Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 86

[p. 157]

Boekbeoordelingen

Jan van Ruusbroecs ‘Brulocht’ in oberdeutscher Überlieferung. Untersuchungen und kritische Textausgabe von Wolfgang Eichler (Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters, Band 22). München, C.H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung, 1969. Prijs geb. DM. 34, -.

Dr. W. Eichler, die gevormd werd in de degelijke school van Prof. Ruh in Würzburg, heeft reeds eerder onze aandacht opgeëist door zijn uitgave van Ruusbroecs Blinckende Steen ‘in oberdeutscher Texttradition’ (München, 1968), voorafgegaan door een interessante studie over hetzelfde onderwerp in Würzburger Prosastudien I (München, 1968), p. 199-214. Hij schenkt ons nu zijn voor de druk enigszins gewijzigde dissertatie (juli 1966) over de Duitse Brulocht.

Ruusbroec schreef zijn Brulocht waarschijnlijk nog te Brussel, dus vóór hij zich in het Zoniënwoud uit de wereld terugtrok (1343). De negen bewaarde handschriften echter - een tiende, Aa (Delft, c. 1370), verbrandde helaas in 1914 te Leuven - dateren van na 1450; de tekst, deze meesterlijke tekst heeft dus reeds een eeuw geleefd vóór wij er vat op krijgen. Wij kennen de slordigheid van kopiisten, hun dwaasheid soms, en (wat nog erger is) hun goedbedoelde ijver, die ingrijpt in de tekst. Wij weten ook hoe Groenendaal schrok door de kritiek van de gezaghebbende Gerson. In die honderd jaar kan er veel gebeurd zijn.

Reeds in 1350 zond Ruusbroec zijn Brulocht ‘in oberlant den gottes frúnden des jubel iores’. Deze Straatsburgse getuigenis wordt door een bevriende Kartuizer uit Herne bevestigd: Ruusbroec zelf had hem meegedeeld dat dit werk ‘ghemenichfuldicht waer toten voeten des berchs’. Hoogstwaarschijnlijk nog tijdens het leven van de Brabantse mysticus († 1381) werd in Straatsburg een eerbiedige Umschreibung vervaardigd door een leek, of beter door leken, ten behoeve van een Alemannisch lezerspubliek. Opvallend daarbij is dat de moeilijkste passages juist het best zijn geslaagd en Eichler denkt

[p. 158]

dan ook eerder aan een ‘Personengruppe’ rond Tauler († 1361) en later rond Rulmann Merswin († 1382).

Vergeleken met de Nederlandse handschriftelijke overlevering kunnen wij de Duitse oud, vrij rijk en gevarieerd noemen. De oudste twee handschriften, waarvan het ene (Str. 1, uit 1380?) in 1870 te Straatsburg in de vlammen opging en het andere in Karlsruhe berust, dateren nog uit de XIVde eeuw. Zeven codices bevatten een volledige tekst, acht een gedeeltelijke; daarnaast komt een bewerking van excerpten door Rulman Merswin in drie handschriften voor. Een 17de en 18de handschrift (Str. 2 en Str. 3) gingen tezamen met Str. 1 verloren. Alles samen een indrukwekkend geheel.

Aangezien de Brulocht reeds in 1350 naar Elzas was gestuurd, vóór er donkere wolken aan de Groenendaalse hemel verschenen, is het teoretisch zeer goed mogelijk dat in Straatsburg een versie van de Brulocht circuleerde, die niet had geleden onder Nederlandse betweterigheid, noch onder de dogmatische angst van Groenendaal. Of dit ook in werkelijkheid het geval is, zal toekomstig onderzoek moeten uitwijzen. Ik kan hier voorlopig alleen een drietal plaatsen aanhalen, waar de Duitse lezing indien niet de voorkeur verdient, dan toch te denken geeft.

a)

Door reinheid van hart, zegt Ruusbroec (ed. 1944, p. 133 onderaan), wordt verhinderd een genietend afglijden van de geest, weg van God naar de schepping en ook ‘lijflijcke woninghe des herten op smaec ochte op ghelost eenigher creatueren, wat dingh dat si; ic en meyne snelle beweghinghe des believens ochte der ghelost, dat niemen beweeren en mach.’ Eichlers tekst (p. 111 r. 729) heeft: blibende wonunge, wat ik als de oorspronkelijke lezing beschouw. Ruusbroec plaatst hier het blijvend, gewild verwijlen tegenover het snelle behagen, dat ons ondanks spontaan en ongewild geschiedt; de verbinding vindt wellicht steun in het manentem civitatem van Hebr. 13, v. 14. De fout kan ontstaan zijn door perseveratie van lives in de vorige regel (en vijfmaal op deze blz.) of door lijflijcke in r. 18 en 23.

b).

De verlichte mens zal God schouwen, luidt het in de ed. 1944

[p. 159]

op p. 181 r. 11, als ‘alre heilighen Raste in eewicheit, een ghemeyne Ghebruken sijns selfs ende alre heylighen in eewicheit.’ De Duitse versie (p. 159, r. 942) bewaart mijns inziens de goede lezing: ‘aller heiligen růwe in einikeit.’ Blijkbaar heeft (het tweede) in eewicheit door anticipatie het voorafgaande in eenicheit verdrongen.

c).

