Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 108

[p. 324]

G.H.P. Sonnemans
Middelnederlandse versprologen^*

De oorspronkelijkheid van de overgeleverde redacties

De Middelnederlandse letterkunde is voornamelijk overgeleverd in handschriften die niet de originele versie van een tekst, de autograaf, bevatten. De teksten zijn van kopie op kopie overgeschreven en hebben daarbij heel wat averij opgelopen in de vorm van tekstcorruptie. Globaal genomen zijn er drie soorten corrupties die in teksten kunnen optreden. Op de eerste plaats kunnen kopiisten al schrijvend fouten maken: door woorden verkeerd over te nemen, verzen per ongeluk weg te laten, etc.¹ Dergelijke fouten kunnen door goed oplettende kopiisten weer verbeterd worden, waarbij niet altijd de originele versie wordt hersteld. Dat is de tweede vorm van corruptie. Op de derde plaats kunnen kopiisten bewust inhoudelijke wijzigingen in een tekst aanbrengen.² Wie zich, zoals ik in mijn onderzoek naar de functie van prologen, wil verdiepen in de intenties van de oorspronkelijke auteurs van teksten, dient wel zeer behoedzaam met het voorhanden zijnde materiaal om te gaan. Voor je het weet, baseer je de uitkomsten van je onderzoek op een bewerking van het origineel, die een heel andere tijd en een heel ander milieu representeert dan die van de auteur.

De meningen over de frequentie van corrupties zijn echter sterk verdeeld, hetgeen heeft geleid tot heftige discussies in de vakliteratuur. Dat is voor mij reden geweest mijn onderzoeksmateriaal³ zelf

* Dit artikel vloeit voort uit mijn promotieonderzoek over de Middelnederlandse versprologen, gesubsidieerd door NWO. Ik dank Geert Claassens, Paul Wackers en Wilma Wissink voor hun stimulerende kritiek op een eerdere versie van dit artikel.

1 Vgl. hiervoor A.M. Duinhoven, Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’. 2 delen, Assen 1975/Groningen 1981, deel 1, p. 137-281, waarin ook de tweede vorm van corruptie besproken wordt.

2 Vgl. Duinhoven 1975 (zie noot 1), p. 282-453.

3 Voor een beschrijving van mijn onderzoeksmateriaal zie G.H.P. Sonnemans, ‘De openingsstructuur van Middelnederlandse teksten’, in: SpL 32 (1990), p. 231-259, m.n. p. 232.

[p. 325]

te toetsen op de mate waarin het aangetast is door tekstcorrupties.⁴ Aan de basis van dit artikel liggen drie grondvragen.

1.	Is het mogelijk om aan de hand van de overgeleverde handschriften de auteursversie van de Middelnederlandse prologen te bepalen? Ik ga daarbij uit van de volgende hypothese: als de frequentie van varianten in een proloog waarvan verschillende redacties zijn overgeleverd, relatief klein is, dan kan dat (onder enig voorbehoud) positieve consequenties hebben voor de betrouwbaarheid van de overgeleverde lezingen van die proloog. Die betrouwbaarheid zou bovendien vergroot worden, indien er sprake blijkt te zijn van een algemene tendens van sterk aan elkaar verwante redacties van prologen. Als immers voor al de onderzochte prologen een overlevering met weinig varianten geconstateerd zou worden, dan kan daar een positief oordeel ten aanzien van het vakmanschap van de hele beroepsklasse van kopiisten uit afgeleid worden. Daarmee zouden zelfs indirect uitspraken afgeleid kunnen worden over de originaliteit van de prologen die in slechts één redactie zijn overgeleverd. Ondubbelzinnige bewijzen kunnen op deze manier uiteraard niet geleverd worden, het gaat hier uitsluitend om het vaststellen van tendensen.
2.	Wat valt er te zeggen over het karakter van eventuele bewuste ingrepen in prologen? In eerste instantie beperkte deze vraag zich tot het achterhalen van de inhoudelijke patronen die er uit de bewuste ingrepen te destilleren zijn. Regelmatig wordt bijv. de hypothese geopperd dat bepaalde teksten geen informatie over het oorspronkelijke mecenaat verschaffen, omdat een kopiist, die vond dat de primaire functie van bepaalde passages (of zelfs een hele proloog) verloren gegaan was, dat soort gegevens welbewust uit zijn tekst verwijderd heeft.^5 Is dat inderdaad op enige schaal het geval?
3.	Voor een aantal bewerkingen bleek het gaandeweg het onderzoek ook mogelijk om uitspraken te doen over de persoon die voor die bewerkingen verantwoordelijk gesteld moet worden.

Deze uitgangspunten zijn terug te vinden in de struktuur van dit artikel. Ik heb mij bij mijn onderzoek voornamelijk gebaseerd op ca. 25 prologen, die in twee of meer redacties zijn overgeleverd (met als absolute topper de proloog van de Rijmbijbel, die in maar liefst

4 Het moge duidelijk zijn dat de uitkomst van mijn onderzoekingen mogelijkheden biedt tot een interessante bijdrage aan voornoemde discussie. De materie die ik in dit artikel behandel is echter dusdanig complex, dat ik mij daar in deze bijdrage toch niet expliciet in zal mengen.

5 Vgl. bijv. over het ontbreken van een proloog in de Ferguut: ‘Bovendien hebben we vaak te maken met latere afschriften, waarbij de teksten geruime tijd na hun ontstaan voor iemand anders dan de oorspronkelijke mecenas te boek werden gesteld. Het laat zich raden wat men in die situaties veelal deed met de prologen en epilogen die “verouderde” gegevens aanboden: zij werden omgewerkt of eenvoudigweg achterwege gelaten. (Te vermoeden valt dat het ontbreken van een proloog in de Ferguut hiermee verklaard kan worden.)’ (B. Besamusca, ‘De Vlaamse opdrachtgevers van Middelnederlandse literatuur: een literair-historisch problecm’, in NTg 84 (1991), p. 150-162, m.n. p. 156).

[p. 326]

vijftien redacties is overgeleverd). De meeste redacties zijn in autopsie van het handschrift onderzocht, maar om praktische redenen moest ik mij bij een aantal handschriften wenden tot microfilms en soms zelfs beperken tot edities.

1 De frequentie van corrupties in Middelnederlandse prologen

De vraag naar de mate waarin kopiisten al dan niet bewust de tekst uit hun legger corrumpeerden, zou een zeer uitgebreide presentatie van de onderzoeksgegevens vereisen, ware het niet dat zo'n uitgebreide weergave een bijzonder saai betoog zou opleveren, omdat er sprake is van een opmerkelijke consistentie. Ik beperk mij daarom tot een bespreking van de tekstoverlevering van de proloog van de Dietsche doctrinael, aangevuld met een uitzonderlijke variant uit de Rijmbijbel-proloog. Hiermee wordt een representatief beeld geschetst van de overlevering van de Middelnederlandse prologen in haar totaliteit.

De proloog van de Dietsche doctrinael is overgeleverd in tien complete handschriften en een fragment,⁶ en daarnaast nog eens in drie (Neder)duitse vertalingen en bewerkingen.⁷ In de Middelnederlandse redacties zijn varianten op meerdere niveaus te vinden. Er is een aantal variante lezingen op woord- of zinsniveau, in enkele handschriften zijn een of meer verzen weggelaten, en er bestaan een lange en een korte versie van de proloog.

De hele proloog kent slechts een gering aantal variante lezingen (zeker wanneer men bedenkt hoe groot het aantal redacties is), te weten 42 over de eerste 54 verzen, en 13 over vs. 55-80 (die slechts in vier handschriften zijn overgeleverd). De verschillende lezingen variëren van evidente fouten,⁸ en een aantal net iets andere zegswijzen, waarvan het moeilijk (en vanuit inhoudelijk standpunt bezien ook overbodig) is uit te maken welke de originele lezing bevat,⁹ tot kleine inhoudelijke wijzigingen, al dan niet het gevolg van een kopiistenfout.¹⁰

Naast deze weinig ingrijpende varianten zijn er in drie handschriften enkele verzen weggevallen. Het ontbreken van vs. 27 in hs C, mag ongetwijfeld als een slordigheid van de kopiist beschouwd

6 Voor de overzichtelijkheid heb ik de verschillende handschriften een sigle gegeven: Bremen, SB b2 nr 4 (sigle A); Brussel, KB 4806-07 (B); Brussel, KB 12.121 (C); Brussel, KB 15.659-61 (D); Brussel, KB II 182 (E); Gent, UB 942 (F); 's-Gravenhage, KB 73 F 19 (G); 's-Gravenhage, KB 73 J 59 (H); 's-Gravenhage, KB 76 E 5 (I); Leiden, UB Ltk 191 (J); en het fragment Utrecht, UB 1333 (K).

7 Zie voor deze Duitse takken R. Lievens, ‘Het Duitse sukses van de Dietsche Doctrinale’, in LB 49 (1960), p. 130-148. Ik baseer mij hier in de eerste plaats op de Middelnederlandse overlevering. De Duitse traditie bevestigt evenwel de bevindingen, vgl. p. 328.

8 Bijv. de herhaling in hs. E, vs. 18-19 (= vs. 20-21 volgens de editie Jonckbloet): ‘Hoe hi hem ter doget sal keeren/ Ter doget ende ter wijsheden’; vs. 20 in hs. F: ‘beken’ i.p.v. ‘bekeren’; en vs. 39 in hs. H: ‘Al ontworpen’ i.p.v. ‘Al tantwerpen’. N.B.: ik citeer de handschriften diplomatisch.

