Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 84

[p. 116]

Looc en derivaten

‘Die noch onder den A.B.-naers leert en behoeft den gramaticam niet. Maer wel die zo verde zyn gecomen, te weten in dat looc’.

Zo luidt in het Leidse manuscript met copieën van door Coornhert geschreven brieven de tekst van brief 152. Dr B. Becker heeft in zijn Bronnen (brief 54, p. 306 in.) het woord ‘looc’ beschouwd als een verschrijving van de notoir slordige copiist en het door ‘banck’ vervangen. Ten onrechte m.i.

Coornhert betoogt, dat de christen ‘ordentelyck van onderen of’ moet beginnen ‘met de lesse van ootmoedigh ende zachtmoedich van herte te werden. So..comen wy in den licht Godes. Daer eerst worden wy bequaem om hoger lessen..te verstaen’. Het beeld wordt ontleend aan het schoolbedrijf. Zonder kennis van de letters is een grammatica van geen nut. ‘Maer zo dese A.B.-naer den meester bade om..kennisse der letteren ende daer vlyteiick in arbeide door 't middel daertoe dienende, dats een A.B.C.-boeck in den handen ende ogen te hebben, dat over te zeggen enz., dese soude..bequaem worden tot het verstaen van de gramatica ende die door 't lezen¹⁾ ten lesten leren mogen²⁾.

‘In dat looc’ betekent: ‘in die klas’, n.l. waarin men de grammatica (van het Latijn) leert, na in de ‘ordo alphabetariorum’³⁾ lezen en schrijven machtig te zijn geworden.

Naast het meer bekende ‘schola’, ‘ordo’ en ‘classis’ vindt men ‘locus’ voor klas. Men spreekt van ‘in tertio loco’ staan, van ‘in septimo, in sexto’ zitten; van, na gedaan examen, ‘die bequaem syn een loock doen opgaen’. In een Gouds schoolprogram van pl.m. 1520 heet het: ‘Die int III en IV loken sitten, horen een deel Gryxe brieven,...die in III loken sitten, een poeet int Gryx die Theocritus hiet’. In Delft heeft een oorkonde uit 1460 ‘sitten inder schoelen in loco sexto et supra’ en hoort men in 1559 van ‘ses classen ofte locaten’⁴⁾. In Delft ook kent men in de periode 1538-1555 de benaming locaetgeld voor een kleine bijdrage

1) De tekst bij dr Becker: ‘leren’, lijkt een drukfout.

2) Een verwant beeld, n.l. van ‘een clerxcken, twelck int Latynse school gaet en hier en daar een woort Latyn beghint te verstaen, ende suckx in Duytsch overset onder des meesters verbeteringhe’, met wie de schrijver zich vergelijkt ‘als een clerxcken in des Heiligen Geest schoole gaende’ bij P. Fredericq, Het Nederlandsche Proza in de Zestiendeeeuwsche pamfletten uit den tijd der beroerten..., Brussel 1907, 379.

3) Naar Briels schoolprogram 1597, Het Boek 7 (1918) 353.

4) WNT VIII, 2 (1924) 2784 s.v. look met aanmerking. Voorbeelden voor locus = klas uit Alkmaar, Zwolle, Deventer, Venlo bij R.A. Post, Scholen en Onderwijs in Nederland gedurende de Middeleeuwen, Utrecht-Antwerpen 1954, 98 vv. Voor Gouda zie N.M. Bot, Humanisme en Onderwijs in Nederland, Utrecht-Antwerpen 1955, 186 en 202 en voor de datering 144, n. 1 met R.R. Post, a.w. 104 v. Voor Delft D.P. Oosterbaan, De school te Delft gedurende de Middeleeuwen, in: Spiegel der Historie I (1966/67) 196 v.

[p. 117]

die de leerling aan zijn klasseleraar verschuldigd is, als basis voor diens met de rector overeengekomen salaris; de rector zelf ontvangt een viermaal zo groot locaetgeld⁵⁾.

Locus betekent plaats, en wel in een reeks. Bijv. Tacitus, Ann. I 74, waar aan de keizer wordt gevraagd ‘Quo loco censebis?’ en wordt bedoeld: als eerste of na anderen. Heeft men een bepaald onderwerp afgehandeld, dan is voor een ander onderwerp ‘ordine proximus locus’ (Quintilianus, Inst. or. 7.3.36). Bij een spel komt de ‘locus seu turnus per ordinem proiciendi’ aan ieder der spelers volgens toerbeurt (Du Cange V. 135). De reeks kan ook oplopen. Dan spreekt men van ‘unusquisque..in suo loco et ordine’ (J.F. Niermeyer, Mediae Latinitatis Lexicon Minus 8 (1960) 746 s.v. ordo = état, classe de la société; op locus ontbreekt daar de bet. klas). Aan de tekst bij Coornhert speciaal herinnert Quintilianus, die in zijn bekende, door auteurs van paedagogica-didactica van de 16e eeuw veel gebruikte handleiding zegt: ‘Primus in eo, qui scribendi legendique adeptus erit facultatem, Grammatici est locus’⁶⁾, het eerste stadium bij de jongen, die het schrijven en lezen onder de knie heeft gekregen, is dat van de grammaticaleraar.

