Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 108

[p. 143]

J.B. Oosterman
Maerlant bewerkt

Over ‘Die Clausule van der Bible’ en een berijmd gebed

Men mochte nemmermeer Marie / Ontbinden al die prophecie / Die men vint van u bescreven, schrijft Jacob van Maerlant in strofe 24 van Die Clausule van der Bible.¹ Het is de afsluiting van een reeks Mariatypologieën die het eerste gedeelte van dit strofische gedicht beslaat (de strofen 3 tot en met 23). Vrijwel dezelfde typologieën zijn te vinden in Maerlants Scolastica of Rijmbijbel, de vertaling/bewerking van de Historia scolastica van Petrus Comestor.² In het werk van Comestor ontbreken de typologieën die Maerlant in zijn vertaling heeft ingelast. Een bron voor deze typologieën is tot op heden niet geïdentificeerd, en het is niet uit te sluiten dat Maerlant niet van één bron gebruik maakte, maar bijvoorbeeld heeft geput uit verschillende latijnse hymnen of tractaten,³ waarover hij zeker heeft kunnen beschikken. Koen Goudriaan heeft onlangs betoogd dat er wel een identificeerbare bron moet zijn geweest, die hij evenwel tot op heden niet heeft kunnen aanwijzen.⁴ Vooralsnog blijft de vraag naar de herkomst van de typologieën bij Maerlant onbeantwoord.

In de Middelnederlandse letterkunde vóór de rederijkers zijn Mariatypologieën schaars. Wel talrijk zijn teksten waarin Maria sterre der zee, wijnrank, bron, Eva, bruid etcetera wordt genoemd. Het zijn beelden die zijn te herleiden tot oudtestamentische prefiguraties, en als zodanig zijn op te vatten als typologieën. Maar het zijn veeleer epitheta geworden, waarbij de directe, expliciete verbinding met de prefiguratie niet meer gemaakt wordt. Reeksen, als bij Maerlant, waar nadrukkelijk een ver-

1 Aangehaald naar Leendertz 1918. Het gedicht komt in één handschrift voor, te weten Groningen, UB 405, f. 213v-216ra.

2 Zie voor de relatie tussen beide reeksen typologieën Janssens 1963, 283-320, en Goudriaan 1991, 45-49.

3 Zie Leendertz 1918, XCII, en Te Winkel 1892, 69-70.

4 Goudriaan 1991, 47.

[p. 144]

binding wordt gelegd tussen prefiguratie en Maria zijn met een lantaarntje te zoeken.⁵

Eén ervan is te vinden in het gebedenboek New York, Pierpont Morgan Library, M. 76, vervaardigd rond 1420 in Brugge, dat wordt gerekend tot de Goudrankengroep, een groep van handschriften die alle vermoedelijk zijn verlucht door Brugse miniaturisten, voornamelijk werkzaam in het tweede kwart van de vijftiende eeuw. Het bevat vele berijmde gebeden in het Middelnederlands en in het Middelnederduits.⁶ Het merendeel van de Middelnederduitse teksten lijkt oorspronkelijk Middelnederlands te zijn. Dit geldt in elk geval voor Unser vrouwen blijtscepe vij, de zeven vreugden van Maria, ghefighureert na der older wet. Bij elk van de vreugden van Maria vinden we enkele typologieën.⁷

Ook in Brugge vervaardigd, rond 1430 of iets later, en eveneens behorend tot de Goudrankengroep is het gebedenboek Brussel, KB, 18.270.⁸ Het handschrift bevat verschillende teksten die ook elders, vooral in vroeg-vijftiende-eeuwse gebedenboeken uit Brugge worden aangetroffen,⁹ en daarnaast diverse teksten die alleen hier voorkomen. Daaronder zijn glossengebeden op het Ave Maria en het Salve regina, en gebeden waarin gebeurtenissen uit het leven van Jezus in kort bestek worden verteld. Vooral het geboorteverhaal krijgt, in vergelijking met wat elders wordt gevonden, uitgebreide en gedetailleerde aandacht. Eén van de gebeden die behalve in dit handschrift ook elders voorkomen is Hu lovic hemelsce conighinne, een gebed tot Maria, dat is uitgegeven door R. Lievens.¹⁰ In de uitvoerige aantekeningen bij deze tekst wijst Lievens op enkele parallellen met Maerlants Clausule.