9 Bijv. vs. 2 van hs. H: ‘Soe heeft’ i.p.v. ‘Heeft’; ‘salmen’ i.p.v. ‘selen wi’ (hs. E, G en H); en een toevoeging van ‘Gehieten die...’voor de titel van de tekst in vs. 48 (hss. F en G).

10 Bijv. ‘louen’ i.p.v. ‘dienen’ (vs. 8 in hss. C en G); ‘dat aerdsche goet’ i.p.v. ‘dat ewelijc goet’ (vs. 14 in hss. A, F en H); en ‘Salomoen’ i.p.v. ‘Paulus’ (vs. 30 in hss. C en G).

[p. 327]

worden en hetzelfde geldt waarschijnlijk voor het ontbreken van de vss. 15-16 in hs E. De eerste weglating heeft immers geen enkele zin, en levert bovendien een weesrijm op. De tweede levert weliswaar geen onzinnige lezing op, maar er is ook geen enkele reden om de betreffende bijzinnen bewust weg te laten. De weglatingen van de vss. 49-50 en 53-54 in hs H zijn wellicht deels verklaarbaar uit inhoudelijke en deels uit codicologische overwegingen. Om met dat laatste te beginnen; doordat vier verzen (aan het slot van de proloog) weggelaten zijn, eindigt de proloog precies onderaan fol 4v, en begint de narratio bovenaan fol. 5r met een hoofdstuktitel in rubriek en een twee regels hoge lombarde.¹¹ Dit kan een reden geweest zijn om te besluiten de proloog, júist and het eind, met enkele verzen in te korten. De keuze van de verzen die weggelaten zijn, is van dien aard dat het publiek van dit handschrift niet in de gaten heeft dat er iets ontbreekt:

Daer om is sine name wale
Ghehieten die duutsche doctrinale

Want doctrinale alsict versta

Dat es comen van doctrina

Ende doctrina dats leringhe
Nv helpt god dat ict volbringhe

Soe dat sijs te beter wesen

Alle diet horen ende lesen

(De inspringende verzen bevatten de weglatingen, en zijn geciteerd naar de editie Jonckbloet)

De tussenstap in de etymologie van de titel en de wens voor het welzijn van het publiek waren binnen dit slot van de proloog blijkbaar de minst onmisbare verzen.

De belangrijkste variant in de Dietsche doctrinael-redacties is het uitgebreide slot van de proloog in drie handschriften.¹² In 26 verzen wordt het boek opgedragen aan hertog Jan III van Brabant.¹³ Deze Jan III stierf in het jaar 1355, tien jaar na de totstandkoming van de Dietsche doctrinael. Het lijkt daarom zeer waarschijnlijk dat de opdracht toe te schrijven is aan de auteur van de tekst, en niet aan een kopiist die een wit voetje bij de hertog wilde halen. Dit wordt alleen maar aannemelijker, wanneer men bedenkt dat de tekst in Brabant¹⁴ geschreven is, en dat de epiloog (óók in de andere hand-

11 Zoals ik elders nader uiteen hoop te zetten, hebben dit soort visuele aspecten de samenstellers van Middelnederlandse handschriften regelmatig beziggehouden. De redactie in dit handschrift is overigens de meest afwijkende van alle overgeleverde redacties, zoals niet alleen mag blijken uit de vele malen waarin dit handschrift in de bovenstaande voorbeelden van varianten vermeld is, maar tevens uit het feit dat de verzen 55-80, die in slechts drie andere redacties voorkomen, alleen in dit handschrift verplaatst zijn van achteraan de proloog naar vooraan in het handschrift, vóór resp. de inhoudstafel en de proloog.

12 Hss. A, B en F. Zoals in noot 11 vermeld komt deze passage ook voor in hs. H, maar dan vóór de inhoudstafel en de feitelijke proloog. Deze compositie lijkt mij niet de originele. Ik ken geen andere proloog die op deze wijze door een inhoudstafel in tweeën gesplitst wordt.

13 Vgl. de bijlage in de editie Jonckbloet, p. 321-322.

14 Antwerpen, aldus vs. 39 van de proloog.

[p. 328]

schriften) andermaal Jan III eervol vermeldt, ditmaal in het kader van de datering van de tekst.

Het feit dat alle redacties (op de weggelaten opdracht aan Jan III na) dezelfde lezing bevatten, zegt in principe nog niets over het al dan niet corrupt zijn van die lezing. Het kan natuurlijk zo zijn dat er in de eerste kopie die van het origineel gemaakt is, enkele enorme corrupties zijn ingeslopen, en dat al de overgeleverde redacties teruggaan op die kopie, maar dat is wel heel erg hypothetisch. Bovendien zitten er tussen de overgeleverde redacties enkele zeer oude, te weten hs. F uit 1367 en hs. I uit 1374.¹⁵ Daarnaast kunnen twee van de drie (Neder)duitse versies opgevoerd worden als getuigen voor dezelfde tekstvastheid. De Ripuarische versie bevat de bijna geheel woordelijk omgezette korte versie van de proloog (54 vss.),¹⁶ terwijl de Middelnederduitse versie, afgezien van een korte inleiding van de vertaler van tien verzen, de lange versie vrijwel letterlijk omzet, met uitzondering van vs. 39-40 (de verwijzing naar Antwerpen als de plaats waar de tekst geschreven is) en de laatste acht verzen van de opdracht aan Jan III.¹⁷ Slechts de relatief late Middelhoogduitse prozabewerking van Erhart Gross uit Neurenberg (1443) houdt zich niet letterlijk aan zijn voorbeeld, al volgt ze dit wel in grote lijnen. Al met al wijst alles erop dat de originele versie van de proloog van de Dietsche doctrinael in een gave vorm bewaard is gebleven.

Uit de varianten in de redacties van de Dietsche doctrinael-proloog blijkt een opmerkelijk tekstvaste overlevering. Wat bij voorbeeld opvalt, is dat er geen sporen zijn van een ingrijpende correctie van fouten die leidt tot een tekstcorruptie groter dan één vers. In al de onderzochte teksten komt dit verschijnsel slechts eenmaal voor, namelijk in de Rijmbijbel, vs. 60-62. Door een omkering van twee verzen kwam een kopiist in problemen met het rijm, hetgeen vervolgens creatief oplost werd, zonder dat de inhoud noemenswaardig veranderd werd:

die vissche int water visierde
die erde vercierde metten dieren
Ende met cruden van manieren
(geciteerd volgens hs. Brussel, KB 15.001. Verder bekend uit vijf andere redacties.)

15 N.B.: het gaat hier resp. om een exemplaar mét en een exemplaar zonder de opdracht aan Jan III. De opdracht is dus in een vroeg stadium van de tekstoverlevering verwijderd (of door de auteur in een tweede redactie toegevoegd).

16 Vgl. hs. Darmstadt, HLHB 2278, fol. 108r-109r.

17 Vgl. hs. Wolfenbüttel, HAB Blankenburg 127a, fol. 111r, uitgegeven in G. Ljunggren: Der leyen doctrinal. Eine mittelniederdeutsche Übersetzung des mittelniederländischen Lehrgedichts Dietsche doctrinale (nach der Handschrift Codex Guelf. Blankenburg 127 A der Herzog August Bibliothek zu Wolfenbüttel). Lund/Kopenhagen 1963.

[p. 329]

luidt in negen andere redacties:

Entie erde metten dieren uerchierde
Entie uissche jnt water maecte
Ende alle goede dinc gheraecte

(geciteerd volgens hs. Berlijn SBPK mgf 622.)

De correctie van de corruptie is zelfs van dien aard, dat ik niet zou durven beslissen welke variant nu de oorspronkelijke is. Het hoeft overigens niet eens uitgesloten te worden dat de correctie van deze fout op het conto van de kopiist die de fout beging, geschreven kan worden. Hij kan de omkering van de verzen direct bemerkt en ad hoc het rijm hersteld hebben.

De frequentie van bewuste bewerkingen (zoals de weggelaten opdracht aan Jan III) is ook relatief klein. Ongeveer de helft van de prologen heeft helemaal geen bewerking ondergaan (althans voorzover de overlevering daar zicht op geeft). De proloog van de Dietsche Catoen die meer dan een bewerking heeft ondergaan,¹⁸ is wat dat betreft een uitzondering.

Al met al geven de uitkomsten van het onderzoek naar de corrupties in prologen aanleiding tot optimisme: de verschillende handschriften geven bijzonder weinig ingrijpende varianten te zien. En wat hier aan de hand van een voorbeeld geïllustreerd is, is vergelijkbaar met de resultaten van de andere door mij onderzochte teksten. De kopiisten zijn in het algemeen zeer zorgvuldig te werk gegaan. De categorie kopiistenfouten is beperkt van omvang; er is vrijwel geen spoor van de categorie ‘correctie van kopiistenfouten’; en het aantal bewuste, ingrijpende veranderingen in de prologen maakt duidelijk dat dit eerder uitzondering dan regel was. Dit alles maakt het waarschijnlijk dat het nog niet zo slecht gesteld is met het oorspronkelijkheidsgehalte van de overgeleverde prologen.

18 Een inkorting van 46 tot twee verzen in het Comburgse handschrift (Stuttgart WLB Cod. poet. et philol. fol. 22); en een uitbreiding tot 62 verzen in de Enaamse codex (Oudenaarde SA 5576).

