Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 83

[p. 187]

D. Heinsius' Christushymne
Vertaald door M. Nesselius naar M. Opitz

Daniel Heinsius' Lof-sanck van Iesus Christus¹⁾, waarvan de eerste druk in 1616 verscheen, werd al spoedig in duitse alexandrijnen vertaald door M. Opitz (eerste druk Görlitz 1621). In de eerste druk en in de meeste uitgaven van Opitz' gedichten staan op de rugzijde van het titelblad een latijns citaat uit Heinsius zelf en een nederlands citaat uit ‘Gerbrandt Brederodt vber sein Spiel Jerolimo’²⁾.

Opitz' vertaling werd in latijnse hexameters bewerkt door de moraviër M. Nesselius. Het eerste boek gewijde stoffen van Martini Nesselii Moravi Poemata Nunc primùm edita, Rintelij ad Visurgim (Rinteln aan de Wezer) 1642³⁾, begint met

Danielis Heynsij Hymnus Jesu Christo unico et vero Dei Filio
Belgicè conscriptus, posteà Germanicè redditus à Martino
Opitio, tandem Latinitate donatus à Martino Nesselio.

De achterzijde van het titelblad geeft de boven vermelde citaten uit Heinsius en Bredero. Of deze vertaling reeds voor 1642 afzonderlijk was verschenen, kan ik niet zeggen. Nesselius was, toen hij zijn omvangrijke verzameling Poemata uitgaf, blijkens de opdracht (van 26 mei 1642 te Minden in Westfalen), ‘Scholae Mind. Pro Rector’. P.F. Reershemius in Ostfrieslaendisches Prediger-Denkmahl, Aurich 1796, p. 448, verstrekt over hem de volgende gegevens: ‘Martin Nesselius ist von Minden, allwo er Prorector war, 1646 hieher (nl. naar

1) Verderop geciteerd naar Bacchus en Christus Twee Lofzangen van Daniel Heinsius, ed. Rank-Warners-Zwaan, Zwolle 1965, p. 206 en 318. Over deze heruitgave zie L. Roose, in Leuvense Bijdragen 55 (1966).

2) Zie Martin Opitz, Teutsche Poemata. Abdruck der Ausgabe von 1624, ed. G. Witkowski, Halle a.S. 1902 (Neudrucke deutscher Litteraturwerke des XVI. und XVII. Jahrhunderts, No. 189-192), p. 165; de verderop volgende citaten p. 173 en 198.

3) Geciteerd naar het exemplaar in de U.B. Gent (BL 1665), p. 3 en 40.

[p. 188]

Aurich, als rector), und von hier 1655 als Rector nach Bremen berufen, von wannen er in 1667 heimlich nach Wien ging, und pästich (lees: päpstlich) wurde’. In het jaar na zijn benoeming te Aurich en in het jaar na zijn benoeming te Bremen is Nesselius' vertaling van Heinsius' Christushymne blijkbaar afzonderlijk uitgegeven, want Reershemius, p. 449, vermeldt daarvan uitgaven ‘Emdae 1657.1656’. Voor 1657 lees 1647⁴⁾.

Enige jaren na Nesselius' Poemata verscheen een andere vertaling van Heinsius' Christushymne in latijnse hexameters, en wel door de conrector van de school te Utrecht: Abrahami Bocstadii Hymnus Heinsianus in Iesum Christum, Ultrajecti 1646⁵⁾.

Hier volgen de begin- en de slotregels van Heinsius, Opitz, Nesselius en Bocstadius.

HEt Woort was voor den tijt by God, uyt God geresen,
De selve God, met God den Vader, in het wesen:

Maer niet te min de Soon: die van den Vader erft

Zijn macht, zijn heerlickheyt, en zijnen naem verwerft.

Verlosser weest geroet, gesalfde weest gepresen,
Die sijt, en waert te voor, en eewelick sult wesen:

O Alpha sijt gelooft, het aller eerste goet

Dat onse siel verheugt, O mega sijt gegroet.

DAs Wort war vor der Zeit bey Gott, von Gott erlesen,
Vnd selber Gott, mit Gott dem Vater, in dem wesen:

Doch gleich so wol der Sohn: der von dem Vatter hat

Gewalt vnd Herrligkeit: des vatters wort vnd raht.

4) Zie Louis Hahn, Die Ausbreitung der neuhochdeutschen Schriftsprache in Ostfriesland (Teutonia, Arbeiten zur germanischen Philologie 24 Heft), Leipzig 1912, p. 214 n. 4.

5) In het exemplaar van Ioh. Hildebr. Withofius (1729) dat thans berust in de U.B. Gent (BL 6223) heeft deze tegenover het titelblad aangetekend: ‘Fuit Bocstadius iste Conrector Scholae Ultrajectinae, hemiplegia tactus. Vide Epistolam Gisberti Voetii ad Dan. Heinsium Tom. II. Sijlloges Leidens. pag. 469. De valetudine mala ipse Auctor in his poëmatibus testatur. Vide pag. 75. 76, 77. 78. 79 &c’. De citaten p. 1 en 25.

