urgent. En zo is van uitstel afstel gekomen. Vanwege zijn

61 Gent, UB, 4113 I (7 september 1902).

62 Rombauts: Academie (n. 40), p. 378-387; J.A.A.M. Biemans: ‘Over de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese’. In: TNTL 105 (1989), p. 249-280, m.n. p. 259-263.

63 Deze visie wordt bevestigd door een ongedateerde notitie van De Vreese, getiteld: Bibliotheca Neerlandica Manuscripta medii Aevi (Leiden, UB, BPL 3268/5). Daarin lezen we op p. 4: ‘Evenzeer bekommerd met de eer van mijn vaderland, dat in dit vak zoozeer te achteren is, als met den vooruitgang der Middelnederlandsche taalkunde, heb ik reeds jaren geleden het plan opgevat, in de boven geschetste leemte eenmaal te voorzien. Maar eerst in de laatste drie, vier jaren heeft dit plan een vasten vorm genomen in mijn geest.’ O.g.v. de formulering in de laatste drie, vier jaren lijkt BPL 3269/5 te dateren circa 1897. Daarmee is het de oudste bekende bron waarin De Vreese zijn ideeën over de BNM ontvouwt. Vgl. ook de opmerkingen van Hector van de Velde, oud-leerling van De Vreese, in een artikel t.g.v. diens benoeming tot hoofdbibliothecaris van de boekerij der Gentsche hoogeschool (in Plantijn 1911, nr. 8, p. 1-5; aanwezig in Antwerpen, AMVC, nr.V 898/K):

Het laatste werk, waar ik nog een woord over zeggen wil is zijne ‘Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’, een catalogus van alle nog bestaande Nederlandsche handschriften palaeographisch, historisch en philologisch beschreven en toegelicht, een reuzenwerk, waarvan het eerste deel ter perse is. In 1892 begon De Vreese materiaal te verzamelen voor eigen studie, zonder bepaald plan, te hooi en te gras. Maar reeds een jaar later begon hij systematisch te werk te gaan; hij werd vooral daartoe gebracht door zijne onderzoekingen naar de handschriften van Ruusbroec. Eerst bezocht hij de Hollandsche bibliotheken, daarna de Belgische. Dan heeft hij ingezien dat zijn werk ook anderen dienstbaar zijn kon, en wat voortaan zijn gedrag moest wezen; met een gering subside van de Regeering bezocht De Vreese de bibliotheken in den vreemde, op zulke wijze dat hij sedert 1902 meer dan 500 bibliotheken heeft bezocht.

64 C. Lecoutere zegt het met zoveel woorden, als hij in Koninklijke Vlaamsche Academie. Gedenkboek [...] 1886-1911 (Gent, 1911) over de BNM komt te spreken: ‘Als eene proeve van bewerking zou kunnen gelden 's schrijvers uitvoerige studie over De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken’ (p. 124).

65 In: Dietsche Warande en Belfort 1903/II, p. 93.

66 Gepubliceerd in VMKVA 1902, p. 205-250 (overdruk: Gent, 1903).

67 Vgl. Rombauts: Academie (n. 40), p. 379-380, 383.

68 Vgl. de kopie van zijn brief aan de Minister van Binnenlandsche Zaken en Openbaar Onderwijs gedateerd 10 februari 1903 (Gent, UB, 4113 I).

69 Vgl. Rombauts: Academie (n. 40), p. 385 en het citaat van Van de Velde in n. 63. Nog in 1921 verwacht De Vreese dat de firma Nijhoff enkele delen van zijn BNM zal uitgeven. Vgl. ‘Oude handschriften aan de Markt. Het levenswerk van prof. De Vreese’. In: Het boek 10 (1921), p. 84-89, m.n. p. 88. Zelfs in het testament van De Vreese uit 1936 is nog sprake van de uitgave van een drietal repertoria, samen te stellen uit fichiers van de BNM. Vgl. R. Roemans: Het werk en de betekenis van Prof. Dr Willem de Vreese. Antwerpen, 1950, p. I-IV.