O Soete tabernakel ons heeren, een berijmd Mariagebed, is evenals het hiervoor genoemde Hu lovic hemelsce conighinne overgeleverd in het handschrift Brussel, KB, 18.270 (f. 73v-75r). De tekst is niet elders aangetroffen. Het gebed bestaat uit 57 verzen, die zijn te verdelen in 13 strofen van 4 verzen en een slotstrofe van 5 verzen. Overigens ontbreekt in de opmaak van het handschrift elke aanwijzing voor een dergelijke indeling in strofen. De inhoud van de tekst en de retorische structuur wijzen wel in die

5 Opmerkelijk is wel dat het merendeel hiervan afkomstig lijkt uit Brugge. Zie Lievens 1985, 21-24 en Cardon 1985, 164.

6 Zie hierover Leloux 1976 en de aanvulling in Deschamps 1978.

7 Uitgegeven door Leloux 1977.

8 De datering van dit handschrift is enigszins onzeker. Lievens 1990 kiest voor een datering rond 1420. Zelf sluit ik me liever aan bij Cardon 1985, die het handschrift dateert rond 1430-1440. Zie hierover mijn bijdrage in de in 1992 te verschijnen bundel met artikelen over Middelnederlandse lyriek, die onder redactie staat van prof. dr. F. Willaert.

9 Zie over deze Brugse gebedenboeken, en hun onderlinge relaties, mijn in n. 8 genoemde artikel.

10 Lievens 1990. De andere vindplaats van deze tekst is het handschrift Londen, BL, Add. 39.638 f.143r-145v (anders dan Lievens meldt, is dit handschrift wel gefolieerd).

[p. 145]

richting: elke eenheid van vier verzen bevat een typologie en een bede tot Maria, en begint in bijna alle gevallen met de aanhef Ghi sijt.

O Soete tabernakel ons heeren is een vermoedelijk vijftiende-eeuwse bewerking van Die Clausule van der Bible. De tekst bevat na de openingsstrofe een dertiental typologische strofen, waarin de typologieën uit de strofen 13, 14 en 16-23 van Maerlants Clausule op de voet worden gevolgd. Uit dit strofische gedicht worden de oudtestamentische prefiguraties soms vrijwel letterlijk overgenomen. De daarop volgende aanspraak of bede tot Maria wordt nooit letterlijk overgenomen. Wel volgt er in het Brugse gebed steeds een vergelijkbaar vervolg. De bewoordingen zijn evenwel ‘zelfstandig’, dat wil zeggen niet ontleend aan de betreffende strofe uit Maerlants Clausule, maar uiteraard sterk gebonden aan de middelnederlandse traditie van mariale beeldspraak, die al in de Clausule is aan te treffen, en die in vroegvijftiende-eeuwse gebeden een breed spectrum van uitdrukkingsmogelijkheden kent.

Is het berijmde gebed een navolging van Die clausule van der bible? De overeenkomst, die hieronder wordt gedemonstreerd, is zo sprekend dat daarover weinig twijfel hoeft te bestaan. De mogelijkheid dat beide teksten op eenzelfde bron teruggaan vormt geen verklaring voor de soms zeer grote tekstuele parallellen.¹¹ De conclusie lijkt gerechtvaardigd dat de auteur van O soete tabernakel ons heeren Maerlants gedicht heeft bewerkt.

Alvorens uitvoeriger in te gaan op enkele aspecten van gebed en Clausule volgt hieronder de volledige tekst van het gebed¹² met daaronder, ingesprongen, de parallelle fragmenten uit de Clausule¹³ die zijn bewerkt. De meest evidente overeenkomsten zijn in beide teksten door mij gecursiveerd.

O Soete tabernakel ons heeren
Siborie daer god in lach
Wilt mine droufheit van mi keeren
Duer hu kint dat soete lam

11 Zie bijvoorbeeld ook de vss. 33 en 37. Dit zijn de twee uitzonderingen waar het aanhef van de strofe betreft. In plaats van Ghi sijt zie we hier Van...si di, en hierin volgt de tekst van het gebed de Clausule.

