Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 110

[p. 141]

J.P. Westgeest
Over een etymologie van de oude rechtsterm verlagen ‘ruilen’

Abstract - In the Woordenboek der Nederlandsche Taal two possible etymologies for the old legal term verlagen are given: it may have been derived either from the noun lage ‘barter’ or from the verb lagen ‘barter’. Contrary to F. de Tollenaere's claim that only the first possibility is right it is argued that although the question is hard to deeide, the second hypothesis seems to be preferable in the light of some new chronologieal data as well as on the basis of the most plausible interpretation of the prefix ver- in the word.

Enige tijd geleden verscheen van de hand van F. de Tollenaere een artikel over ‘De Etymologie van een Oude Rechtsterm Verlagen “Ruilen”’.¹ Veel aandacht krijgen daarin de twee door mij in een in 1983 verschenen aflevering van het Woordenboek der Nederlandsche Taal gedane voorstellen. Het zijn de volgende: ‘Van laag (III) of het slechts voor het Middelnederlands geattesteerde lagen met de betekenis “ruilen, verruilen, verwisselen”’ (zie verlagen (II), WNT, dl. XX, 1, 643).

N.a.v. mijn eerste voorstel stelt De Tollenaere vast dat vanuit de in het WNT vermelde betekenissen van laag (III) ‘ligging’, ‘ligplaats’ en ‘verblijfplaats’ de betekenis ‘ruilen’ van het werkwoord niet verklaard kan worden. Hierom zou de voorkeur moeten worden gegeven aan de verklaring van L.-L. de Bo die het woord in zijn Westvlaamsch Idioticon² van 1873 afleidde van lage ‘ruil’. In het WNT had niet moeten worden verwezen naar laag (III), maar naar lage, eerste artikel in het Middelnederlandsch Woordenboek, waar de betekenis ‘ruil’ onder betekenisnummer 8 te vinden is. Om nu de indruk weg te nemen dat het hier gaat om twee verschillende etymologieën, wijs ik erop dat we in laag (III) van het WNT én lage van De Bo én lage, eerste artikel in het MNW met één en hetzelfde woord te maken hebben. Zoals bekend wordt in het WNT naar een daarin opgenomen woord verwezen in de vorm die dat woord in het WNT zelf als lemma heeft gekregen. Dat wil overigens niet zeggen dat een extra verwijzing naar de betekenis ‘ruil’ in het MNW, om te laten zien welke (in het Nieuwnederlands verdwenen) betekenis ik op het oog had, niet gebruikersvriendelijker zou zijn geweest.

N.a.v. mijn tweede voorstel (de afleiding van Mnl. lagen), een ‘op zichzelf aantrekkelijke veronderstelling’, wordt door De Tollenaere als bezwaar naar voren gebracht dat dat werkwoord slechts eenmaal is aangetroffen, en dus een hapax lijkt. Verdam verwijst slechts naar het in Stallaerts Glossarium³ aangehaalde citaat:

Niemene mach laghen lant omme lant, het ne si vore omme vore. Hosdey, Stat. du Hoop d'Hazebrouck blz. 94, a. 4.

1 Zin dat het heeft. Een liber amicorum voor Jan van Bakel. Onder redactie van Bas van Bakel, Peter-Arno Coppen, Piet Rolf. Nijmegen, 1993, p. 67-71.

2 L.-L. de Bo: Westvlaamsch Idioticon. Brugge, 1873.

3 K. Stallaert: Glossarium van verouderde rechtstermen [...]. Dl. II (Leiden, 1893), p. 133.

[p. 142]

Welk werk achter de bronaanduiding schuilgaat (en daarmee de datering van het citaat) heeft De Tollenaere niet kunnen achterhalen en hij vraagt zich zelfs af of het hier om Middelnederlands gaat.

Ten slotte luidt de conclusie: ‘Alles pleit [...] ervoor om verlagen “ruilen” te interpreteren als een afleiding van het frekwente, reeds Vroegmiddelnederlandse zelfstandig naamwoord lage “ruil”, en wel als een denominatief, een causatief transitivum met Ver-(V), met de betekenis “in de toestand brengen die het grondwoord noemt”; zie WNT XIX, afl. 1 (1959), kolom 15, onder 27)’.

Terwijl ik destijds heb gemeend de kwestie open te moeten laten, kiest De Tollenaere dus in feite voor de eerste door mij genoemde mogelijkheid. Ik ben echter om verschillende redenen niet overtuigd.