2 Patronen in bewuste bewerkingen

Zoals uit het bovenstaande blijkt, is het aantal bewuste bewerkingen van prologen relatief gering. Bovendien valt de oorspronkelijke lezing vrijwel altijd met een redelijke mate van zekerheid te onder-

[p. 330]

scheiden van de secundaire lezing. De vraag of we in het overgeleverde materiaal de auteursversies terug kunnen vinden, lijkt daarmee onder enig voorbehoud positief beantwoord.¹⁹ Dat is een gunstig uitgangspunt voor de beantwoording van de tweede onderzoeksvraag, die naar de patronen in de bewuste bewerkingen. Voor onze kennis van de functie van prologen is zicht op de patronen die in de bewuste ingrepen ontwaard kunnen worden, niet van belang ontbloot. Het verwijderen van bepaalde gegevens uit een proloog kan betekenen dat die informatie bij een secondaire receptie als overbodig, of wellicht zelfs strijdig met de nieuwe gebruikssfeer, beschouwd werd. Ook toevoegingen kunnen sporen zijn van een nieuwe gebruikssfeer, maar evenzogoed tekens van onvrede met de oorspronkelijke wijze waarop de proloog functioneerde.

Technisch gezien komen er allerlei vormen van proloogbewerkingen voor in de onderzochte teksten: omwerkingen, weglatingen en toevoegingen van passages, maar ook toevoegingen en weglatingen van complete prologen, al zijn m.n. de laatste twee zeer zeldzaam.²⁰ Het zou interessant zijn om na te gaan of de bewerking van een proloog onderdeel uitmaakt van een algehele bewerking van de tekst, of binnen het betreffende afschrift van de tekst een ‘incident’ is. Omdat ik mij uit praktische overwegingen beperkt heb tot de bestudering van de proloogoverleveringen, kan ik over dit onderscheid maar betrekkelijk weinig zeggen. Van verschillende teksten is bekend dat zowel de proloog als de narratio bewerkt zijn, o.a. (een aantal) teksten in het Comburgse en het Enaamse handschrift (waarover in de volgende paragraaf meer). Er zijn echter ook getrouwe afschriften van teksten, waarbij enkel bepaalde aspecten in de proloog aangepast zijn, zoals de bewerking in het Hamburgse Melibeus-hs. (SUB Cod. germ. 24). De verzen waarin Boendale de plaats vermeldt waar hij zijn tekst schreef (‘Al tandwerpen daer ic wone/ Maecte ic dit boexken scone’²¹), zijn in het Hamburgse handschrift uit de proloog gelicht en eronder in rubriek aangepast weergegeven:

Tot Utrecht daer ic wone
Screve ic dit ghedichte scone²²

19 Het is binnen het bestek van dit artikel onmogelijk om een volledige bewijsvoering te presenteren aangaande de oorspronkelijkheid (dan wel het secundaire karakter) van de hieronder besproken passages. Tevens is het ondoenlijk om al de beschikbare gegevens hier aan de orde te stellen. Ik ben desgewenst bereid nadere gegevens te verstrekken. Overigens moet altijd rekening gehouden worden met de mogelijkheid dat een oorspronkelijk ogende passage toch secundair is. Een spectaculair voorbeeld hiervan is de proloog van de Duitse Lucidarius, die door een kopiist flink lijkt geantedateerd en voorzien van interessante, maar waarschijnlijk verzonnen, informatie betreffende een conflict tussen de auteur en de mecenas (Hendrik de Leeuw, ca. 1190) over de vorm (rijm of proza) waarin de waarheid van de tekst het best tot zijn recht zou komen (vgl. G. Steer, ‘Der deutsche “Lucidarius” ein Auftragswerk Heinrichs des Löwen?’, in DVjs 64 (1990), p. 1-25). Een dergelijke kopiisteningreep moet echter tot de uitzonderingen gerckend worden. Kopiisten hebben veeleer de neiging om informatie over de ontstaansachtergrond van een tekst weg te werken, dan om er (verdichte) gegevens aan toe te voegen.

20 Weglatingen van prologen komen we tegen in handschriften van de Natuurkunde van het gheheelal, Van den neghen besten en de Sidrac (de laatste twee o.a. in het Comburgse handschrift, waarover in de volgende paragraaf meer). Enkel in een handschrift van de Brabantsche yeesten gaat een totaal nieuwe proloog aan de tekst vooraf. Dit in meerdere opzichten gecompliceerde geval komt in de volgende paragraaf uitgebreid aan de orde.

21 Geciteerd volgens hs. Oxford, Bodleian Library, ms Marshall 29.

22 Vgl. J.F.J. van Tol, ‘Middelnederlandse en Middelnederduitse Sidrac-handschriften’, in: TTL 22 (1934), p. 30-59, spec. p. 33-34. Van Tol merkt op dat Utrecht als woonplaats van de kopiist bevestigd wordt door de taalvormen in het handschrift.

[p. 331]

Antwerpen wordt veranderd in Utrecht en ‘maecte’ in ‘screve’. Met name dat laatste, alsmede het feit dat de verzen uit de proloog verplaatst en in rubriek geschreven zijn, maakt duidelijk dat de Utrechtse variant van de hand van een kopiist moet zijn.

Aan de andere kant staat echter de overlevering van Melis Stokes Rijmkroniek van Holland in twee verschillende versies, die beide bijna letterlijk dezelfde proloog hebben.²³ Een bewerking van een narratio leidt kennelijk niet altijd automatisch tot een bewerking van de proloog.

Deze op zich interessante invalshoeken laat ik verder terzijde, en ik zal mij in deze paragraaf verder richten op de inhoudelijke categoriseringen van proloogbewerkingen: wat voor soort informatie wordt er aan een proloog toegevoegd of weggelaten en in welke frequentie? Ten slotte moeten de betreffende patronen gerelateerd worden aan de frequentie van afschriften die hun legger getrouw volgden.

De bewuste ingrepen in prologen zijn in drie hoofdcategorieën onder te verdelen: het aanpassen van gegevens die betrekking hebben op de ontstaansgeschiedenis van de tekst, het ingrijpen in de inhoudelijke introductie van de tekst en het ogenschijnlijk bekorten om het bekorten.

De ingrepen betreffende de ontstaansgeschiedenis van de tekst zijn in de meeste gevallen het weglaten of omwerken van informatie aangaande de datering, de lokalisering, de auteur of het mecenaat. De informatie over de datering en lokalisering van de Brabantse yeesten is slechts overgeleverd in een van de vier handschriften die de proloog bevatten.²⁴ Stein 1990²⁵ laat zien hoe de Brabantse yeesten in fasen door Boendale geschreven werd. De betreffende passage verwijst naar de tweede fase, die in 1318 tot stand kwam. Waarschijnlijk heeft er in de versie van de eerste fase de datering 1316 gestaan, zodat de overgeleverde datering secundair is. Vermoedelijk heeft Boendale zelf in een latere fase besloten om de steeds veranderende datering maar gewoon uit zijn proloog weg te schrijven. Dat lijkt de meest voor de hand liggende oplossing, want waarom zou een kopiist wél de datering en lokalisering, en

23 Vgl. de editie van W.G. Brill, 2 delen, Utrecht 1885, p. IV-V.

24 Hs. Brussel, KB 17.012-013. Het betreft de vss. 59-62 uit de editie Willems 1839.

25 R. Stein, ‘Wanneer schreef Jan van Boendale zijn “Brabantsche Yeesten”?’, in: TNTL 106 (1990), p. 262-280.

[p. 332]

niet de opdracht aan de vrij onbekende Willem Bornecolve weggelaten hebben?²⁶

Drie prologen zijn overgeleverd in versies met en zonder informatie over de mecenas.²⁷ In de Heimelicheit der heimelicheden wordt in twee handschriften de informatie over de mecenas (cryptisch omschreven als ‘lieue neue’) gekoppeld aan de naam van de auteur, de bron én de inhoud van de tekst:

Die gheuen mach gheue alle weghe
Elken radic dat hijs pleghe
Want datmen gheeft dats datmen vint
Ende datmen hout wert niet een twint
Noyt mi gheuen en vernoyde
Wan het vte minen sinne vloeyde
Ende noch helpet mi alsic gheue
Nv ontfaet dit lieue neue
Van mi iacoppe van merlant
Van dat ic in latine vant
Hoe aristotiles ende geen ander
Sinen iongre alexander
Leerde die werelt berechten
Ende...²⁸

Wie iets weg kan geven moet dat zeker doen, want daar heeft hij alleen maar voordeel van, stelt Maerlant in zijn openingsspreuk. Vervolgens schenkt hij zijn tekst aan een ‘lieue neue’, waarmee vermoedelijk de jonge Floris V bedoeld is.²⁹ De relatie tussen de opening (geven is goed) en de verhouding tekst-auteur-mecenas ligt er duimendik bovenop: Maerlant hoopt op deze manier goed voor zijn diensten beloond te worden (in feite is dit al meteen de eerste les uit de vorstenspiegel die dit werk is, en die in het begin van de narratio opnieuw ter sprake komt in een uiteenzetting over mildheid en gierigheid (vs. 29-180)). Bovendien ligt er in de volgende verzen een parallel voor het oprapen tussen Maerlant en zijn ‘lieue neue’ enerzijds en de meester-leerling verhouding tussen Aristoteles en Alexander de Grote anderzijds. Er kan nauwelijks misverstand bestaan over de bedoeling van deze verzen: een vorst heeft profijt van de wijze lessen van een leermeester.³⁰ De opening van de tekst is hiermee uitermate doordacht en harmonieus.