12 Diplomatisch uitgegeven naar het handschrift. De i en j, en u en v zijn genormaliseerd naar de moderne spelling.

13 Naar de editie Leendertz 1918, met weglating van interpunctie.

[p. 146]

5

Ghi sijt manna dat hemelsche broot

 

Dat voede die kindren van israhel⁺

 

Dies wilt betren minen noot

 

Van luciferre den viant fel

 

Ghi sijt manna van soeter smake

 

Dies die Joden ghene brake

 

Hadden binnen viertich jaren

 

Doe si laghen buten den dake

 

Ende hem altoos enghene sake

 

In die woestine ghebrac tewaren (157-163)

 

 

 

Ghi sijt die steen daer onse heere

10

Scone water huut dede sprijnghen

 

Doer des goets moyses heere⁺

 

Dies brinc int beste al mine dijnghen⁺

 

Ghi sijt die steen daer wilen dede

 

God dor Moyses ghebede

 

Die clare fonteine uut springhen. (170-172)

 

 

 

Ghi sijt oec die pot van goude⁺

 

Daer manna ruste in nam

15

Dies wilt mi bringhen ter vroude

 

Van der duvelen vreesen

 

Ghi sijt die pot van finen goude

 

Daer manna in rusten woude

 

Die God van den hemel sende (196-198)

 

 

 

Ghi sijt die roede die note drouch

 

Die verdroecht was te vooren

 

Dies bittert mijn onghewout

20

Edele vrouwe sonder dooren

 

Ghi sijt die dorre roede die oude

 

Dien noten droech bi Goods ghewoude (199-200)

 

 

 

Ghi sijt die slijnghere daer david

 

Goliase mede wierp doot

 

Dies biddic hu dat ghi mi verblijt

 

Edele vrouwe hets mine noot

 

Ghi sijt die slingher daer die boude

 

David mede te sire vroude

 

Den starken Goliase schende (202-204)

+ (hs. irahel)

+ (hs. Daer)

+ (hs. brint)

+ (hs. pat)

[p. 147]

25

Ghi sijt die sterre van der meere

 

Daer balam of sprac die oude

 

Dies lost mi uten zeere

 

Rose lelye werde corsoude

 

Der scrifturen horic lien

 

Dat wilen soude vermaledien

 

Balaam dat Joodsche here

 

Aldaer sprac hi van Marien

 

Scone in sire prophecien

 

Ende hietse sterre van der mere (209-214)

 

 

 

Ghi sijt yael die ruese cleene⁺

30

Die sisaroene den ruese verwan⁺

 

Die al die werelt ontsach ghemeene

 

Moeder gods nu troost mi dan

 

Ghi sijt Jahel die vrouwe cleine

 

Die Sisaroene versloech alleine

 

Die so starc was ende so mare

 

Alt tfolc ontsaghene ghemeine (222-226)

 

 

 

Van jesse sidi die roede

 

De welke drouch godlike vrucht

35

Dies wilt mi jeghen den viant hoeden

 

Ende beneimt mi vreese ende ducht

 

Maria ghi sijt die edel gaerde

 

Die haer uter wortel baerde

 

Van Jesse nader Scrifture (235-237)

 

 

 

Van bethleem si di die fonteine

 

Daer david om drie rudders sende

 

Die si brochten al ghemeene

40

Helpt mi vrouwe huut minen weene

 

Ghi sijt twater dat wilen ere

 

David begaerde die here

 

Van Bethleem der fonteine

 

Dat drie riddre ende nemmere

 

Haelden met wel groter ere

 

Dor die viande ghemeine (248-253)

+ (hs. pael)

+ (hs. sifaroene)

[p. 148]

 

Ghi sijt abiasach die davite⁺

 

Diende in siere outhede

 

Moeder gods nu maect mi quite

 

Alle bedroufde zeerichede

 

Dits Abisach Sunamite

 

Die wilen den coninc Davite

 

In sire groter ouden diende

 

Bi haer sliep hi met delite

 

Nochtan bleef si sijns lives quite:

 

Dat wisten wel des conincs vriende (261-266)

 

 

45

Ghi sijt die poorte als ict weet

 