Op p. 221 r. 13 van de ed. 1944 ontmoeten wij onverwachts ‘dit gheestelijcke bernen’, terwijl in dit hoofdstuk over Christus' derde komst van brand(en) of zijn synoniemen nog geen sprake geweest is, wel tweemaal van ‘godlijc rueren’ en driemaal van ‘gherine(n)’. Pas een heel eind verder (p. 222, r. 18 en volgende) - na eerst nog vijfmaal gherinen te hebben gebruikt - spreekt Ruusbroec over de hitte die daardoor ontstaat, over versmelten, wallende adere en stoken. De betwiste plaats levert in de Duise bewerking (p. 200 r. 1936) ‘dis geistliche berůren’, wat naar mijn oordeel beter in de kontekst past.

Eichlers boek bezit nog vele andere waardevolle aspekten, want het stimuleert en dit is wel het beste dat men van een boek kan zeggen. Hij behandelt ook - steeds in een heldere, exakte en sobere taal, die nochtans volledige informatie biedt - de invloed van de door hem bezorgde Brulocht bij Marquard von Lindau O.F.M. († 1392), op de kompilate ‘Ein gůt lere des Taulers’ (c. 1400), de excerptenverzameling in Cod. Sang. 585 (1456) en de Bazelse Taulerdruk van 1521. - Zijn glossarium, dat niet alleen de teologische en mystieke woorden (met hun plaatsverwijzingen) bevat maar ook de (vaak stereotiepe) woordverbindingen vermeldt, voorziet in een grote leemte.

Opgetogenheid over Eichlers prestatie belet mij niet te zien dat er misschien nog enkele, bijna onmerkbare, plooitjes zijn glad te strijken. - Het incipit van het sermoen op p. 8 mocht iets langer zijn: het tema alleen volstaat niet. - Er bestaat een tegenstrijdigheid tussen p. 15 waar Vetter nr. 79 (Von den vier bekorungen) aan Tauler wordt toegeschreven en p. 6 en vooral p. 31-32 waar het auteurschap van Ruusbroec (mijns inziens terecht) wordt gesteund. - Op drukfouten ben ik praktisch niet gestoten, bij een Duits boek, dat vaak

[p. 160]

Nederlandse teksten citeert, betekent dit ongetwijfeld dat er de grootste zorg aan werd besteed. Ik noteerde alleen p. 3 en p. 266 eeuwfest (voor: -feest) en p. 6 im Grünenwalder Kloster (een kontaminatie van Zoniënwoud en Groenendaal). Daarom verbaasde het mij des te meer dat enkele uit de editie van het Ruusbroecgenootschap overgenomen Middelnederlandse zinsneden één of meer afwijkingen vertonen: één op p. 102 voetnoot bij r. 512, op p. 149, 152 en 180; twee op p. 143; drie op p. 142 en 161. - Bij de tema-zin Ecce sponsus venit verwijst P. Reypens (én in 1932, én in 1944) naar Matth. 29,5; ten onrechte heeft Eichler dit op p. 81 overgenomen: het moet Matth. 25,6 zijn.

Deze kleinigheden verminderen mijn grote waardering voor Dr. W. Eichler niet. Ik hoop van harte dat hij op de betreden paden zal verder gaan. Zijn werk betekent niets minder dan een uitdaging en een appèl aan de Nederlandse filologie. Het doet het ongenoegen over onze Ruusbroec-editie groeien, het spijt mij dat ik dat moet zeggen. Zouden wij voortaan ons bouwen aan tempels, ons peerlenrijgen, ons uitdelen van mondkusjes, onze ontdekkingen van mystieke grootheden en nabloeiers - hoe belangrijk op zichzelf ook - niet opschorten en met vereende krachten een wetenschappelijke Ruusbroecuitgave voorbereiden, die indien zij Quints Eckhart niet evenaart, dan toch Eichler ter zijde, ja voorbijstreeft? Dan bestaat er een goede kans dat wij in 1981 niet worden verrast - zoals in 1931 door de pers of in 1944 door de noodzaak van een tweede druk - maar dat wij de zeshonderdste verjaardag van zijn zalig sterven, van zijn dies natalis op een waardige wijze zullen vieren en het enige monument onthullen waarmee wij onze meest klassieke prozaschrijver werkelijk kunnen eren. Hier is zeker een taak weggelegd voor het hardnekkig werkend en zozeer deskundig Ruusbroecgenootschap.

Eichlers boek werd ook prachtig gedrukt. De serie, waarin het werd opgenomen, startte in 1960 en telt reeds 25 delen; zij wordt gepatroneerd door de Kommission für deutsche Literatur des Mittelalters der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Er bestaan gelukkig nog landen waar de middeleeuwse studies bloeien.

Korbeek-Lo, nov. '69

R. Lievens