26 De inbreng van auteurs in latere wijzigingen in hun prologen wordt in de volgende paragraaf verder uitgediept.

27 De Heimelicheit der heimelicheden (dit voorbeeld bespreek ik uitgebreid), de Dietsche doctrinael (zie hierboven, p. 4), en Der leken spieghel (de opdracht aan Rogier van Leefdale (vs. 47-56 volgens de editie De Vries 1844-1848) ontbreekt in hs. Brussel, KB 15.658 (de opdracht heeft zeer waarschijnlijk ook ontbroken in hs. Brussel, KB 394-8, waarvan slechts een half blad is overgeleverd). De overige vier handschriften (allen uit de Haagse KB: 75 E 62, 75 E 62a (een fragment), 75 E 63 en KNAW XXIII) bevatten wel deze opdracht.

28 Geciteerd naar hs. 's-Gravenhage, KB 76 E 5, fol.61v. De andere redactie met deze lezing staat in het zgn. Comburgse handschrift (zie noot 18), fol.87.

29 Vgl. F.P. van Oostrom, ‘Jacob van Maerlant: een herwaardering’, in: Literatuur 2 (1985), p. 190-197.

30 Vgl. Van Oostrom 1985 (zie noot 29).

[p. 333]

Hs. Leiden, UB Ltk 169 wijkt in deze passage af. Vers 7-9 luiden in dit handschrift:

Ende noch helpet elken dat hi gheuet
Daer hi bi met eren leuet
Verstaet dese word hier tehand

Deze passage sluit ook aan bij de openingssententia, maar toch lijkt zij mij niet oorspronkelijk, omdat er bij nader toezien een breuk in de opbouw van de redenering ontstaat. Binnen de algemene sententia staan namelijk twee verzen die op de persoonlijke houding van de auteur slaan:

Noit mi gheuen ne vernoiede
Van dat vt minen sinne vloiede

Deze verzen vormen in de oorspronkelijke versie de overgang van de algemene sententia naar de meer persoonlijke noot die Maerlant eraan wil verbinden, en die direct daarop uitgediept wordt in de verzen waarin de relatie Maerlant-mecenas parallel gesteld wordt aan de relatie Aristoteles-Alexander. Hoe geraffineerd de bewerker hier ook te werk is gegaan, zijn ingreep heeft toch zijn sporen nagelaten.

In de sterk bekorte versie van de Rijmbijbel-proloog in hs. Brussel, KB 720-722³¹ is o.a. een passage met persoonlijk getinte informatie over Maerlant weggelaten. De weglating (vs. 66-94 uit de editie Gysseling 1983) bestaat uit een gebed waarin God om vergeving gevraagd wordt voor het feit dat de auteur vroeger leugenachtige, wereldlijke teksten geschreven heeft, direct gevolgd door een passage waarin de auteur zich bij voorbaat indekt tegen de laster en de afgunst van de nideghe, die hem kennelijk reeds eerder dwars hebben gezeten. Verwant hieraan is de weglating van de inspiratiebede in de Leidse Heimelicheit der heimelicheden-proloog.³² Dergelijke gebeden hebben voornamelijk zin als een soort bezweringsformule aan het begin van het produktieproces van een tekst. Het behoeft geen verbazing te wekken dat een ijverig kopiist zo'n inspiratiebede oversloeg, als zijnde overbodige informatie.

En daarmee zijn we aanbeland bij de meest voor de hand liggende reden achter de bovenstaande voorbeelden: wanneer

31 Mulder toont aan dat dit handschrift op veel plaatsen dichter bij het origineel staat dan al de andere handschriften. Dat geldt m.i. echter niet voor het met vier verzen uitgebreide slot van de proloog. Die uitbreiding is een soort schadeloosstelling voor de hieronder te bespreken weglating. Dat blijkt o.a. uit de ‘minisamenvatting’ van die weglating in Ende breke der niders bant, en uit het feit dat er door de weglating van 29 verzen een weesrijm ontstaat. (vgl. M. Mulder, ‘De handschriftentraditie van de Rijmbijbel’, in: J. van Moolenbroek en M. Mulder (red.): Scolastica willic ontbinden. Over de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant. Hilversum 1991, p. 71-82, m.n. p. 80-81).

32 N.B.: dit is hetzelfde handschrift als dat waarin de informatie over Maerlant en zijn mecenas weggewerkt is.

[p. 334]

bepaalde informatie niet meer functioneel was voor de nieuwe gebruikssituatie, kon een kopiist besluiten er het mes in te zetten. De oorzaak van het verwijderen van gegevens over de ontstaansgeschiedenis van een tekst kan evenwel ook complexer zijn. Een mecenas kan bijv. uit de proloog weggeschreven zijn, omdat een van zijn politieke tegenstanders een exemplaar van de betreffende tekst wilde hebben. Zoveel inzicht verschaffen de gegevens ons echter helaas nergens.

Naast het verwijderen van overbodig geworden gegevens over de ontstaansachtergrond van een tekst, zijn er ook enkele voorbeelden waar deze gegevens juist uitgebreid worden. Aan de oorspronkelijke proloog van de Slag van Woeringen gaat in de overgeleverde handschriften³³ een 592 verzen lang betoog vooraf,³⁴ dat grotendeels bestaat uit een vergelijking tussen de slag van Woeringen (in 1288) en de gebeurtenissen rond Mozes en Aäron, en een beschouwing over de waarheidsoverdracht in de literatuur. In de afronding van de toegevoegde voorrede wordt de naam van de auteur, die in de originele proloog ontbreekt, genoemd:

Alsoe alse Van Heelu broeder Jan
Ons heeft bescreven ende doen verstan:
Oec heet hi broeder Jan van Leeuwe
Die dichte van woeronc...

Door het secundaire karakter van de voorrede, valt de betrouwbaarheid van dit gegeven moeilijk in te schatten. Het is niet uitgesloten dat, juist vanwege de nauwgezetheid van de identificatie van de auteur, de voorrede qua tijd en plaats niet ver van het origineel afstaat.³⁵

Een verbeterde inhoudelijke introductie van de narratio is op verschillende manieren mogelijk. Er kan meer concrete informatie over de inhoud van de narratio gegeven worden dan in de oorspronkelijke proloog het geval was. Dat gebeurt o.a. in hs. Kaliningrad UB 903 van de Sidrac, waarin tussen vs. 110 en 111 van de andere versies van de proloog 24 puur inhoudelijk gerichte verzen zijn toegevoegd. Daarnaast wordt in verschillende teksten door de (vermoedelijk) latere toevoeging van een inhoudstafel een veel completer beeld van de inhoud van de tekst gegeven dan in een proloog

33 Het oudste handschrift is 's-Gravenhage, KB 76 E 23 (ca. 1440). Al de andere handschriften zijn zestiende- of zeventiende-eeuwse afschriften van dit handschrift en kunnen daarom buiten beschouwing gelaten worden.

34 Zowel tekstinterne als codicologische argumenten pleiten voor het secundaire karakter van deze voorrede.

35 Dit zou ondersteuning kunnen vinden in een opmerkelijk punt van overeenkomst tussen de proloog en de voorrede. De oorspronkelijke proloog verwijst naar het bestaan van Dietse en Franse teksten over de slag van Woeringen die niet de waarheid bevatten (vs. 58-62. Dat is op zich al opmerkelijk, omdat de Slag van Woeringen slechts een à twee jaar na de betreffende gebeurtenissen geschreven is). De auteur van de proloog noemt er echter geen bij naam. Dat doet de auteur van de voorrede in een wat uitgebreider betoog wel: dichters die omwille van de kunst, of omwille van de relatie met hun broodheer de waarheid verdraaien, zijn verkeerd bezig, zo betoogt hij. Dat geldt ook voor de dichter die een gedicht schreef waarin hij Jan I van Brabant spottend als een haan, en diens tegenstanders als valken en sperwers beschreef. In Woeringen echter onderwierp deze haan met zijn hennen de valken en sperwers!

[p. 335]

mogelijk is.³⁶ Dat is bijv. in de Dietsche doctrinael, de Rijmbijbel en de Spiegel historiael het geval.

De waarschijnlijk oorspronkelijke inhoudstafels die in Der leken spieghel vóór de afzonderlijke boeken stonden,³⁷ zijn in een later stadium van de tekstoverlevering direct na de proloog bijeengebracht (eerst alle berijmde gedeelten, en vervolgens de complete opsomming van de hoofdstuktitels). Hierdoor is de gebruikersvriendelijkheid van de inhoudstafels aanzienlijk toegenomen, omdat de gebruiker van het boek aan het begin ervan een totaaloverzicht van de inhoud gepresenteerd krijgt. Overigens vertonen de inhoudstafels van de Rijmbijbel en de Spiegel historiael formeel zoveel overeenkomst,³⁸ dat het verleidelijk is een directe onderlinge relatie te veronderstellen. Het is mogelijk dat de samensteller van de jongste inhoudstafel³⁹ kennis had van de wijze waarop in die andere omvangrijke Maerlant-tekst de inhoud ontsloten was, en zich daar vervolgens bij aansloot. Het is echter ook niet uitgesloten dat één persoon (Maerlant zelf?) verantwoordelijk is voor beide toevoegingen.

Dergelijke verbeteringen van de toegankelijkheid van de concrete inhoud van een tekst zijn niet erg frequent. Nog sporadischer zijn de pogingen om de diepere betekenis van de tekst bloot te leggen. Het enige voorbeeld waar dit onmiskenbaar gebeurt, is in de uitgebreide voorrede die aan de oorspronkelijke proloog van de Slag van Woeringen voorafgaat, en waarin de belangrijkste gebeurtenis uit de tekst vergeleken wordt met de gebeurtenissen rond Mozes en Aäron. Centraal in deze vergelijking staat de wijze waarop God het kwaad met zijn wraak straft:

Want God hi wrac daer
Ane hen (= de tegenstanders van Jan I) alsoe sinen toren,
Als hi aen Pharo dede te voren

Uit de minieme frequentie van dit soort interpretatieve ingrepen kan worden afgeleid dat de kopiisten zich hier blijkbaar niet graag aan waagden.