[p. 315]

Vlaams activisme tijdens de Eerste Wereldoorlog werd De Vreese in 1919 onder meer geroyeerd als lid van de Academie. Dit betekende tevens dat alle uitgaven van De Vreese die bij de Academie ter perse of in voorbereiding waren, werden stopgezet.⁷⁰ Hierdoor was de publikatie van een Derde stuk door de Academie definitief van de baan en hetzelfde geldt voor de ‘Klankleer’. Na 1919 kon dit werk niet meer verschijnen, omdat de Academie het uitgaverecht bezat. De oorzaak dat de ‘Klankleer’ voordien niet gepubliceerd was, ligt ons inziens vooral in het feit dat zij moest steunen op de filologisch onbetrouwbare editie van David.

In dit opzicht is opmerkelijk dat in 1908 de Vlaamse Academie het initiatief had genomen een bloemlezing van Ruusbroecs werken uit te brengen. Hiertoe wordt besloten tijdens een vergadering op 15 april naar aanleiding van de aankondiging dat de Frans-sprekende en -schrijvende Maurice Maeterlinck in Groenendaal een standbeeld van de Vlaamse Ruusbroec zal komen onthullen. Verontwaardigd wordt vastgesteld: ‘Als de Regeering er ooit aan denkt den grootsten mysticus der middeleeuwen te huldigen, dan zal zij natuurlijk de leiding der feesten tot verheerlijking van onzen beroemdsten man aan de Koninklijke Academie toevertrouwen’. De leden Claeys en De Vreese, die zich in het verleden verdienstelijk gemaakt hebben in de Ruusbroec-studie, krijgen opdracht om nog rond september van het zelfde jaar de bloemlezing samen te stellen.⁷¹ Op de volgende vergadering vraagt De Vreese het woord. Hij was afwezig op de bijeenkomst waar het tegen Maeterlinck gerichte offensief werd beraamd. Ofschoon vereerd met de opdracht, ziet De Vreese geen kans op zo'n korte termijn op verantwoorde wijze een Ruusbroec-bloemlezing samen te stellen. De beschikbare edities acht hij om verschillende redenen - waarschijnlijk van filologische aard - niet geschikt. De uitgevers van de beoogde bloemlezing zullen daarom de wijd en zijd verspreide handschriften moeten raadplegen, hetgeen een tijdrovende kwestie is.⁷² Zonder moeite kunnen we hier de kritiek op het eerste prijsantwoord in herkennen.

Evenmin als het Derde stuk van De handschriften is de Ruusbroec-bloemlezing ooit verschenen. Wellicht hangt dit samen met activiteiten van de Leuvense professor Scharpé, die het streven naar een kritische editie van Ruusbroecs werken entameerde.⁷³ Het eerste resultaat daarvan is de uitgave in 1911 door D.Ph. Müller van de korte tekst Van seven trappen, samen met de Latijnse vertaling,⁷⁴ De editie was het eerste deel van een Leuvense reeks Studiën en tekstuitgaven onder leiding van Scharpé. Ondanks de aankondiging dat ook de andere werken van Ruusbroec in deze reeks zullen worden uitgegeven, duurde het tot 1921 voordat Muller (sinds de oorlog zonder Umlaut) een tweede tekst editeerde: Vanden blinkenden steen, opnieuw met de Latijnse vertaling. In een nawoord gaf L. Reypens een korte beschrijving van nog drie handschriften, waarvan er een het begin van de Steen bevatte en twee (delen van) de Latijnse vertaling.⁷⁵ Reypens, die in 1914 bij Scharpé gepromoveerd was op een kritische editie van het derde boek van de Brulocht,⁷⁶ had de handschriften bestudeerd in het kader van zijn ‘voorbereidende arbeid tot de uitgave van Ruysbroeck's Brulocht’. Kennis van deze handschriften had Reypens te danken aan De Vreese.