1. De betekenis van ver-.

De betekenis van het voorvoegsel ver- die De Tollenaere op het oog heeft om verlagen van het zelfstandig naamwoord lage te kunnen afleiden, vinden we in het indertijd door hem geredigeerde artikel Ver-(V) bij de causatieve transitiva, zoals verafgoden en verglazen e.d. (betekenis 27). Als een aparte onderscheiding vinden we daar ‘in den toestand brengen, de eigenschap doen aannemen die(n) het grondwoord noemt’ met als (enige) voorbeeld verarmoeden ‘tot armoede brengen, arm(oedig) maken’. Omdat het grondwoord laag / Mnl. lage ‘ruiling, ruil’ is, zouden we voor verlagen ‘ruilen’ nu dus moeten uitgaan van een, m.i. tamelijk geforceerde, betekenis: ‘(een stuk land) in de toestand brengen van een handeling, nl. het ruilen’. Is het niet veel eenvoudiger om verlagen, net als het synonieme verruilen, verwisselen en vermangelen, te verklaren als deverbatief uit het werkwoord lagen, waarbij het voorvoegsel een verwijdering door een ruilovereenkomst uitdrukt (zie WNT, Ver-V, betekenis 2)?

2. De ouderdom van lagen ‘ruilen’.

De twijfel of het werkwoord lagen wel oud genoeg is om als grondwoord geaccepteerd te kunnen worden, kan ik gemakkelijk wegnemen. Omdat in de titel van de bovengenoemde, niet gevonden bron sprake is van Hazebroek, wierp ik een blik in de inleiding van E. Gailliards uitgave van De Keure van Hazebroek van 1336.⁴ Dit leerde mij dat de door Stallaert genoemde bron de studie van H. Hosdey⁵ moest zijn, waarin men een uitgave vindt van ‘de wetten, d'usagen ende d'ordinancen die hebben ghesyn ghemaect gheordineert ende gheuseert ten hope te Hasebrouc’ uit een handschrift van het einde van de veertiende of het begin van de vijftiende eeuw.⁶ Al in 1873 werd de tekst naar een vroeger handschrift - van 1326 - uitgegeven⁷ door E. de Coussemaker, die het vermoeden uitsprak dat hij nog ouder is.⁸ In beide edities vindt men - naast enkele plaatsen met lage ‘ruil’- nog enkele malen het werkwoord lagen ‘ruilen’:⁹

4 E. Gailliard: De Keure van Hazebroek van 1336. Gent, 1894, dl. I, p. VIII.

5 H. Hosdey: Essai sur le Statut du Mont ou ‘Hoop’ d'Hazebrouck et sur ses rapports avec l'ancien droit franc. Dunkerque, 1890.

6 H. Hosdey: Essai sur le Statut (n.5), p. 10.

7 E. de Coussemaker: ‘Sources du droit public et coutumier de la Flandre maritime’. In: Annales du Comité flamand de France Tome XI, 1870-1872. Dunkerque (enz.), 1873, p. 183-290.

8 De Coussemaker: ‘Sources’ (n. 7), p. 203.

9 Ibidem, p. 240-241 (hier geciteerd), en Hosdey: Essai (n. 6), p. 93.

[p. 143]

Alle de goenne die zyn sHeren laten van den lande zyn scoudich te halmene dlant dat zie vercopen of laghen omme ander lant zonder cost, ende d'ontfangher es scoudich IIII d. omme zinen orlof

vremde lieden van buten die vercopen of laghen lant omme ander lant zyn scoudich XII d. van der maerct.

3. De frequentie van lagen ‘ruilen’.

Belangrijk bij de keuze van De Tollenaere is de frequentie. ‘Het frekwente verlagen’ zal van ‘het frekwente, reeds Vroegmiddelnederlandse zelfstandig naamwoord lage “ruil”’ zijn afgeleid en niet van het “zeldzame lagen ww.” (Overigens zijn er alles bijeen - afgezien van wat latere attestaties uit West-Vlaanderen en de Westhoek - ook voor het werkwoord verlagen tot nu toe niet meer dan tien plaatsen, uit de hele zestiende en zeventiende eeuw, gevonden). Een keuze tussen laag/lage en lagen ww. als grondwoord op basis van een frequentieverschil in door anderen verzameld materiaal is natuurlijk niet zonder risico. Een en ander kan beïnvloed zijn door het aantal en de aard van de bronnen die zijn gebruikt: weerspiegelen zij adequaat het (juridische) taalgebruik van een lange periode en een groot gebied? Van belang is ook op welke wijze en in welke mate zij geëxcerpeerd zijn. Op grond van materiaal uit bronnen die op dezelfde wijze zijn geëxcerpeerd als het boek van Hosdey, zou ik niet graag frequentieuitspraken doen.¹⁰