Zo moet het begrip locus = klas zijn ontstaan. Of men het begrip meer ‘horizontaal’ neemt: plaats in een rij, dan wel ‘verticaal’: plaats op

5) Voor locaetgeld zie het Memorandum over de financiele regeling aan de Delftse school 1538-1555 van Th.J. Poelstra, aanwezig in het Gemeentearchief te Delft. De leerling is aan de leraar van zijn klas 1 st. Vl. per jaar verschuldigd (in 1548 afgeschaft); aan de rector zijn alle leerlingen 4 st. Vl. per jaar verschuldigd (1555 afgeschaft). Het is niet synoniem met schoolgeld - daarvoor ontving de rector 9 st. Vl. per jaar. Meestal heet dit Minerval - over de oorsprong daarvan zie P.G. van der Nat, Handelingen van het 26e Ned. Filologencongres, Groningen 1960, 174 v. Eveneens van antieke oorsprong is de benaming τὰ διδαϰτρα = leergeld, genoemd in Ubbo Emmius' Programma bij de aanvaarding van het rectoraat der Latijnse school (thans Praediniusgymnasium) te Groningen in 1594, ed. A.G. Roos, Groningen-Djakarta 1951, 8. Naast schoolgeld komt ook nog ‘leerloon’ voor, en wel in een rapport van 1809, gec. bij H.W. Fortgens, Schola Latina, Zwolle 1958, 135.

6) Institutio Oratoria I.4.1.

[p. 118]

een ladder, in ieder geval is het abstract, en men dient, als men de overgang van locus naar look en loke wil verklaren, locus wel nader te definieren, en look als ‘afgesloten ruimte’ abstract te nemen; wat bij het in het WNT gegeven voorbeeld: ‘Wat dunckt gy van die man? Hoort hy niet mede in onse loock?’ zeer goed mogelijk is - het betekent m.i. meer ‘klasse’ dan ‘klas’. In ieder geval zeker wel niet: afgesloten klasselokaal. Men zat n.l. in één ruimte, op verschillende banken⁷⁾. In Monnikendam worden in 1625 de leerlingen, ‘soo haest als se het Latyn wel connen lesen ende redelyck schryven..op een hooger banck geset ende tot een ander Classem gepromoveert.., daertoe de praecepta grammatices..geoeffent werden’⁸⁾. Duidt op deze gelijkstelling van bank en klas (cf. dr. Becker's coniectuur) nog het Zuidnederlandse shibbolet ‘Jan zit te Roermond op de vierde klas’? Het Goudse ‘int III loken’ lijkt de verdietsing van ‘in tertio loco’. Eerst bij het Delftse locaet, dat los is geraakt van locus, zou ik willen denken aan mn. loket⁹⁾ en aan een meer afgesloten lokaal. Wellicht is locaetgeld in de Delftse schoolwereld het equivalent van het ‘plaatsengeld’ in de kerk en te zien als een (tijdelijke) bijdrage van de leerlingen ter bestrijding van de kosten van uitbreiding of verbouwing, waarbij de school in lokalen werd verdeeld. Archiefvondsten zouden dat moeten bevestigen^9a). In Rotterdam spreekt een document uit pl.m. 1520 van een voorgenomen ‘Reformatio camere scholastice’ en wel de ‘extensio eiusdem usque ad trabem sequentem’, uitbreiding van de ‘schoolkamer’ tot de eerstvolgende balk, niet van indeling in meer lokalen¹⁰⁾.

7) P.A. de Planque, Valcooch's Regel der duytsche Schoolmeesters, Groningen 1926, 23 v.

8) E.J. Kuiper, De Hollandse ‘Schoolordre’ van 1625, Groningen 1958, 194. Even hoger wordt daar gesproken over de ‘Classis Nullanorum, dat is de plaetse der Geener, die noch eerst het Latijn leeren lesen, schryven ende geen lessen van buyten opseggen’ - waar plaetse = locus. Cf. Vondel, WB-ed., V 486 ‘inde laeghste schole en op de AB banck zitten’.

9) Mnl W IV (1899), 742. Zie echter noot 9^a.

9a) Du Cange V 133/2 locata (fem.) = locale = ‘locus vacuus domui aedificandae aptus’ doet denken aan uitbreidingen door bebouwing van een opengebleven stuk grond.