Deze was kennelijk nog altijd van plan de publikatie van De handschriften voort te zetten. In 1923 hield Reypens een lezing voor de Vlaamse Academie, getiteld ‘Uit den voorarbeid tot eene critische uitgave van Ruusbroecs “Brulocht”’. Daarin gaf hij

70 Vgl. VMKVA 1919, p. 58-59.

71 Verslag van de vergadering in VMKVA 1908, p. 314-321, citaat op p. 319. H. Claeys had voor de Academie in 1894 een lezing gehouden over ‘Jan van Ruusbroec's taal en stijl’, opgenomen in VMKVA 1894, p. 184-235.

72 VMKVA 1908, p. 397-399. Zie ook Ampe: Traditie en werkelijkheid (n. 2), p. 572, n. 8. Daar wordt niet alleen de beoogde bloemlezing genoemd, maar ook een citaat aangehaald van R. Kremers in Jean Ruysbroeck l'Admirable, Brussel 1910, p. 99 over ‘la publication, annoncée par M. De Vreese, de l'édition critique des oeuvres complètes (van Ruusbroec)’.

73 Zie A. Ampe: Traditie en werkelijkheid (n. 2), p. 579 en 601-602; verder Th. Mertens: ‘“Ghescreven waerheit blivet staen”. De receptie van Ruusbroecs werken’. In: Een claer verlicht man (n. 4), p. 74.

74 Jan van Ruysbroeck: Van den VII trappen. Met Geert Groote's Latijnsche vertaling [uitgeg. door] D.Ph. Müller. Brussel [etc.], 1911. (Studiën en Tekstuitgaven, 1). De gebruikte Latijnse vertaling is niet die van Geert Grote, zoals Müller beweert, maar die van Willem Jordaens. Zie over deze vertalingen G. De Baere: ‘Ruusbroecs “Spiegel” in de Latijnse vertaling van Geert Grote’. In: Th. Mertens e.a.: Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam, 1993. (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen, 8), p. 156-170, 413-419, i.c. p. 158-159.

75 Jan van Ruysbroeck: Van den blinckenden Steen. Met W. Jordaens' Latijnsche vertaling [uitgeg. door] D.Ph. Muller. Leuven, 1921. (Studiën en Tekstuitgaven, 4).

76 Ampe: Traditie en werkelijkheid (n. 2), p. 609-617.

[p. 316]

een opsomming van Brulocht-handschriften - waaronder een aantal dat De Vreese in De handschriften (nog) niet behandeld had. Reypens gaat niet verder in op de handschriften: ‘Daar de volledige wetenschappelijke beschrijving ervan door De Vreese werd voorgenomen, zullen wij slechts de korte kenteekening geven van den Brulocht-tekst dien de 15 Hss. ons bieden.’⁷⁷ In hetzelfde jaar schrijft Reypens over De handschriften in een andere publikatie: ‘Dit Ruusbroecmonument wacht nog steeds op zijn voltooing’ (sic).⁷⁸ Maar inmiddels stelde De Vreese zich de afronding van zijn Ruusbroec-project nog slechts voor als een min of meer zelfstandig onderdeel van de (gedrukte) BNM. In een brief aan pater Van Mierlo schrijft hij op 21 maart 1923 over zijn Ruusbroec-studie: ‘Ik ben er hoe langer hoe meer van af geraakt en zal mij al gelukkig mogen achten, als ik er in slaag een deel van mijn “bibliotheca Neerlandica manuscripta” aan de handschriften te wijden, want van voltooiing van mijn “Ruusbroec handschriften” zal nu wel niet meer komen.’⁷⁹

Tussen De Vreese enerzijds en anderzijds Reypens en diens mede-jezuïeten Stracke en Van Mierlo, die gedrieën bij Scharpé hadden gestudeerd en ook gedrieën later het Ruusbroecgenootschap zouden oprichten, bestonden meer en minder intensieve contacten omtrent de Ruusbroec-studie en de BNM. Stracke, Van Mierlo en Reypens trokken in 1913 door Midden- en Oost-Europa langs bibliotheken die De Vreese nog niet bezocht had, op zoek naar Middelnederlandse handschriften en incunabelen. De Vreese was nauw betrokken bij de voorbereiding van de reis, zoals blijkt uit Stracke's verslag, dat verscheen in de Verslagen en Mededelingen van de Vlaamse Academie.⁸⁰