Die stoet an ons heeren zale

 

Daer die godheit dore leet

 

Dies lost mi van alder quale

 

Men leest in Ezechiels tale

 

Dat hi an ons Heren sale

 

Ene porte sach besloten vaste

 

Daer God door in stilre hale

 

Soude liden altemale (274-278)

 

 

 

Ghi sijt tseel daer mee dit ree⁺

50

Of hinc an der crucen mast

 

Die ons benam dat helsche wee

 

Also moet ghi al mijn last

 

Hi was tseil dat hinc an den maste (286)

 

 

 

Ghi sijt probata die pissine

 

Wilen was in jherusalem

55

Elc ghenas van siere pine

 

Mijn doghen reinicht maghet fine

57

Ende altoos in hu hoede te sine ameN

 

Edel Maghet Vrouwe fine

 

Ghi sijt probatica piscine

 

Van Jherusalem der stede

 

Daer een man van sire pine

 

Ghenas bi swaters medicine (287-292)

Alvorens in te gaan op de wijze waarop het gebed zich verhoudt tot de Clausule volgen hier enkele tekstkritische opmerkingen. O Soete tabernakel ons heeren is in een min of meer defecte staat overgeleverd. Hierboven zijn al enkele kleine schrijffouten verbeterd. De lezing volgens het handschrift is te

+ (hs. abiasat)

+ (hs. daer ree dit ree)

[p. 149]

vinden in de marge. Zonder op alle mogelijke corrupties in te gaan volgen hier enkele voorstellen tot emendatie die op één na betrekking hebben op defecten in het rijmschema van de tekst. De ene uitzondering vinden we in vs. 29: Jael is geen kleine reus, zoals in het gebed staat, maar een kleine vrouw, zoals bij Maerlant is te lezen. In negen van de veertien strofen is er sprake van het regelmatige rijmschema abab. In de strofen 1 (vss. 1-4), 3 (13-16), 4 (17-20), 9 (37-40), en 14 (53-57) lijkt steeds een van de rijmwoorden corrupt.

- 1.	Siborie daer god in lach (vs. 2) - lach: quam of cam. De corruptie kan hier zijn ontstaan door parallellie met een ander gebed in hetzelfde handschrift, dat begint met Ave helighe siborie / Daer god in lach (zie verderop). Overigens is ‘siborie daer god in lach’ een gebruikelijke formulering in middelnederlandse teksten.
- 2.	Van der duvelen vreesen (vs. 16) - vreesen: gram of vreesam. Vreesam (MNW X, kol. 1282: vreeselijk, verschrikkelijk; gevaarlijk^14), lijkt iets minder gebruikelijk dan gram, maar kan gemakkelijker veranderen in het corrupte vreesen. In de overlevering van berijmde gebeden blijken juist de ongebruikelijke, soms gekunstelde formuleringen gevoelig voor bewuste of onbewuste verandering.^15
- 3.	Dies bittert mijn onghewout (vs. 19) - onghewout: onghevouch (MNW V, kol. 731-732: iets wat iemand niet past of lijkt, hem niet schikt, hem niet aangenaam is; leed, droefheid,....^16
- 4.	Helpt mi vrouwe huut minen weene (vs. 40) - weene: ellende.
- 5.	De laatste strofe heeft vijf verzen. Voor tot emendatie te kunnen overgaan moet bepaald worden wat oorspronkelijk het rijmschema van deze strofe is geweest. Het huidige, abaaa, lijkt onjuist. Uitgaand van abab ligt het voor de hand een a of b-rijm toe te voegen. In aanmerking komen ababb of abaab. Het schema ababa lijkt minder waarschijnlijk. Omdat de strofe in het handschrift vier maal het a rijm heeft, is het het eenvoudigst één van deze rijmen te emenderen tot een b rijm, en als oorspronkelijke rijmschema abaab te veronderstellen.

Ende altoos in hu hoede te sine: Ende altoos mi in hu hoede nem. De keuze voor deze oplossing hangt samen met de interpretatie van de voorafgaande regel. Ik vat reinicht op als imperatief, en kies voor een oplossing met nem als imperatief (‘Wis mijn smart uit, zuivere maagd, en neem mij voor altijd in uw hoede’).