10) Gemeentearchief Rotterdam. Indeling in meer lokalen wrschl. te Delft; en zeker bijv. in Groningen, waar in 1594 een klooster voor de school in gebruik werd genomen, ‘mit genochsame underschedtlicken...Auditoriis (“gehoorzalen”) gansz woll instruiret’, Ubbo Emmius' Programma (n. 5) 10 en 18.

[p. 119]

Rest, de woorden loken, locaet¹¹⁾ en locaetgeld voor te dragen voor opneming in het woordenboek, samen met enkele andere termen uit de schooltaal¹²⁾.

Rotterdam

N. van der Blom

11) Locaet als ligging (kadastraal) in onderschrift bij afbeelding van het geboortehuis van Erasmus 1805, Gemeentearchief Rotterdam: ‘Men vind het Locaet dezer Geboorteplaets aan de W.-zijde der Wijde Kerkstraat’.
Valcooch gebruikt nog loke, loock en loco, met de pl. loca. Locus is later in onbruik geraakt voor klas. De Hollandse Schoorlordre (n. 8) sluit zich in de uitdrukkingen ‘disputatio loci’ en ‘concertatio de loco’, competitie om de rangorde der leerlingen in de klas te bepalen, mogelijk bij al ouder gebruik aan - het Ned. zegt hiervoor ‘plaetse winnen’ (Kuiper, a.w. 194). Locus als klas maakt plaats voor ordo. Voor loock als ‘gedeelte van een klas’ zie WNT VIII, 2 (1924) 2784. Daarvoor komt óók ‘orde’ voor: ‘in de vierde school zullen zijn twee ordens, nieuwe en oude’, d.w.z. leerlingen, die in het eerste halfjaar van deze klas zitten en die, die reeds het eerste halfjaarlijkse examen achter de rug hebben (Kuiper, a.w. 198, 197). In Rotterdam, 1737: na mortificatie van de vierde school wordt de derde in twee ‘ordres’ ingedeeld, de Veterani en de Novitii.

12) Een hapax lijkt ‘Pausoen’: ‘Gemerckt de Triviale Scholen syn als Pausoenen van de Jonge Jeucht, soo in de politie als in de kercke’ (= Queeckhof, Enthof, cf. Erasmus LB I 920) ‘in his Plantariis latent senatores...abbates’ - moet mogelijk toch Plansoen gelezen worden?) en ‘maenscoel’, in Rotterdamse contracten van 1552 en 1652, zie J.B. Kan, Geschiedenis van het Erasmiaansch Gymnasium, in: Rotterdamsche Historiebladen II, 1, Rotterdam 1876, 730, 745: maenscoel ws. = avondschool, naar ik vermoed denigrerend gebruikt. Duidelijk is dat bij de term ‘de nachtschool’, waarmee de verlichte schrijver van de zgn. Domperrubriek vol Dompermompjes (cf. M.E. Kluit, Het Reveil in Nederland, Amsterdam 1936, 62 en 112) van de Arnhemsche Courant vanaf 1822 de school van Bilderdijk en de orthodoxie bestempelde (waarop wellicht het citaat uit A. Fokke Simonsz., WNT IX (1913) 1426 ziet; vgl. brief van Heldring aan Beets, gecit. bij A. van der Hoeven, Otto Gerhard Heldring, Amsterdam 1942, 212.) Nic. Beets gaf pl.m. 1850 de term een ruimer betekenis: allen, die het licht van Gods woord achterstelden bij de belijdenis of het licht der wetenschap niet aandurfden, cf. M.E. Kluit, a.w. 286 en A.C. Honders, Doen en laten in Ernst en Vrede, 's-Gravenhage z.j. (1963) 18 en noot 88. Naar de ‘schoolzaal’ terugkerend zien we daar Staring's ‘Schoolpedanten/ vol koud Latijn en hete gal’ (Werken, ed. Nic. Beets, 13e dr., Zutphen z.j., 313) bezig, streng en opvliegend, met hun klassieken die vol ‘Lüderlichkeiten’ staan en die ‘nach dem Wunsche unserer Pedante ohne alle Abkürzung’ gelezen moeten worden: de opvoeders van het oude type, die einde 18e eeuw bestreden worden door de progressieve paedagogen - cf. J.M.W. van Ussel, Sociogenese en evolutie van het probleem der seksuele propaedeuse..., Gent 1967, I, 122 en 119. En in Brieven van mr. A.C.W. Staring, ed. G.E. Opstelten, Haarlem 1916 de brief van 17 oct. 1815 over de lectuur bij het onderwijs in de klassieke talen, aan de Min. van Binnenl. Zaken. Nachtschool en schoolpedant hebben dus een kerkelijke, resp. paedagogische waarde.