Niet alle vondsten van de jezuïeten werden gepubliceerd. In Wenen had Van Mierlo een uitermate belangrijk, want nog veertiende-eeuws, handschrift met een deel van de Tabernakel ontdekt (Wenen, ÖNB, Ser. nov. 12899). De jonge jezuïeten lieten de beschrijving van het handschrift over aan De Vreese: ‘wij hebben gedacht dat hij, beter dan wie ook, in zijn nog te verschijnen boekdeel over de handschriften van Ruusbroec's werken dezen codex zal weten kenbaar te maken.’⁸¹ Toen Stracke in het begin van de jaren dertig aan een editie van de Tabernakel werkte, kon hij niet over de gegevens van Van Mierlo beschikken, omdat deze op dat moment (nog) in bezit van De Vreese waren. De beschrijving van dit handschrift, die thans in de BNM berust, is niet van De Vreese - de aantekeningen zijn waarschijnlijk echter van Reypens, niet van Van Mierlo.⁸²

Ofschoon er dus aanwijzingen zijn dat De Vreese zelfs nog tot na 1920 plannen had om het Derde stuk van De handschriften te publiceren, gaat het hem na verloop van tijd steeds meer om de BNM - vandaar dat hij uiteindelijk beschrijvingen van Ruusbroec-handschriften verwerkt in zijn grote documentatie-apparaat. De documentatie in de BNM van hs. Brussel, KB, II 1168 bleek zelfs deel te hebben uitgemaakt van het manuscript van het prijsantwoord. Omdat De Vreese dit handschrift nog niet onder ogen had gehad, nam hij het niet op in de eerste stukken van De handschriften. Daarnaast treffen we in de BNM de beschrijving van hs. Weert, Minderbroeders 14 aan (waarin stukken uit Vanden blinkenden steen) die al geheel geredigeerd is om als kopij voor het Derde stuk te kunnen dienen. De Vreese maakte daarin zelfs gebruik van voetnoten.

77 Reypens' lezing werd gepubliceerd in VMVKA 1921, p. 77-89, citaat op p. 81.

78 L. Reypens: ‘Ruusbroecbijdragen. Belangrijke ontdekking in handschrift A’. In: TNTL 42 (1923), p. 47.

79 Leiden, UB, BPL 2999.

80 Zie VMKVA 1914, p. 750-788; zie ook p. 313-314. De door De Vreese bewerkte kopij van het ‘Verslag’ berust in de UB Leiden onder signatuur BPL 3270/6.

81 VMKVA 1908, p. 756.

82 Jan van Ruusbroec: Werken. Naar het standaardhandschrift van Groenendaal uitgegeven door het Ruusbroec-genootschap te Antwerpen. Mechelen [etc.], 1932-1934. Dl. II, p. XXXIV-XXXV. Vgl. de tweede herz. druk (1944-1948), dl. II, p. XXXIII.

[p. 317]

6. De beschrijvingen van Ruusbroec-handschriften uit de schenking

Keren we terug naar de schenking. Omdat De Vreese lang van plan is geweest het vervolg van De handschriften en de ‘Klankleer’ te bewerken in boekvorm, heeft hij de aantekeningen hiervoor gedeeltelijk buiten de BNM gehouden. Dat is althans de meest aannemelijke verklaring voor het feit dat bij het manuscript van de ‘Klankleer’ een aantal beschrijvingen van Ruusbroec-handschriften in de vorm van kopij gevoegd waren. Niet alleen hanteerde De Vreese in deze beschrijvingen dezelfde redigeerwijze als in De handschriften, uit aanwijzingen voor de drukker die De Vreese op de beschrijvingen van Brugge en Leuven al had toegevoegd, blijkt dat het om kopij gaat. En in het geval van de hss. Olim Leuven, UB, D 387 en Hamburg, SUB, Theol. 2194 betreft het kennelijk beschrijvingen die oorspronkelijk hadden moeten verschijnen in het Eerste stuk van De handschriften, want in de linkerbovenhoek van de eerste bladzijde staan sigla met daaronder tussen haakjes een corresponderend cijfer zoals we dat ook kennen uit De handschriften.⁸³ Waarom deze beschrijvingen niet in het gepubliceerde deel van De handschriften werden opgenomen, blijft onduidelijk. Het handschrift Brugge, Grootseminarie 457 (Olim Brugge, Bibliotheek Bisdom, 3) werd door De Vreese pas onderzocht toen de publikatie van De handschriften al op gang was gekomen. Hij maakte zijn aantekeningen op de achterkant van examenopgaven uit het jaar 1900.