Een laatste groep bewuste ingrepen in prologen zijn de louter bekortende weglatingen van passages en soms zelfs van de hele

36 Strikt genomen betreft het hier uiteraard geen onderdelen van prologen, maar de functie van de inhoudstafels is op het punt van de inhoudelijke introductie van een tekst vergelijkbaar met een van de functies van de proloog. Dat blijkt bijv. uit de oorspronkelijk in de proloog geïntegreerde inhoudstafels van Der naturen bloeme en Sinte Franciscus leven.

37 Deze inhoudstafels zijn deels een berijmd overzicht van de verschillende boeken, en deels een opsomming van de hoofdstuktitels. De verzen 57-110 van de algemene proloog in de editie De Vries 1844-1848 bevatten het berijmde deel van de inhoudstafel op boek I, en behoren strikt genomen dus niet bij de proloog.

38 Ze zijn net als de tafels in Der leken spieghel opgedeeld in een inhoudstafel per boek, die steevast opent met een berijmde inhoudsopgave, afgesloten met een à twee verzen waarin het aantal hoofdstukken van dat boek genoemd wordt, en gevolgd door een opsomming van de hoofdstuktitels en -nummers. Deze vorm komt verder in geen enkele andere tekst voor. Het verschil met Der leken spieghel is, dat de tafels in de Rijmbijbel en de Spiegel historiael bij elkaar geplaatst en vóór de proloog staan (bij de Spiegel historiael wordt dit procédé per ‘partie’ gehanteerd). Overigens is de tafel in het Rijmbijbel-hs. Leiden UB BPL 14 C van latere hand, en bovendien niet verwant aan de hier besproken tafels, die in vier van de zestien onderzochte handschriften voorkomen.

39 Ik waag geen uitspraak te doen of dat nu de Rijmbijbel dan wel de Spiegel historiael was.

[p. 336]

proloog. Zo is bijv. de oorspronkelijk 46 verzen tellende proloog van de Dietsche Catoen in het Comburgse handschrift gereduceerd tot twee nauwelijks meer informatieve verzen. Er is bij deze bekortingen van prologen eigenlijk nooit een inhoudelijk argument aan te wijzen voor de ingreep, of het zou moeten zijn dat een tot inkorting geneigde kopiist passages uit de hierboven besproken categorieën het meest geschikt achtte om zijn doel (een kortere versie af te leveren) te bereiken. Dat lijkt bijv. het geval bij de sterk bekortende kopiist van de versie van de Rijmbijbel die is overgeleverd in hs. Brussel, KB 720-722, die niet alleen een hele passage met informatie over de auteur wegliet⁴⁰, maar ook de receptiesturende vergelijking met de noot, waarvan het de moeite waard is om door de bittere bolster en de harde schaal heen te bijten vanwege de soetheit die er binnenin zit (vs. 37-54 in de andere handschriften). De weglatingen in deze versie zijn niet willekeurig, maar ze wekken ook niet de indruk het gevolg te zijn van een totaal nieuwe receptiesituatie. De achterliggende reden moet m.i. gezocht worden in een algemene neiging tot bekorting.

Het bovenstaande wekt wellicht de indruk dat het vrij normaal was dat bij het overschrijven van een tekst de proloog bewust werd aangepast. Dat is echter niet het geval. Het gaat hier namelijk om slechts 40 grotere en kleinere ingrepen, gevonden in een kleine honderd verschillende redacties van prologen. Daar komt nog bij dat er enkele versies van een proloog zijn die twee of drie verschillende ingrepen tegelijk herbergen. Tenslotte verstoren de bewuste ingrepen maar zelden het hele karakter van een proloog. Dit alles bijeen genomen, moet er eerder gesproken worden van een grote eerbied voor de bestaande tekst, dan van een vogelvrijvcrklaring daarvan.

40 Zie p. 333.

3 Wie waren er verantwoordelijk voor bewuste ingrepen in prologen?

Tekstcorrupties worden doorgaans op het conto van slordige of creatieve kopiisten geschreven. Dat is ongetwijfeld waar voor verschrijvingen en andere fouten, maar daar waar het de bewuste ingrepen in de proloog betreft kan dit beeld genuanceerd en in zeker

[p. 337]

opzicht zelfs bijgesteld worden. Genuanceerd, omdat het mogelijk lijkt om een aantal ingrepen in verschillende prologen toe te schrijven aan één persoon, en bijgesteld, omdat een aantal ingrepen niet door kopiisten, maar door de oorspronkelijke auteur lijken te zijn aangebracht.

De bewerking van de proloog (en de narratio) in de Dietsche Catoen in de Enaamse codex staat niet op zichzelf. Zo schrijft Beuken bijv. over de versie van Vanden levene ons heren in dat handschrift:

Omstreeks 1270 werd het gedicht opgenomen in het verzamelhandschrift, het Rijmboec van Oudenaarde (= de Enaamse codex, GS). Het kreeg daarbij een meer Westvlaamse inslag en onderging waarschijnlijk ook een bewerking, zoals met andere in deze codex opgenomen gedichten het geval was.⁴¹

Het valt niet uit te sluiten dat er in een verzamelhandschrift bij toeval een aantal reeds bewerkte teksten bijeengebracht worden. Het is echter minstens evengoed denkbaar, dat de bewerkingen van de verschillende teksten tot stand zijn gekomen op het moment dat de teksten in één handschrift verzameld werden. Onderzoek van de bewerkingstechnieken die in de betreffende teksten zijn gehanteerd, zou dit uit kunnen wijzen, vermits de tekstoverlevering dit mogelijk maakt. Beuken 1968 (p. 108-111) heeft dit onderzoek voor de Enaamse codex reeds op bescheiden schaal verricht, en komt tot de conclusie dat het zeer aannemelijk is dat er hier sprake is van één compilerende bewerker voor het hele handschrift (of eventueel een directe voorganger van het handschrift). Dat is overigens helemaal niet uniek. Er zijn meer voorbeelden van handschriften die meerdere bewerkte teksten bevatten, en waarvan het aannemelijk is dat er één bewerker of coördinator achter de bewerkingen zit. Eén daarvan is de beroemde Lancelot-compilatie, waarin naast een letterlijke vertaling van de Oudfranse Lancelot-trilogie zeven episodische Arthurromans geïnterpoleerd zijn. Minstens drie van die kortere romans zijn verkortend bewerkt, zoals blijkt uit vergelijking met de overgeleverde fragmenten van de oorspronkelijke, langere versies van deze romans.⁴² Deze bewerkingen zijn het gevolg van ‘een streven van de compilator om alle Middelnederlandse teksten die hij ter beschikking had, en waarvan hij de inhoud in verband kon

41 W.H. Beuken: Vanden levene ons heren. 2 delen, Zwolle 1968, p. 147, cursivering van mij, GS.

42 De Perchevael, de Wrake van Ragisel en de Ridder metter mouwen. Van een vierde roman, de Moriaen, bestaat ook nog een fragment, maar dat komt vrijwel letterlijk overeen met de tekst in de Lancelot-compilatie, en kan derhalve niet als bewijs gelden voor een eventuele bewerking. Dit in tegenstelling tot wat vaak gesuggereerd wordt (vgl. o.a. J. Janssens, ‘De Middelnederlandse Arturroman’, in: W. Verbeke, J. Janssens en M. Smeyers (ed.), Arturus rex. Volumen I: catalogus. Koning Artur en de Nederlanden, la matière de Bretagne et les anciens Pays-Bas. Leuven 1987, p. 282).

[p. 338]

brengen met die van de cyclus Lancelot-Queste-Mort in een verzamelwerk te verenigen’.⁴³ Dat heeft geleid tot één doorlopende tekst, waarbij alle prologen verdwenen zijn.⁴⁴

Een ander handschrift dat meerdere bewerkte teksten herbergt, is het Comburgse handschrift. Zo zijn er in dit handschrift van Der leken spieghel niet meer dan wat excerpten opgenomen, ontbreken de prologen van Van den neghen besten⁴⁵ en de Sidrac⁴⁶, is de proloog van de Dietsche Catoen teruggebracht van 46 tot twee verzen⁴⁷, en wijkt de versie van de Roman van de roos op veel plaatsen af van die in de andere handschriften.⁴⁸s Verder is het niet uitgesloten dat er onder de overige teksten in dit handschrift nog andere bewerkingen schuilen, maar dat is gezien de beperkte overlevering van de betreffende teksten meestal niet na te trekken.

Het is kortom niet geheel ongebruikelijk geweest, dat bij het samenstellen van een verzamelhandschrift een bewerking van de op te nemen teksten heeft plaatsgevonden.⁴⁹ Voorzover er gegevens voorhanden zijn, blijken de bewerkingen in de verschillende teksten van een handschrift redelijk op elkaar te lijken, of het nu gaat om een consequent bekortende (zoals in de Lancelot-compilatie) dan wel een deels uitbreidende en deels inkortende bewerking (zoals in de Enaamse codex⁵⁰).

Naast de samenstellers van verzamelhandschriften is er nog een andere categorie personen die verantwoordelijk gehouden kan worden voor een aantal bewuste ingrepen in prologen: de oorspronkelijke auteurs van de tekst. De kroongetuige hiervan is Jan van Boendale, die enkele van zijn teksten in meerdere geautoriseerde versies in omloop gebracht heeft.

