Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 88

[p. 42]

Mijns hertsen gront

Het is bekend dat in een vrij groot aantal Nederlandse litteraire teksten uit de periode van omstreeks 1350 tot 1430, de tijd van het ‘Beierse Huis’, Duits getinte woordvormen voorkomen die wijzen op een sterke invloed van de Duitse literatuur op de Nederlandse. Te Winkel achtte die invloed zo groot dat hij meende dat ‘de zelfstandigheid van de Nederlandsche taal’ erdoor in gevaar gekomen was (Ontw.² II, 72), maar Verdam had reeds in 1890 het vermoeden geopperd (Ts. IX, 274) ‘dat het gebruiken van mhd. vormen eene modezaak is geweest’, en ook Te Winkel sluit zich daarbij aan als hij t.a.p. zegt: ‘moeielijk zullen wij toch kunnen ontveinzen, dat onverbasterde Nederlanders, die aan het Beiersche hof verkeerden, met opzet in een met Hoogduitsch vermengd Nederlandsch zijn gaan schrijven, omdat dat de modetaal van het hof was geworden’. Inderdaad kan men eigenlijk niet spreken van ‘het gebruiken van mhd. vormen’; het is veeleer het geven van een Duits tintje aan Nederlandse vormen, en daarbij ontstaan soms zulke kluchtige wanproducten (‘Hi namse bi der witzer hant’, Gruuthuse-hs. V, 5; ‘deser zuetzer moykin’, ib. CXIII, 2; ‘onder voetsen’, ib. CXXXIX, 5), dat men bijna geneigd is te denken aan een parodie in de trant van ‘es ist kaus baussen’.

Het verreweg vaakst voorkomende woord in zo'n Duits kleed is herts(e), hertze, en dan vooral in vaste verbindingen en in bepaalde posities. Zeer gewoon is de verbinding met sin: ‘hertse unde sinne’ (Haags Hs., ed. Nijland II, 167); ‘hertze ende zin’ (Gruuthuse-hs. III, 1; IV, 24; XIV, 2; XXVIII, 2; LIV, 8; LXXV, 7); ‘hertse, zin ende moet’ (ib. II, 24); ‘sin, hertze ende moet’ (ib. CVII, 4; CXIII, 22). Het meest geliefd zijn genitiefverbindingen, waarvan ik als voorbeelden noem uit het Haagse handschrift: ‘mins hertzin wonne’ (I, 294), - paradijs (I, 297), - clage (II, 36), - gheer (II, 240), - vesten (VII, 23), - toeverlaat (VII, 41); en uit het Gruuthuse-handschrift: ‘in mire hertzen scrijn’ (IV, 3; VII, 16; XII, 6); ‘mijns hertzen bloet’ (IV, 17; XX, 1; XXXIX, 10; LXVII, 8; LXXVI, 19;

[p. 43]

CXI, 6; CXXII, 4; CXXIV, 13); verder o.a. ‘mijns hertzen liefste, coninginne, keyserinne, vrouwe, troost’. Een verbinding die vooral in het Haagse hs. voorkomt is die met gront: ‘us hertzin grond’ (I, 186); ‘van getrouwen hertzin gronde’ (I, 220); ‘van hertzin gronde’ (I, 276); ‘in mins hertzin gronde’ (VI, 14); ‘dorch mijns hertzen gront (XI, 20). Ook in het Gruuthuse-hs. komt de verbinding voor: ‘so es mijns hertzen gront / Dijn eighin woonst’ (CXIII, 5/6); en in het Hulthemse hs.: ‘Soo wie dat dreghet int hertsen gront / liefde tot reynen vrouwen’ (nr. CIX, 16/17, in Vad. Mus. I, 378). Daarnaast ‘siere herten gront’ in Hult. hs. LXXV, 67/68 (Vad. Mus. I, 81), in een tekst die ook Duitse vormen vertoont (‘tsucht’, vs. 84). Verdam i.v. gront zegt sub 4): ‘Uit de bet. het diepste van het gemoed, de grond van het hart (des) der herten gront; mhd. des herzen grunt) ontwikkelde zich de bet. van binnenste, geest, gemoed, inborst, aanleg, karakter, de grondtoon van iemands wezen’. Terwijl hij van deze betekenis meer dan een volle kolom aan bewijsplaatsen geeft, is er daarbij geen enkele van ‘des hert(s)en gront’, en met zijn verwijzing naar het Mhd. was hij dan ook op het juiste spoor: deze verbinding is blijkbaar niet oorspronkelijk Middelnederlands, maar in haar geheel uit het Duits overgenomen. In het Deutsches Wörterbuch leest men dan ook in deel IV, i, 6, kol. 677/78 i.v. grund: ‘grund des herzens sitz. u. quelle der geheimsten u. tiefsten empfindungen...bis am ende des 18. jh.s. die weitaus häufigste zusammenstellung, dann z.th. verdrängt durch gr. der seele....mit vorliebe nach präpositionen, und zwar am häufigsten nach von und aus’, met als voorbeelden o.a.: ‘der von seines herzen grunde / bischof Rudolfen war gram’ (Ottokar, Reimchr.); ‘und was bekumbert usz hertzen grund’ (Fr. v. Schwaben 1271 J); ‘sô si ûz herzen grunde ir friunde ein lieblich lachen tuot’ (W. v.d. Vogelweide 27, 36).

Het merkwaardige is nu dat, terwijl na het midden van de 15de eeuw alle overige van die Duits getinte woorden spoorloos verdwijnen, wat er mede op wijst dat het alleen modevormen waren, het ene woord hart in zijn verduitste vorm hertse nog bijna twee eeuwen blijft bestaan, en wel vooral in de besproken genitiefverbindingen. Ik geef in chronologische volgorde de gevonden plaatsen:

[p. 44]

 

Die voochdije mijnder hertsen pleijn,

Spel v.d. Cristenkercke vs. 1277 [± 1540]

Op zijn liefstens hals te lessen shartzen gloet,

Douza, Het X. Kusken [± 1550]

ick ben verwondert tot in mijns hertsen gront,

Houwaert, Lusth. d. Maechden 1, 332 [1582]

Door gheven en schencken werdt shertsen wensch volbracht,

Coornhert, Kett. Werelt vs. 268 [1590]

Timmert huyzen heerlijck na tshertsen behaghen,

ib. vs 509

Mijns hartsen bloedt,

Hooft, Granida vs. 1618 [1605]

Dat bid ick u Lief al uyt mijns hertsen gront,

R. Visscher, Brabb. 33 [1614]

Niet in de genitief, maar wel na een voorzetsel staat de vorm in:

Her her sprack tmeysken mit hertsen blije,

Ref. v.J.v. Stijevoort CX, 5

In den wijn van hertsen ich veriolijse,

Spel v.d. Cristenkercke vs. 1267.

Hoe is dit litteraire atavisme te verklaren? Mij dunkt dat hier sprake is van het voortleven van een als specifiek dichterlijk gevoelde woordvorm, een litteraire stereotype, mogelijk tevens in stand gehouden door de als een soort intensivum ervaren klankverbinding ts na de vocaal in een stamsyllabe met stijgend accent.

Leiden, nov. 1971

C. Kruyskamp