Van het Brugse handschrift bestudeerde De Vreese een aantal details die deze codex een voorname positie in de Ruusbroec-receptie bezorgen. Uit de beschrijving kunnen we opmaken dat de codex een compleet afschrift van de Tabernakel bevat; dit werd later samengevoegd met een Latijns handschrift. Na onderzoek van de watermerken dateerde De Vreese het Tabernakel-handschrift circa 1382. Dezelfde watermerken - in de omschrijving van De Vreese ‘een halve maan met een Latijnsch kruis er op’ en ‘een zespuntige ster in een cirkel en daar boven op een Latijnsch kruis’ had hij aangetroffen in ‘papier uit het jaar 1382/3 op het rijksarchief te 's-Gravenhage’ en ‘in de Rekeningen van het Dijkgraafschap van den grooten Waard in Zuid-Holland over het jaar 1382-83’. De overtrekken van de watermerken die bij de beschrijving gevoegd zijn, maken het mogelijk De Vreeses datering te vergelijken met de afbeeldingen en vindplaatsen bij Briquet (resp. nr. 5276 en 6073). Deze bevestigen de bevindingen van De Vreese - met de kanttekening dat het afschrift niet even oud behoeft te zijn als het gebruikte papier. Niettemin blijkt het Brugse handschrift een van de vroegste Middelnederlandse literaire handschriften op papier. Uit de veertiende eeuw kennen we verder slechts een handschrift met een deel van de Zuidnederlandse Legenda aurea-vertaling (gedateerd 1357) en sinds kort een fragment van een handschrift met Arturs doet.⁸⁴ Er zijn uit de veertiende eeuw geen andere papieren handschriften met Ruusbroec-teksten overgeleverd.

Voorts bevat de Brugse codex bezittersaantekeningen, waaruit blijkt dat het handschrift uit wereldlijk milieu stamt. Dit is al evenzeer uitzonderlijk in de handschriftelijke overlevering van Ruusbroecs werken. We citeren de beschrijving van De Vreese:

Op bl.la bovenaan staat, in een gelijktijdige hand als de tekst, misschien wel in de hand van de kopiïst zelven:
Dit boec hoert toe Jacob [d]en Vos

83 Voor het in Leuven verbrande handschrift (voordien in het bezit van De Poortere te Brugge) was siglum l (44) gedacht en voor het Hamburgse handschrift y (60). Beide beschrijvingen hadden dus in het Eerste stuk gepubliceerd moeten worden.

84 Zie voor het Legenda aurea-handschrift W. Williams-Krapp: Die deutschen und niederländischen Legendare des Mittelalters, Studien zu ihrer Überlieferungs- Text- und Wirkungsgeschichte, Tübingen, 1986, p. 60. Zie voor het fragment van Arturs doet G. Croenen en J.D. Janssens: ‘Een nieuw licht op de Lancelotcompilatie? De betekenis van het pas gevonden fragmentje van Arturs doet (deel 1)’. In: Queeste 1 (1994), met name p. 5.