Stein 1990 betoogde reeds dat Boendale zijn Brabantse yeesten in verschillende fasen geschreven heeft. De overgeleverde handschriften representeren allemaal een verschillende fase van de tekstgenese. De tekstoverlevering lijkt erop te wijzen dat Boendale telkens een nieuwe geautoriseerde versie op de markt bracht, en daarnaast een privé werkexemplaar in eigen bezit hield, waaruit dan weer de volgende versie groeide. Hij heeft daar waarschijnlijk verschillende malen de gegevens in zijn proloog op aangepast.⁵¹ Stein wijst vijf verschillende fasen aan, die allen de jongste Brabantse ontwikkelin-

43 W.P. Gerritsen: Die wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten. 2 delen, Assen 1963, p. 161.

44 Een mogelijke uitzondering hierop vormt de Moriaen, die in de versie van de Lancelot-compilatie een proloog van 29 verzen heeft. Het is evenwel lang niet zeker dat deze proloog een oudere versie representeert, het zou ook een uitbreiding van de hand van de compilator kunnen zijn. Vgl. o.a. J. te Winkel: Roman van Moriaen. Op nieuw naar het handschrift uitgegeven en van eene inleiding en woordenlijst voorzien door...Groningen 1878, p. 22 vv.

45 Bovendien is de narratio van deze tekst ook voornamelijk verkortend bewerkt.

46 Alsmede de proza-inleiding, de epiloog en 200 van de 421 vragen uit de narratio (vgl. Van Tol 1934 (zie noot 22) m.n. p. 34).

47 Bovendien is de tekst voornamelijk verkortend bewerkt (vgl. A. Beets: De ‘Disticha Catonis’ in het Middelnederlands. Groningen 1885, m.n. p. 22-24).

48 Het lijkt erop dat de bewerker van de Comburgse versie gewerkt heeft met een Middelnederlandse en een Oudfranse legger naast elkaar. Vgl. D. E. van der Poel: De Vlaamse Rose en Die Rose van Heinric. Onderzoekingen over twee Middelnederlandse bewerkingen van de Roman de la Rose. Hilversum 1989, p. 21-25.

49 Er zijn nog meer handschriften aan te wijzen, zoals bijv. het zgn. Heber-Serrure handschrift (Gent, UB 1374) en het Weense handschrift van de Tweede partie van de Spiegel historiael (Wenen, ONB 13.708), beide met naast volledige teksten een aantal excerpten van omvangrijke teksten.

50 Vgl. Beuken 1968 (zie noot 41), p. 111.

51 Zie hierboven, p. 8.

[p. 339]

gen van Boendales tijd betroffen, en dus achteraan in diens werkexemplaar toegevoegd werden.⁵² Er kan echter nog een zesde fase aan de ontstaansgeschiedenis van deze tekst toegevoegd worden, zij het in de andere chronologische richting. In hs. Antwerpen, SB B 15.828 gaat aan de oorspronkelijke versie van de Brabantse yeesten⁵³ (inclusief de proloog!) een voorgeschiedenis vooraf, waarin in ongeveer 1200 verzen de genealogie van de Brabantse hertogen wordt teruggevoerd op Noach, om o.a. via diens zoon Japhet, de Trojaan Hector en Silvius Braboen de aansluiting te maken met Pepijn van Landen⁵⁴. Aan deze genealogie gaat een nieuwe proloog van 112 verzen vooraf⁵⁵, die opgedragen is aan hertog Jan III van Brabant:

Hertoge Jan van Brabant
Die derde vanden name int landt

...
Ontfaet dit boexken eist v bequame
Ende ontfanckelijc zo dunct my
Dat mijn pijne bestaet sy
Ende den tijt die icker toe doe
Ende en eest oic niet alsoe
Soe sal my dat herte verseeren
Want ic maect in uwer eeren

Vers 38 laat er geen twijfel over bestaan dat de tekst speciaal ter ere van hertog Jan III geschreven is. Dat betreft dan met name de nieuwe passage met de voorgeschiedenis van de oorspronkelijke Brabantse yeesten⁵⁶. Het lijkt mij zeer waarschijnlijk dat achter deze uitbreiding van de Brabantse yeesten niemand anders dan Jan van Boendale zelf zit. Dat moge onder andere blijken uit zijn zeer intensieve ‘literaire relatie’ met Jan III, een relatie die overigens ook juist door deze passage meer reliëf krijgt. Er kan m.i. zelfs een scherper beeld van Boendales biografie mee verworven worden. Boendale begon zijn carrière als dichter waarschijnlijk in dienst van de Antwerpse schepen Willem van Bornecolve, die hij ongetwijfeld beroepsmatig (Boendale was schepenklerk in Antwerpen) heeft leren kennen, en voor wie hij in 1316 zijn Brabantse yeesten schreef. Een decennium later heeft Boendale een machtiger mecenas gevonden in de persoon van Rogier van Leefdale, de burggraaf van Brussel,

52 Waarbij in een enkel geval een bepaalde passage elders in de tekst ingeschoven werd.

53 Die de genealogie van de Brabantse hertogen oppakt bij Pepijn van Landen, zesde eeuw na Chr.

54 Vgl. ook A.L.H. Hage: Sonder favele, sonder lieghen. Onderzoek naar vorm en functie van de Middelnederlandse rijmkroniek als historiografisch genre. Groningen 1989, p. 148-149. De toegevoegde genealogie heeft waarschijnlijk invloed uitgeoefend op verschillende Latijnse en Dietse kronieken, waaronder Die alder excellenste cronyke van Brabant en de Latijnse kroniek van Willem van Berchem, die als bron de ‘Historia Joannis Clerici’ (= de geschiedenis van Jan de klerk) noemt. Vgl. o.a. J.F.D. Blote, ‘Das Aufkommen der Sage von Brabon Silvius dem brabantischen Schwanritter’, in: VKNAW afd. d. lett., Nieuwe reeks V, 4 (1904), p. 51-62, en A. Ampe, ‘Walter Bosch, monnik van Affligem, en zijn twee bewerkingen van Jan van Boendale's Brabantsche Yeesten’, in: Bijdragen tot de geschiedenis 60 (1977), p. 1-84, m.n. p. 52-54, die deze bronverwijzing als een pseudo-Joannes Clericus afdoen. Tussen de genealogie en de oorspronkelijke Brabantse yeesten staan nog twee anecdotes over de hertogen Jan I en Jan III, die vrijwel letterlijk ook terug te vinden zijn in Hennen van Merchtenens Cornicke van Brabant, vs. 3225-3300 en 2879-2953. De versies uit het Antwerpse handschrift zijn uitgegeven in resp. Willems' editie van de Slag van Woeringen, p. 346-348 en Willems' editie van de Brabantse yeesten, p. 602-604. Overigens komen beide anecdotes ook nog voor in het hs. Leiden, UB Ltk 1019 van de Brabantse yeesten, maar dan vrijwel achteraan in de tekst (fol.200r en 201r).

55 Uitgegeven in de bijlagen van Willems' editie van de Brabantse yeesten (p. 599-602).

56 Al suggereert de proloog uiteraard dat de hele tekst ter ere van Jan III geschreven is.

[p. 340]

voor wie hij zijn Der leken spieghel en Jans teesteye schreef.⁵⁷ Na de dood van Leefdale heeft Boendale uitsluitend nog maar teksten aan hertog Jan III opgedragen: Melibeus, Dietsche doctrinael en Boec vander wraken. Maar naast deze teksten zijn ook de Brabantse yeesten en Der leken spieghel aan de hertog opgedragen. Opmerkelijk daarbij is dat deze beiden teksten reeds eerder aan een ander opgedragen waren. Hoe kan dit nu verklaard worden? Alles wijst er m.i. op dat Boendale na de dood van zijn mecenas Rogier van Leefdale (1334) de begunstiging van zijn literaire activiteiten nog hoger op de maatschappelijke ladder is gaan zoeken, aanvankelijk met zijn twee meesterwerken, gekleed in een nieuw jasje, en later met nieuw materiaal. De wijze waarop dat gebeurd is met de Brabantse yeesten, is hierboven beschreven. Een vergelijkbare directe relatie tussen Boendale en de hertog wordt gesuggereerd in de opdracht in de epiloog van Der leken spieghel die later aan de tekst is toegevoegd:

Edel heere machtich ende hoghe
Lottrijcs brabans limborchs hertoghe
Van valkenborch daer toe meere
Van hoesdein ende van breeda heere

...
Heere desen bouc ende dit werc
Soe gheeft v Jan v arme clerc
Uwer eerliker ghewelt nv.

(geciteerd naar hs. 's-Gravenhage, KB, KNAW XXIII, fol. 159r-v)⁵⁸

Wellicht is Boendale zelf wel verantwoordelijk voor de verwijdering van de opdracht aan Rogier van Leefdale en voor de aanpassing van de inhoudstafel.⁵⁹ De handschriftelijke overlevering sluit dat laatste zeker niet uit: voor zover valt na te gaan, komt de toegevoegde epiloog alleen maar voor in handschriften met een aangepaste inhoudstafel. Voor wat betreft de weglating van de opdracht aan Rogier van Leefdale is de zaak echter complexer: hs. Brussel combineert de toegevoegde epiloog met de verkorte proloog, maar het Haagse KNAW-handschrift bevat zowel de toegevoegde epiloog als de verkorte proloog. Hoe het ook zij, Boendale blijkt niet alleen van de Brabantse yeesten verschillende geautoriseerde versies gepresenteerd te hebben, maar ook van Der leken spieghel.