De overeenkomst is evident, zowel door woordkeus als volgorde van de typologieën: het gebed is een bewerking van de Clausule.

14 Onder vreessam in het MNW: bij de bet. vreeselijk: ‘Die gloet (nl. der hel) es so vreesam, Rincl. 541’; en bij gevaarlijk: ‘Uwer ere (l. een) es sduvels kint (nl. Judas),...hi es vreisam ende fel, mi te verradene es hi snel, L.o.H. 1805’.

15 In mijn dissertatie zal ik op dit verschijnsel uitvoerig ingaan. Overigens zij er op gewezen dat ditzelfde zich ook bij andere tekstsoorten voor doet.

16 Twee vindplaatsen met verwante betekenissen: ‘Een cruce...daer men aen hinc sine lede, ende hande ende voete doorsloech: en doochde noit mensche zulc onghevoech, Lsp II, 36, 1517’; ‘Die overdocht sijn onghevoech, der hellen pijn, sijn veghevier, Hild. 234’.

[p. 150]

Over de aard van deze bewerking is wel het een en ander op te merken.

De openingsstrofe van het gebed is niet gebaseerd op de Clausule, maar vertoont overeenkomst met de aanhef van een ander gebed in hetzelfde handschrift. Op de folia 35v-38v staat een glossengebed over het Ave maria dat begint met de verzen:

Ave helighe siborie
Daer god in lach naer sijn begeeren

De overeenkomst met het begin van typologische gebed is duidelijk:

O soete tabernakel ons heere
Siborie daer god in lach

Er is niet met zekerheid vast te stellen welke tekst aan de andere vooraf gaat. In elk geval lijkt de overeenkomst tussen beide teksten de corruptie in de eerste strofe van het typologische gebed te hebben veroorzaakt (zie hiervoor).

Het gebed O Soete tabernakel ons heeren volgt de typologieën uit de Clausule vrijwel op de voet, maar op één punt is er een afwijking die nadere aandacht verdient. Zoals in veel van de typologische strofen van Maerlants tekst wordt ook in strofe 22 eerst de oudtestamentische voorafbeelding gegeven - Ene porte -, waarna wordt uitgelegd dat het hier om Maria gaat:

Dat was u lichame scone smale
Dien ghi so reine ende so wale
Hieldt datter God in raste
Hine maecte u suverheit niet vale
Uutvercoren nachtegale
Met sinen ghebenediden laste
Hi was tseil dat hinc an den maste (280-286)

Het beeld uit de laatste regel is in het berijmde gebed uitgewerkt tot strofe, terwijl het in Die clausule duidelijk niet als voorafbeelding wordt gepresenteerd. Christus heet hier tseil, dat ‘zeil’ of ‘touw’ betekent. In het berijmde gebed is de beeldspraak anders uitgewerkt. Juist Maria wordt hier tseel genoemd:

Ghi sijt tseel daer dit ree
Of hinc an der crucen mast (49-50)

[p. 151]

Kan het zijn dat tseel hier verstaan moet worden als touw? Maria is dan het touw waarmee de ra (dat is Christus) aan de kruismast hing. Het is een ongebruikelijk beeld (dat ik niet elders heb gevonden). Mogelijk is het ontstaan doordat de bewerker Maerlants seil als ‘touw’ verstond, en vervolgens poogde het beschikbare materiaal op een zinvolle wijze in een beeld te vatten. Het in de Clausule terloops genoemde beeld wordt omgevormd en uitgebreid tot strofe. Hieraan kan een foutieve lezing van Maerlants tekst ten grondslag hebben gelegen. Mogelijk ook heeft de bewerker in de wat onduidelijke, niet courante beeldspraak bij Maerlant aanleiding gezien hieraan een strofe te wijden, waarin hij het beeld omvormt tot een consistente strofe. Bekendheid met maritieme beelden kan worden verondersteld voor een Brugs dichter. Misschien dat juist daardoor een in de mariale topiek onbekend beeld wordt gebruikt.

