Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 88

[p. 281]

Teuthonista en Catholicon (Mainz 1460)

Het Catholicon¹⁾, een omvangrijk grammaticaal compendium, door Johannes Balbus de Ianua (Genua) in 1286 voltooid, bestaat voor drie kwart uit een alfabetisch woordenboek met encyclopedische inslag. Het vond meteen grote verspreiding. Welk belang men er nog in de tweede helft van de vijftiende eeuw aan hechtte, kan blijken uit de liefst vierentwintig drukken die van het kapitale werk beschreven worden in de Gesamtkatalog der Wiegendrucke (nos. 3182-3205). De eerste druk kwam in 1460 te Mainz tot stand (hieronder aangeduid met ma60), de tweede te Augsburg in 1469, de derde en de vierde druk te Straatsburg rond 1470 (deze drie drukken hieronder aangeduid met 69-70)²⁾. Tussen ma60 en 69-70 bestaan kleine verschillen, zoals aanstonds aan enige voorbeelden zal blijken.

Het Catholicon strekt tot grondslag van de Teuthonista³⁾. Dit woordenboek, samengesteld door Gert van der Schuren (1411?-1489?), kanselier van de Hertog van Kleef, bestaat uit twee delen. Op 31 mei 1477 is te Keulen de druk voltooid van het tweede, het latijns-germaanse deel (hieronder aangeduid met t2). Niet alleen is in t2 het overgrote deel van de trefwoorden ontleend aan het Catholicon; ook de vertalingen, of verklaringen, gaan doorgaans terug op de latijnse verklaringen van het Catholicon, dat Van der Schuren in het voorwoord van t2 verklaart van begin tot eind gevolgd te hebben.

1) Zie K. Grubmüller, Vocabularius Ex quo. Untersuchungen zu lateinischdeutschen Vokabularen des Spätmittelalters, München 1967, p. 26-29 en de verwijzingen aldaar.

2) De vijfde druk, te Straatsburg, is niet later dan 30.VI.1482; zie K. Ohly & V. Sack, Inkunabelkatalog der S.u.U. Bibl. i. Fr. a.M., Frankfurt am Main 1967, no. 354. Met de uit 69-70 aangehaalde lezingen luiden die uit de vijfde druk gelijk.

3) Zie D.H.G. Bellaard, Gert van der Schuren's Teuthonista of Duytschlender. Lexicographische Onderzoekingen en Klankleer, diss. Utrecht 1904. Bellaard verklaart, p. 69 aant. 1, drie verschillende drukken van het Catholicon geraadpleegd te hebben. ‘Het exemplaar door V.d. Sch. gebruikt, stond het dichtst bij de prachtuitgave ± 1470 door JOH. MENTELIN bezorgd, waarvan een exemplaar aanwezig is op de Univ.-Bibliotheek te Leiden’. (= GKW 3184, behorend tot de groep 69-70).

[p. 282]

In een aantal van deze verklaringen is Van der Schuren er schilderachtig naast. Soms ligt dit aan de uitgaaf van het Catholicon die aan t2 ten grondslag ligt. Dit is blijkbaar de eerste druk, Mainz 1460 (of een handschrift dat met ma60 de aanstonds aan te halen lezingen gemeen heeft). Met ma60 deelt t2 (tegenover 69-70) een reeks varianten, bijv. in de trefwoorden

ma60 t2	69-70
Coaltrico	Coalterco
Decentis	Decentrix
Hirquitallus	Hirquulus
Nimiuarus	Nimmarus
Onocratulus	Onocrocalus
Urbenetus	Urbeuetus

en in verklaringen als

	ma60 t2	69-70
i.v. Herodius	Gilfalco	Grifalco
i.v. Ledo	Maliua	Malma

Op ma60 wijzen ook de falikante verklaringen van de trefwoorden vomer en aplustre. Vooraf zij toegegeven, dat niet alle ontsporingen in de verklaringen van t2 tot ma60 te herleiden vallen. Dit blijkt bijv. uit de verklaringen van barbitista en genuinus, waar Van der Schuren meent te lezen wat er niet staat.

Barbitista volgt in het Catholicon op barbatus (gebaard) en het verkleinwoord barbatulus. Barbitista, afgeleid van barbitus (‘eynreley instrument van musiken van elpenbeynen’, t2 naar Cath.), wordt omschreven als een persoon die ‘cantat cum barbito’ (aldus ma60 en 69-70). Van der Schuren vertaalt ‘barbato’:

dye myt en gebarden synget.

Het zelfstandig naamwoord genuinus wordt in ma60 en 69-70 verklaard met ‘dens maxillaris’ (kaaktand, kies). In t2 is genuinus verkeerd in geniunus, een drukfout of mislezing, misschien onder invloed van genius (‘deus qui preest nuptiis.uel deus nature’, ‘afgot der bruloften of der naturen’ t2). In de verklaring van genuinus vertaalt Van der Schuren ‘deus’ in plaats van ‘dens’:

got der kynnebacken.

[p. 283]

In de aangehaalde voorbeelden komt van mislezing wanvertaling. Berust de nu volgende verklaring van het woord vomer ook op verkeerde lezing door Van der Schuren?

vomer afgot der ploghe. Cath. dens aratri. V.d. Sch. las: deus aratri⁴⁾.

‘Afgot’ is niet een vertaalfout, het is de vertaling van een fout. Van der Schuren las inderdaad, in ma60, ‘deus aratri’. Bij barbitista en genuinus een klakkeloos -, is hij bij vomer veeleer een argeloos lezer. Het komt op hetzelfde neer; het zit alleen anders.

Ook de verklaring van aplustre gaat terug op een verkeerde lezing in ma60 die Van der Schuren niet onderkend heeft, of niet heeft durven (of kunnen) verhelpen. Aplustre is ‘gubernaculum nauis uel armamentum’ (69-70). In ma60 staat niet ‘armamentum’ (scheepsuitrusting), maar ‘armentum’ (vee, kudde), en Van der Schuren vertaalt:

roider in den schyp of qwijck vyeh.

J.C. Arens

4) Bellaard, a.w., p. 74. In GKW 3184 (zie aant. 3) staat ‘dens aratri’.