57 In zijn Corte cronike van Brabant uit 1322 lijkt Boendale met een heilwens gericht aan Jan III (vs. 27-32) te zinspelen op een nóg hoger mecenaat. In vergelijking met zijn overige opdrachten aan beschermheren, die alle even duidelijk zijn, is deze passage echter te vaag om er een ondubbelzinnig mecenaat van Jan III aan te verbinden.

58 Die opdracht is overgeleverd in de hss. Brussel, KB 15.658 en 's-Gravenhage, KB KNAW XXIII. Vgl. ook D. Kinable, ‘De opdrachten in Boendales Jans teesteye en Der leken spieghel als receptiegegeven’, in: M. de Clercq e.a. (red.): Ingenti spiritu. Huldealbum opgedragen aan Prof. Dr. W.P.F. de Geest ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag. Brussel 1989, p. 131-163.

59 Vgl. resp. noot 27 en 335.

[p. 341]

Met deze gegevens in de hand is het verleidelijk om ook de weglating (of betreft het toch een toevoeging?) van de opdracht in de Dietsche doctrinael aan Jan III⁶⁰ aan Boendale toe te schrijven. Er zij immers aan herinnerd dat de bewerking van deze proloog reeds zeer vroeg in de tekstoverlevering tot stand kwam.

Het is m.i. hoogst onwaarschijnlijk dat Boendale hiermee een uitzonderingspositie innam.⁶¹ Het is zelfs veel aannemelijker dat de meeste auteurs zeer nauw betrokken bleven bij de eerste lotgevallen van hun teksten, dan dat zij de greep op hun werk direct na de voltooiing ervan verloren. Er moet dan ook terdege rekening mee gehouden worden dat er achter meerdere ingrepen in de prologen de hand van de auteur schuilgaat. Er zijn m.i. redenen om aan te nemen dat de toegevoegde voorrede van de Slag van Woeringen kort na de totstandkoming van de tekst geschreven is. En niets sluit uit dat Jan van Heelu de auteur van beide tekstgedeelten is. En waarom zou Jacob van Maerlant niet persoonlijk verantwoordelijk zijn voor de toevoeging van de index die aan de Spiegel historiael of de Rijmbijbel (of wellicht zelfs beide) voorafgaat?

Voor de bewijsvoering van deze en andere individuele gevallen zou ik mij op zeer glad ijs begeven. Dat doet echter niets af aan het gegeven dat wij voortaan bij de overleveringsgeschiedenis van een tekst niet meer klakkeloos heen kunnen om de rol die de oorspronkelijke auteur gespeeld heeft bij veranderingen in de tekst. Dat wordt nog versterkt door gegevens uit de ons omringende literaturen. Jean Froissart schreef bijv. twee verschillende versies van zijn Meliador. En in een recent artikel komt Bumke tot de verbijsterende conclusie dat vrijwel de gehele Middelhoogduitse hoofse epiek⁶² is overgeleverd in twee versies, die beide chronologisch gezien heel dicht bij de originele versie staan.⁶³ Omdat de overlevering van deze parallelversies nergens ondubbelzinnig wijst op twee auteursversies, vermijdt Bumke deze conclusie. Hij laat echter doorschemeren dat het waarschijnlijk is dat de auteurs als eerste in aanmerking komen voor het totstandkomen van deze parallelversies. Het feit dat het om een ander type teksten (en bovendien uit een vroegere periode) gaat dan bij de Middelnederlandse teksten met parallelprologen, wijst m.i. meer op een zeer wijdverbreide traditie dan op een toevallige over-

60 Zie p. 327.

61 Vgl. de opmerkingen over de Oudfranse en de Middelhoogduitse literatuur hieronder.

62 Waaronder vrijwel al de ‘toppers’: Veldekes Eneit, Hartmanns Erec en Iwein, Wolframs Parzival en Titurel, Gottfrieds Tristan, het Nibelungenlied, etc.

63 J. Bumke, ‘Untersuchungen zur Überlieferungsgeschichte der höfischen Epik im 13. Jahrhundert. Die Herbortfragmente aus Sklokloster. Mit einen Exkurs zur Textkritik der höfischen-Romane’, in: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 120 (1991), p. 257-304. Zie m.n. de Exkurs, p. 285-304.

[p. 342]

eenkomst. Zo zijn bijv. ook de liederen van de Duitse dichter Michel Beheim (midden 15de eeuw) overgeleverd in verschillende redacties die gerelateerd zijn aan verschillende mecenassen.⁶⁴

Het is ons niet gegund om (retrospectief) over de schouders van auteurs, bewerkers en kopiisten mee te kijken, waardoor ons beeld van de literaire productie altijd beperkt zal blijven. Op basis van een betrekkelijk aantal klein gegevens blijkt het echter wel mogelijk om differentiëringen aan te brengen in dat beeld van de productie en de latere lotgevallen van literaire teksten. Deze differentiëringen verdienen een verdere uitdieping, die binnen het kader van mijn onderzoek niet mogelijk is.

64 Vgl. M.G. Scholz, Zum Verhältnis von Mäzen, Autor und Publikum im 14. und 15. Jahrhundert. ‘Wilhelm von Österreich’ - ‘Rappoltsteiner Parzival’ - ‘Michel Beheim’. Darmstadt 1987, m.n. p. 126-128 en 179-180.

4 Besluit

In dit artikel is een massa van gegevens aan de orde gekomen (en een nog veel grotere massa is er op mijn bureau blijven liggen), waar vaak boude uitspraken aan vastgeknoopt zijn. Ik besef dat een aantal van deze uitspraken in de toekomst genuanceerd moeten worden, en dat sommige wellicht gefalsifieerd zullen worden. Dat lijkt echter inherent aan de opzet van het onderzoek dat achter dit artikel schuilt. Wie bij een zo gehavende tekstoverlevering als die van de Middelnederlandse literatuur algemene uitspraken wil doen over corrupties, bewerkingen en originaliteit in teksten, dient zich noodgedwongen breed te oriënteren en een brede bewijsvoering te leveren, om een zo groot mogelijke mate van waarschijnlijkheid aan de uitkomsten te kunnen verbinden. De winst die zo in de breedte geboekt wordt, moet echter voor een deel in de diepte worden prijsgegeven. Het is bijvoorbeeld ondoenlijk om alle secundaire literatuur betreffende de onderzochte onderwerpen en teksten te overzien. Daarnaast dienen er bij voorbaat twee bedenkingen gemaakt te worden bij de reikwijdte van het hier gepresenteerde onderzoek.

Op de eerste plaats kan men zich afvragen of de conclusies die hier getrokken worden ten aanzien van prologen, overdraagbaar zijn op de narratio (ik denk dan met name aan de conclusies over de beperkte mate van corruptie in de overlevering). Een proloog heeft

[p. 343]

een belangrijke taak in het voorbereiden van het publiek op een tekst, en dat zullen de kopiisten ook beseft hebben. Dit besef, alsmede het feit dat ze met frisse moed aan een nieuwe klus (ten minste wanneer het geen vervolgtekst in een verzamelhandschrift betrof) begonnen, kan de oplettendheid natuurlijk positief beïnvloed hebben. Toch vraag ik mij af of dat werkelijk zo'n groot verschil uitgemaakt zal hebben. Er ligt overigens materiaal genoeg om dit aspect nader te onderzoeken, te beginnen bij bijv. de Rijmbijbel, Der naturen bloeme⁶⁵ of de Dietsche doctrinael.

De tweede bedenking betreft de onevenwichtige verdeling van de verschillende genres in mijn onderzoeksmateriaal. De in het onderzoek altijd sterk in trek zijnde wereldlijke epiek is in de (handschriftelijke overlevering van de) Middelnederlandse literatuur fors ondervertegenwoordigd. De prologen van bijv. de Walewein, Floris ende Blancefloer en Seghelijn van Jherusalem zijn in slechts één handschrift bewaard gebleven, die van de Roman van Limborch in twee (waarvan één in een Ripuarisch afschrift⁶⁶), en van de meeste ridderromans is zelfs helemaal geen proloog overgeleverd. De vraag is nu of je de resultaten van een onderzoek naar teksten als de Rijmbijbel, de Brabantse yeesten en de Dietsche doctrinael mag projecteren op deze ridderepiek. Voorzichtigheid is uiteraard altijd geboden, maar er zijn verschillende argumenten te noemen die ons tot een positief antwoord kunnen leiden. Zo hebben de ridderromans in hetzelfde milieu als de meeste andere teksten gefunctioneerd, hetgeen niet alleen blijkt uit de mecenaatsopdrachten en uit tekstimmanente gegevens⁶⁷, maar ook uit de secundaire handschriftelijke overlevering: hs. Leiden, UB Ltk 191⁶⁸ bevat een combinatie van ridderepiek (Ferguut en Floris ende Blancefloer) met fabels (Esopet), hagiografie (Der ystorien bloeme) en lekendidactiek (Bediedenisse vander missen en Dietsche doctrinael). Bovendien blijkt de kopiist van de Ferguut niet alleen gewerkt te hebben aan andere handschriften met ridderepiek (o.a. van de Roman van Limborch, de Roman van Cassamus en Alexanders geesten), maar ook aan handschriften van de Rijmbijbel en de Spiegel historiael.⁶⁹

Ervan uitgaande dat dit geen uitzondering geweest is⁷⁰, kan hieruit afgeleid worden dat de produktie van handschriften niet in twee

65 De handschriften Den Haag, KB 76 E 4 en Den Haag, KB KNAW XVI bieden bijv. een unieke gelegenheid om een kopiist als het ware aan het werk te zien, omdat het eerste handschrift een directe kopie van het tweede blijkt te zijn (vgl. A. van Panthaleon van Eck-Kampstra, ‘Jacob van Maerlant's “Der Naturen Bloeme”. Twee notities over handschriften’, in: Het boek derde reeks, deel 26 (1963-1964), p. 222-232.