[p. 318]

Daarnaast, in een andere, niet veel jongere hand:

Nu her anthonijs de vos prese..
des voirseiden Jacobs sone

Op dit blad staan nog meer aantekeningen, die De Vreese beter leesbaar heeft willen maken met alcohol en looizuur. Hij kon nog het volgende ontcijferen:

...ls (?) ss..en..iete hen..
Ende nu katelijnen svos
..........Jacobs tsvos.......
Ende wettege geselline jans.....x⁸⁵

Het valt buiten het bestek van dit artikel de plaats van het Brugse handschrift binnen de overleveringsgeschiedenis van Ruusbroecs werk diepgaand te bespreken.⁸⁶ Wel willen we erop wijzen dat deze codex een van de vroegste handschriften met de volledige Tabernakel is.⁸⁷ Voorts zijn er gelijkenissen tussen het handschrift van de Tabernakel en dat van de Legenda aurea, die ons op het spoor van de herkomst van het Brugse handschrift kunnen zetten. In beide gevallen gaat het om papieren handschriften met geestelijke teksten in een littera cursiva en uit het bezit van (wereldlijke) leken.⁸⁸ De herkomst van het handschrift met de Legenda aurea-vertaling is niet zeker, maar een ‘educated guess’ is mogelijk. In het colofon staat namelijk dat de tekst afgeschreven is van het origineel.⁸⁹ De vertaling van de Legenda aurea werd gemaakt door een anonymus die naar zijn hoofdwerk de ‘bijbelvertaler van 1360’ wordt genoemd. Volgens de laatste hypotheses was deze monnik een kartuizer van het klooster Herne, die werkte in opdracht van wereldlijke leken uit Brussel.⁹⁰ Gaan we uit van deze veronderstelling dan wordt het aannemelijk dat het Legenda aurea-handschrift afgeschreven is van een legger die in Herne berustte. Het is niet bij voorbaat onwaarschijnlijk dat hetzelfde geldt voor het Brugse Tabernakel-handschrift.

In Herne bestond een grote belangstelling voor Ruusbroecs werken en leer, zoals blijkt uit de eerder genoemde proloog van broeder Gheraert. Daarin verhaalt hij dat rond 1362 de kartuizers van Herne Ruusbroec in hun klooster hebben uitgenodigd om zijn denkbeelden over mystiek te komen uiteenzetten. De kloosterlingen beschikten er al vroeg over een verzamelhandschrift met vijf van diens werken, waaronder de Tabernakel, dat zij als Ruusbroecs belangrijkste werk beschouwden en waarvan broeder Gheraert weet dat het met enige regelmaat gekopieerd werd.⁹¹ Nu biedt het Legenda aurea-handschrift een aanwijzing dat in Herne voor leken op papier geestelijke teksten werden afgeschreven. Weliswaar is het Legenda aurea-handschrift uit 1357 zo'n dertig jaar ouder dan de Brugse codex met de Tabernakel. Zo lang we echter noch uit de veertiende eeuw noch later uit Ruusbroecs onmiddellijke omgeving andere voorbeelden van papieren handschriften voor wereldlijke leken kennen, is er het nodige voor te zeggen een verband tussen het Brugse handschrift en de kartuizers van Herne te leggen. Uiteraard moet filologisch en stemmatologisch onderzoek hier uitkomst brengen. Een steekproefsgewijze vergelijking met de tekst en varianten van de Tabernakel uit de editie leerde dat de tekst van het Brugse afschrift gelijk op gaat met de oudst bekende versie (hs. B). Dat maakt het

85 Het is ons bij onderzoek van het handschrift niet gelukt meer te lezen dan De Vreese. Deels is dit te wijten aan vlekken, die waarschijnlijk het gevolg zijn van de bewerking met looizuur en alcohol die het handschrift heeft ondergaan. Het is ons evenmin gelukt genoemde familie De Vos nader te identificeren.

86 Zie hierover J. Deschamps: ‘De handschriftelijke overlevering van Ruusbroecs werken’. In: VMKVA 1982, p. 186-193.

87 De overige waarschijnlijk veertiende-eeuwse handschriften van de Tabernakel zijn Wenen, ÖNB, Ser. nov. 12899 en Brussel, KB, 3091 (beide onvolledig) en Brussel, KB, 19295-97 (wel volledig).

88 De eerste bezitter van het Legenda aurea-handschrift is niet bekend. Wel blijkt uit bezitters-aantekeningen dat de codex in de zestiende eeuw (nog) in bezit van wereldlijke leken was. Zie K. de Flou: ‘De oudste Dietsche vertaling der Gulden Legende’, In: VMKVA 1923, p. 184 en 186.