Maar wellicht geeft het materiaal een juiste indruk en werd lagen in juridische teksten inderdaad minder vaak gebruikt dan laag/lage en verlagen. Dat kan, lijkt mij, allerlei oorzaken hebben. Wat in dit geval zeker een rol gespeeld kan hebben is het voorkomen van verlagen en lage in min of meer vaste verbindingen met een synoniem resp. met een antoniem (vermangelen ende verlagen en lage en wederlage). In het citatenmateriaal van Stallaert lijkt er ook wel vaker in deze teksten bij het gebruik van een werkwoord een voorkeur te zijn voor de ver-afleiding (en bij dat van een zelfstandig naamwoord voor een vorm zonder ver-); vergelijk vermangelen en mangeling. Lagen kan door (een samenspel van) dergelijke factoren gedeeltelijk overvleugeld zijn door zijn afleiding verlagen. Er zijn overigens genoeg voorbeelden bekend van verbale ver-afleidingen die hun grondwoorden grotendeels, nagenoeg of zelfs geheel hebben verdrongen (vergelijk ook WNT, dl. XIX, kol. 14, Opm. 1). Hierom meen ik dat frequentie bepaald geen sterk argument is als het om de herkomst van het woord gaat.

Frequentie van bepaalde grondwoorden was bij het vaststellen van de etymologie trouwens ook voor De Tollenaere in het verleden geen doorslaggevend criterium, getuige bijvoorbeeld woorden als verafgronden en verbaleeren in het WNT, waarvoor als mogelijke grondwoorden niet alleen het zeer frequente afgrond resp. verbaal genoemd werden, maar ook de zelfs in het geheel niet aangetroffen woorden *afgronden resp. fr. *verbaler.

Zeldzaam kan het werkwoord lagen inmiddels zeker niet meer worden genoemd. We hebben (in twee handschriften) drie bewijsplaatsen gevonden. Daarnaast mag niet onvermeld blijven dat in Stallaerts Glossarium ook nog een lemma laging ‘rui-

10 Voor het derde deel van Stallaerts Glossarium (Handzame, 1977), verzorgd door F. Debrabandere zijn meer bronnen gebruikt dan voor de eerste twee (vgl. de Inleiding op het derde deel, m.n. p. XV, XVII-XVIII, XX-XXI). Of ook voor deel I en II gebruikte bronnen opnieuw en beter geëxcerpeerd zijn, is niet duidelijk. Een en ander kan natuurlijk gevolgen hebben gehad voor de verhouding in de hoeveelheid bewijsplaatsen van verlagen enerzijds en lagen en lage anderzijds.

[p. 144]

ling’ is opgenomen. Dit woord komt voor in de Costumen van Broekburg¹¹ (1616) en moet toch een afleiding van het werkwoord lagen zijn:

Zoo wie vermanghelt ofte verlaghet zyne patrimoniale landen jeghens andere, zullen dezelve landen, by manghelynghe ofte laghynghe vercreghen, sorteren de natuere van deselve patrimonie

Bij het aanwijzen van een grondwoord is een keuze tussen twee woorden als het zelfstandig naamwoord lage en het werkwoord lagen, die t.o.v. elkaar ook weer in een afhankelijkheidsrelatie staan, dikwijls moeilijk. Noch op grond van de ouderdom, noch op grond van een frequentieverschil in een beperkt aantal plaatsen kunnen we m.i. bij verlagen harde conclusies trekken. Ik ben blij dat ik indertijd voor de herkomst van dit woord twee mogelijkheden heb gegeven. Zou ik nu toch een voorkeur moeten uitspreken, dan zou ik, in tegenstelling tot De Tollenaere, op grond van het bovenstaande zeker kiezen voor het werkwoord lagen.

Adres van de auteur: Schadeken 18, NL - 2264 KB Leidschendam

11 Costvmen der stede ende casselrye van Brovck-Burch. Gent, 1616, p. 64-65.