66 Daarnaast bestaat er nog een Middelhoogduitse bewerking. Al deze gegevens zijn gemakkelijk te vinden in H. Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. 2 delen, Deventer 1988.

67 Zo blijken bijv. Van Maerlant en Van Boendale helemaal niet de burgerlijkdidactische auteurs waar men ze tot voor kort hield. Voor hun oeuvre hadden ze primair een adellijk publiek voor ogen, en pas op de tweede plaats (mogelijk) ook de lagere lekenstanden (zie o.a. Kïnable 1989 (zie noot 58) en Van Oostrom 1985 (zie noot 29)).

68 Weliswaar een convoluut, maar waarschijnlijk reeds in de middeleeuwen bijeengebonden (zie Kienhorst 1988 (zie noot 66), p. 37-38).

69 Zie H. Kienhorst en H. Mulder, ‘Copiisten van Middelnederlandse literaire handschriften’, in: Dokumentaal 15 (1986), p. 93-95, m.n. p. 94.

70 Zie ook de andere voorbeelden in Kienhorst en Mulder 1986.

[p. 344]

afgesloten circuits, één voor de ridderepiek en één voor de meer belerende literatuur, plaatsvond. Een stap verder redenerend kan men zich afvragen of deze kopiisten de ene tekst anders (slordiger of creatiever) overschreven dan de andere. Eerlijk gezegd lijkt mij dat niet erg waarschijnlijk. Het is daarom niet al te gewaagd om te veronderstellen dat de schriftelijke overlevering van de wereldlijke epiek in principe niet sterk afwijkt van die van andere op een lekenpubliek gerichte literatuur.⁷¹ Er is echter een complicatie vanuit een andere hoek, namelijk die van de orale traditie. In haar dissertatie over de Renout van Montalbaen komt Spijker 1990 tot de conclusie dat er tussen de Oudfranse bron en de Middelnederlandse bewerking verschillen voorkomen, die uitsluitend te verklaren zijn vanuit een orale (mogelijk deels Dietse) traditie.⁷² Over de orale traditie in de Middelnederlandse literatuur is nog niet veel bekend, maar het lijkt op voorhand waarschijnlijk dat het m.n. voor de oudere wereldlijke epiek moeilijk uit te maken is of een tekst van het begin af aan in een schriftelijke traditie geplaatst moet worden, of dat er een orale fase aan het vastleggen op schrift voorafgegaan is. In dat laatste geval is het uiteraard erg gevaarlijk om te werken met een begrip als oorspronkelijke versies. In de latere fase van de Middelnederlandse literatuur heeft de schriftelijke traditie (zowel de produktie van teksten als de overdracht op het publiek) geleidelijkaan de overhand gekregen. Zo zal Jacob van Maerlant zijn teksten direct op schrift vastgelegd hebben, en ze vermoedelijk niet uit het hoofd voorgedragen hebben. De omvang en complexiteit van zijn oeuvre maken dat m.i. onwaarschijnlijk.

Overigens lijkt het wel degelijk mogelijk om verschillende literaire circuits, met verschillende overleveringstradities aan te wijzen. Het betreft dan niet het verschil tussen ridderepiek en didactische literatuur, maar tussen ‘literaire’ en ‘niet-literaire literatuur’, zoals Mertens 1991 die beschrijft voor de artesteksten en de niet-literaire geestelijke teksten. De niet-literaire literatuur heeft een ‘directe functionaliteit’ en een ‘daarmee samenhangende variatieflexibiliteit en publieksgerichtheid....De grote literaire teksten danken daarentegen hun voortbestaan aan de eerbiediging van de tekst, die steeds herlezen wordt’.⁷³ Zo zou bijv. de ingewikkelde overlevering van (de

71 Dat ligt wellicht anders voor de literatuur die bedoeld is voor een kloosterpubliek of andere religieuze groeperingen. Vgl. bijv. de secundaire receptie van Dirc van Delfts Tafel vanden kersten ghelove zoals die beschreven wordt in F.P. van Oostrom e.a., ‘Dirc van Delft en zijn lezers’, in: W. van den Berg en J. Stouten: Het woord aan de lezer. Zeven literatuurhistorische verkenningen. Groningen 1987, p. 49-71, m.n. p. 58-63.

72 Vgl. I. Spijker, Aymijns kinderen hoog te paard. Een studie over Renoud van Montalbaen en de Franse Renaut-traditie. Hilversum 1990, p. 252-254.

73 Th. Mertens, ‘Niet-literaire literatuur’, in: W.P. Gerritsen, A. van Gijsen en O.S.H. Lie, Een school spierinkjes. Kleine opstellen over Middelnederlandse artesliteratuur. Hilversum 1991, p. 121.

[p. 345]

proloog van) de Natuurkunde van het gheheelal verklaard kunnen worden.

Met deze bedenkingen in het achterhoofd wil ik nog kort mijn uitgangspunt en uitkomsten resumeren. Wie onderzoek wil doen naar de intentie van auteurs en de primaire functie van teksten, dient zich af te vragen of het materiaal dat hij of zij voorhanden heeft wel geschikt is voor een dergelijk onderzoek. Wanneer immers mocht blijken dat een overgeleverd handschrift een bewerkingsfase binnen een tekstoverlevering representeert, dan is het moeilijk om het werk van de oorspronkelijke auteur van dat van de bewerker te onderscheiden. Om een antwoord te krijgen op de vraag naar de oorspronkelijkheid van Middelnederlandse prologen, heb ik ervoor gekozen de tekstoverlevering van zoveel mogelijk prologen van teksten nader onder de loep te nemen. De uitgangshypothese was dat als er tussen de verschillende redacties van één proloog weinig significante varianten en corrupties te vinden zijn, de kans op een betrouwbare overlevering van de proloog groot is; en dat als er in de verschillende teksten een patroon van betrouwbare tekstoverlevering te vinden is, dit (onder enig voorbehoud) gunstige consequenties heeft voor de beoordeling van de slechts in één handschrift overgeleverde teksten. Mochten daarentegen de resultaten van het onderzoek erg diffuus zijn, dan zou dat duiden op een niet erg betrouwbare tekstoverlevering. Dat laatste is echter niet het geval. Het aantal corrupties in de onderzochte prologen is betrekkelijk gering, en heeft binnen de tekstoverlevering geen kettingreacties van door fouten veroorzaakte nieuwe fouten tot gevolg gehad. De slordigheid van de kopiisten is derhalve zeer relatief.

Bewuste ingrepen in prologen zijn wel degelijk aanwezig, maar ook hier valt de frequentie enorm mee. Prologen die meerdere keren bewerkt zijn, zijn er nauwelijks. Bovendien is bij de meeste varianten te beredeneren wat de oorspronkelijke versie geweest moet zijn, en wat de reden van de ingreep was. De enige complicerende factor die uit dit onderzoek naar voren komt, is het gegeven dat voor een aantal bewerkingen van prologen de auteur zelf heel sterk als aanstichter in aanmerking komt. Het begrip oorspronkelijke versie komt hierdoor in het gedrang: als een auteur twee versies van een

[p. 346]

tekst het licht doet zien, wat moeten wij dan beschouwen als de ‘geautoriseerde’ versie? In het geval van een nieuw mecenaat zou je kunnen betogen dat er sprake is van twee geautoriseerde versies, maar geldt dat ook voor bijv. de met een voorrede uitgebreide Slag van Woeringen (ervan uitgaande dat de uitbreiding aan Van Heelu mag worden toegeschreven)? Overigens is deze bevinding niet alleen maar als een lastige complicatie te beschouwen. Integendeel, het is in feite een interessante aanvulling op ons inzicht in de werkwijze van de Middelnederlandse dichters: na het voltooien van een tekst werd deze niet automatisch publiek bezit, maar bleef de auteur er zelf het beheer over houden (althans minstens in een aantal gevallen), soms tot over de grenzen van het mecenaat heen (vgl. p. 340).

Dat alles leidt tot de verheugende conclusie dat het nog niet zo slecht gesteld is met de overlevering van de oorspronkelijke versies van de Middelnederlandse prologen. De teksten zullen steeds met de nodige omzichtigheid bekeken moeten worden, maar in grote lijnen hoeft niet aan de betrouwbaarheid getwijfeld te worden.

Het lijkt mij tot slot dringend gewenst dat er een uitgebreid onderzoek wordt ingesteld naar de produktie, verbreiding en receptie van de Middelnederlandse literatuur. De sleutel tot vele vragen over de Middelnederlandse letterkunde ligt immers besloten in de overgeleverde handschriften: hoe sterk wijken zij af van de oorspronkelijke versies van teksten; hoe betrouwbaar zijn de kopiisten; hoe frequent en hoe sterk werden teksten bewerkt; waarom werden teksten bewerkt; welke rol speelden de oorspronkelijke auteurs daarbij; etc. Een ondubbelzinnig antwoord op deze vragen zou het ons mogelijk maken om meer greep te krijgen op de produktie en de primaire en secundaire receptie van de Middelnederlandse literatuur, een inzicht dat in wezen aan de basis zou moeten staan van elk verder onderzoek. Ik hoop hieraan in dit artikel een eerste impuls te hebben gegeven.

Adres van de auteur:

Rembrandt van Rijnstraat 9

5831 BA Boxmeer