De bewerker van Maerlants tekst heeft doelbewust gepoogd een nieuwe tekst te maken: rijmwoorden zijn meestal niet overgenomen, en de formulering van de Clausule wordt vaak maar ten dele overgenomen (en soms omgevormd, zoals hiervoor bleek). Bij de minder courante typologieën is sterker op de Clausule geleund dan bij de meer bekende, zoals de tronk van Jesse waaraan een takje ontspruit. De auteur laat zijn voorbeeld hier haast los.

Tenslotte moet worden ingegaan op het ontbreken van zo ongeveer de helft van Maerlants typologieën in het gebed. Niet de hele reeks uit de Clausule is bewerkt. Strofe 15 ontbreekt, wat verklaard zou kunnen worden door het ontbreken van deze strofe in het voorbeeld van de bewerker.¹⁷ Bovendien ontbreken alle strofen voorafgaand aan strofe 13. Misschien beschikte de bewerker ook hierover niet, omdat de tekst van de Clausule die hij in zijn legger vond, sterk was gehavend of ingekort. Als evenwel wordt aangenomen dat de bewerker over een (min of meer) volledige tekst van de Clausule kon beschikken, moet in elk geval de vraag gesteld worden naar het waarom van de bekorting. In elk stadium van de overlevering kan de tekst al of niet opzettelijk zijn ingekort. Er is enige reden te veronderstellen dat de kopiist/samensteller van het handschrift Brussel, KB, 18.270 hiervoor verantwoordelijk is geweest. Elders in het gebedenboek blijkt dat hij soms weinig scrupuleus te werk ging

17 Dit verschijnsel doet zich voor bij de meervoudig overgeleverde strofische gedichten van Maerlant. Zo ontbreekt in het hs. Groningen, UB, 405 aan de Derde Martijn strofe 37.

[p. 152]

met lange teksten. Op de f.30v-32v van dit handschrift staat het gebed Het es tijt dat ic mi keere, dat oorspronkelijk 31 strofen kent, maar waaraan hier de strofen 8-10 en 18-24 ontbreken, hoewel de versie in dit handschrift voor het overige zeer verwant is aan de volledig overgeleverde versies van deze tekst.¹⁸ Er lijkt sprake te zijn van een rigoureuze, en schijnbaar willekeurige verkorting. De ratio hierachter is onduidelijk. Misschien behoeft ook het ontbreken van een goed deel van de typologieën uit de Clausule in het hier besproken berijmde gebed een zo banale verklaring.

O Soete tabernakel ons heeren is schatplichtig aan Maerlants Clausule. Hu lovic hemelsce conighinne bevat enkele beelden die ook bij Maerlant te vinden zijn. Toch zijn het vooral de verschillen die opvallen: O Soete tabernakel ons heeren lijkt vlug maakwerk te zijn, waarbij het overigens moeilijk voorstelbaar is dat het is vervaardigd door iemand die niet vertrouwd was met het genre van de berijmde gebeden. Moet misschien worden gedacht aan een ‘oprechte amateur’, die Maerlants tekst te mooi vond om terzijde te leggen, en te lang om integraal op te nemen, en die daarom deze bewerking maakte? Hu lovic hemelsce conighinne is een heel ander gedicht. Lievens schreef over de tekst: ‘In de woordenschat is de invloed van de rederijkerij onmiskenbaar.¹⁹ Het getuigt van een vaardig dichterschap, dat is te verbinden met wat ik vroege rederijkerij zou willen noemen.

Nog onlangs schreef F.P. van Oostrom over de doorwerking van Maerlants werk, en het blijken vooral de Martijns en de Spieghel Historiael te zijn die zich in het burgerlijke literatuurbedrijf van de vijftiende-eeuwse steden op enige belangstelling konden verheugen. Ook Die Clausule van der Bible lijkt daar bekend te zijn geweest. In elk geval is een deel van de inhoud van deze tekst in de vorm van een berijmd gebed daar terecht gekomen. Het lijkt vooralsnog een van de zeldzame lijnen tussen Maerlant en de voorgeschiedenis van de Vlaamse rederijkerij.