89 Zie Williams-Krapp (n. 84), p. 60.

90 Zie Th. Coun: De oudste Middelnederlandse vertaling van de Regula S. Benedicti, Hildesheim, 1980, p. 214-220.

91 In de zogenoemde proloog van broeder Gheraert legt deze onder meer verantwoording af over het feit dat hij in zijn afschrift van de Tabernakel een passage heeft weggelaten, waarin Ruusbroec de toestand in kerk en klooster hevig bekritiseert. Broeer Gheraert voegt daaraan toe: mer die berespinghe vintmen wel in ander exempelaren van sinen boeken. Zie W. de Vreese: ‘Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec’. In: Het Belfort 10 (1895)/II, p. 16.

[p. 319]

vermoeden van een kartuizer-connectie alleen maar sterker, want broeder Gheraert en de zijnen moeten reeds rond 1362 over een afschrift van de Tabernakel hebben beschikt.

7. Besluit

Het filologisch en literairhistorisch belang van het Brugse Tabernakel-handschrift blijkt vooral in hct licht van het vele Ruusbroec-onderzoek dat sinds het verschijnen van De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken verricht is. En feitelijk geldt dit voor het hele werk van De Vreese. Telkens weer is gebleken dat de medioneerlandistiek er veel profijt bij zou hebben gehad als De Vreese zijn ‘Ruusbroec-monument’ had voltooid. Niettemin spelen deze publikatie, de BNM en andere delen van De Vreeses nalatenschap, in hun onvoltooide staat, nog altijd een belangrijke rol in de studie van de voornaamste Middelnederlandse proza-auteur en de werken uit diens wijde omgeving. Daarom is eens te meer te betreuren dat de wel verschenen stukken van De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken nooit de broodnodige registers op tekstuele en codicologische gegevens hebben gekregen. Daarmee had de gebruikswaarde van het werk ook in onvoltooide staat zeer veel groter kunnen zijn, vooral voor de niet door Ruusbroec geschreven teksten.

Toen J.W. Muller van De Vreese het eerste deel van De handschriften had ontvangen, bedankte hij in een brief die enigszins ironisch van toon is maar misschien wel juist daardoor getuigt van een groot inzicht in zowel de wetenschappelijke kwaliteiten als de neiging tot (te) grootse aanpak van zijn vriend. Een citaat van de vooruitziende Muller is een rake typering en misschien wel de meest treffende evaluatie van De Vreeses Ruusbroec-arbeid:

‘'s Jongens, 's jongens’, waarde vriend, dat is geen kinderspel: 458 blz. over de hss. van R., en dan nog maar 't lste stuk! Als gij ooit een uitgave van R. moest geven zouden alleen de Inleiding enz. al een deel of vijf beslaan; en dan de tekst nog zeker wel een deel of twintig, immers de Brab., Limb., VI. enz teksten voluit naast elkaar, van elk werk!? Maar alle gekheid op een stokje, ik breng mijn oprechte en nederige hulde aan uwe verbazende werkkracht, uwe nauwkeurigheid, uw ijver en uwe belezenheid en geleerdheid in zake hss. Geen hs., geen catal. is voor u verborgen gebleven; en gij kunt zeker de voldoening hebben dat dit nu eens voor al gedaan, en goed gedaan is. En uw boek zal zeker een kostelijke bijdrage zijn voor de kennis van nog vele andere tractaten en stichtelijke prozawerken, met die van R. vereenigd, en dus niet alleen voor eene uitgave van R., maar voor tal van andere onderzoekingen vrucht dragen. Ik hoop van harte dat gij er veel genoegen van zult beleven en spoedig ook het 2de stuk (over?) zult kunnen leveren, benevens de serie andere werken nog van uwe vruchtbare pen te wachten.⁹²

Correspondentie-adres: Universiteitsbibliotheek, Postbus 9501, NL-2300 RA Leiden

92 Leiden, UB, BPL 2998 (5 september 1900).