Van Oostrom, in zijn eerder aangehaalde artikel, zegt: ‘de rederijkerij, kon het zo te zien heel wel zonder Maerlant stellen’, en iets verderop ‘de echte rederijkers noemen Maerlant met geen woord,

18 Een verslag van mijn onderzoek naar deze tekst zal deel uitmaken van mijn dissertatie.

19 Lievens 1990, 5.

[p. 153]

noch geven ze (voorzover bekend) ook maar ergens blijk van de geringste kennis van zijn werk. Voor hen was hij duidelijk geen vader der Dietsce dichtren algader, hetgeen overigens de vraag naar wat dan wél de middelnederlandse bronnen van de rederijkerij zijn eens te meer onderzoekswaardig maakt’.²⁰ O Soete tabernakel ons heeren is zeker geen rederijkerstekst, het is mogelijk dat dit gebed veel ouder is dan het handschrift waarin het is overgeleverd. Toch heeft het gefunctioneerd in een omgeving waar de eerste sporen van een zich ontluikende rederijkerspoëtica waarneembaar zijn. Of deze tekst een rol heeft gespeeld bij de verdere doorwerking van Maerlants erfgoed, en dus één van de bronnen van de rederijkerij is geweest, valt te betwijfelen. Helemaal uit te sluiten is het niet.

Leiden, november 1991

Adres van de auteur: Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen Postbus 9515 2300 RA Leiden

20 Van Oostrom 1991, 63.

[p. 154]

Bibliografie

Gardon, B., ‘The illustrations and the Gold Scrolls Group’, in: Smeyers 1985, 119-166.

Deschamps, J., <Bespreking van Leloux 1976>, in: Archief- en Bibliotheekwezen in België 49 (1978), 736-737.

Goudriaan, K., ‘Maerlants bronnen in de Scolastica: Comestor en de anderen’, in: Scolastica willic ontbinden. Over de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant, J. van Moolenbroek en M. Mulder (red.), Hilversum, 1991 (Middeleeuwse studies en bronnen 25), 35-52.

Janssens, J., De mariale persoonlijkheid van Jacob van Maerlant. Jacob van Maerlants werken beschouwd in het licht van zijn Mariacultus en als resultante van de toenemende Mariaverering in middeleeuwen. Antwerpen, 1963.

Leendertz, P. en J. Verdam (ed.), Jacob van Maerlant. Strofische gedichten, Leiden, 1918.

[p. 155]

Leloux, H., ‘Eine mittelniederdeutsche Gebetbuch-handschrift aus nordamerikanischem Besitz (Ms. 76 der Pierpont Morgan Library)’, in: Niederdeutschen Philologie 16 (1976), 108-125.

Leloux, H., ‘Eine mittelniederländisch-mittelniederdeutsche Reimfassung der “Sieben Freuden Mariens”’, in: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung (Niederdeutsches Jahrbuch) 100 (1977), 43-71.

Lievens, R., ‘Een vroeg rederijkersgedicht “Almachtig god, der glorien heere”’, in: Opstellen door vrienden en vakgenoten aangeboden aan Dr. C.H.A. Kruyskamp ter gelegenheid van zijn 65ste verjaardag en van zijn afscheid als redacteur van het woordenboek der Nederlandsche taal en als enige bewerker van Van Dale, H. Heestermans (red.), 's-Gravenhage, 1977, 124-135.

Lievens, R., ‘Teksteditie’, in: Smeyers 1985, 19-102.

Lievens, R., ‘Hu lovic, hemelsce conighinne’, in: Ons Geestelijk Erf 64 (1990), 1-17.

Oostrom, F.P. van, ‘Maerlant voor stad en burgerij’, in: H. Pleij e.a., Op belofte van profijt. Stadsliteratuur en burgermoraal in de Nederlandse letterkunde van de middeleeuwen, Amsterdam, 1991 (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen IV), 52-68 en 353-357.

Smeyers, M. (red.), Typologische taferelen uit het leven van Jezus. A Manuscript from the Gold Scrolls Group (Bruges, ca. 1440) in the Pierpont Morgan Library, New York, Ms. Morgan 649. An edition of the text, a reproduction of the manuscript and a study of the miniatures, Leuven, 1985 (Corpus van verluchte handschriften uit de Nederlanden I).

Winkel, J. te, Maerlants werken, beschouwd als spiegel van de dertiende eeuw, 2e herz. druk., Gent/'s-Gravenhage, 1892.