[p. 189]

 

Erlöser sey gegrüszt, gesalbter auszerlesen,

 

Der du wirst ewig sein, vnd ewig bist gewesen:

 

O Alpha sey gelobt, der du das erste bist

 

Vnd auch das letzte gut, O mega sey gegrüszt.

Ante catenato fluerent quam tempora lapsu,
Sermo fuit, cum Jhova aequè, genitusque Jehova est,
Ipse Jehova etiam, & pariter cum Patre Jehova
Esse aequale habuit, natus tamen: aequa potestas,
Majestasque eadem cui cum Patre Sermo parentis,
Consiliumque etiam:

Salvator salve, salve Vncte electe Jehovae,
Qui jam aeternus eras, post aeternusque manebis.
Salve ô Alpha, bonum, primâ sine origine, primum,
Extremumque bonum sine fine quoque, Omega salve.

OMnia divinus praecessit tempora Sermo,
Atque Deum penes ipse fuit, de Numine manans;
Ipse suo cum Patre Deo Deus, unicus idem
Sed tamen & Natus, sublimis nominis haeres:
Iura potestatemque Pater cui contulit omnem.

O noster Iesu salvetoque Christe,

Rex aeterne, animi nostri suprema voluptas,
Principium nostri & finis salveto laboris!

Vertaling in het latijn kon leiden tot bekendheid in heel Europa. De latijnse gedichten van de conrectoren Nesselius en Bocstadius hebben echter weinig aandacht getrokken buiten hun onmiddellijke omgeving. Andere vertalingen van Heinsius' Christushymne zijn mij niet bekend. Het is, naar het schijnt, niet gekomen tot een uitstraling van Heinsius' hoogste lofzang buiten het neder- en hoogduits taalgebied. Had Heinsius zelf dit werk in het latijn gedicht, het zou, wegens 's mans faam als dichter en geleerde, wijder verspreiding gevonden hebben onder zijn tijdgenoten en latere geslachten⁶⁾, en, zo om stof als om stijl, misschien meer vertalers.

6) Heinsius' leerdicht De contemptu Mortis werd in de achttiende eeuw vertaald in het duits: D. Ludew. Fr. Hudemanns Vier Bücher von der Verachtung des Todes. Aus dem lateinischen des berühmten Daniel Heinsius übersetzet. Wismar und Leipzig, J.A. Berger, 1749.

[p. 190]

Dat latijnse werken van hem niet enkel in het nederlands, duits en frans vertaald werden, kan blijken uit de volgende vertalingen in het engels die in druk verschenen. Zij worden niet vermeld in de Heinsiusbibliographieën van Schotel en Angillis⁷⁾.

In december 1612 en in maart 1613 hield Heinsius te Leiden twee latijnse homilieën op de geboorte en op het lijden van Christus⁸⁾. In 1618 verscheen hiervan te Londen bij Bernard Alsop een engelse vertaling door John Hamar (zijn volle naam staat in de opdracht):

The Mirrour of Humilitie: Or Two eloquent and acute Discourses vpon the Nativitie and Passion of Christ, full of diuine and excellent Meditations and Sentences. Published first in Latine by the worthy Author Daniel Heinsius and since done into English, by I.H. Master of Arts in Mag. Coll. Oxon.

Heinsius werd ook gewaardeerd als schrijver van geleerde scherts zoals de Lof van de Luis:

Laus Pediculi: or an apologeticall Speech, Directed to the VVorshipfull Masters and VVardens of Beggars Hall. Written in Latine by the learned Daniel Heinsius. And from thence translated into English by Iames Guitard, Gentleman. London, Printed by Tho. Harper 1634.

Uit de opdracht is het volgende citaat interessant: ‘Let Poets (for I count this Pamphlet but poeticall prose) bee in the same degree of priviledge with Painters. It undervalueth not the Pencill of the herein admirable, Adrian Brower, that his drawghts be but revelling Beggars and drunken Bores: Stultitiam simulare loco sapientia summa est’.

Een staal van Heinsius' welsprekendheid in dienst van vrijheid en

7) G.D.J. Schotel, Letter- en oudheidkundige avondstonden, Dordrecht 1841, p. 172-182 Geschriften van Daniel Heinsius. A. Angillis, Daniel Heins, in De Dietsche Warande 6 (1864), p. 546-559 bibliographie.

8) Verschillende beschouwingen en motieven uit deze homilieën komen ook in de Lof-sanck voor, zie De Nieuwe Taalgids 59 (1966), p. 126 en 129.

[p. 191]

vaderland werd vertaald in een bundel die verscheen toen Engeland en Nederland Frankrijk te weerstaan hadden:

Select Orations upon the Liberty and Peace of Europe. Translated out of Latin. By Sir Joseph Tily, Kt. London 1704 (de opdracht dagtekent van 9 maart 1704).

Hierin komt voor, p. 173-189 (de paginering is onregelmatig), ‘An Oration of Mons^r. Heinsius, To the Dutch Army in Flanders, Under his Highness, the Prince of Orange; Anno Domini MDCV’.

Een vertaling van een latijns herdersdicht van D. Heinsius (Thyrsis) komt voor in John Rooke's Select Translations, London 1726, p. 32-43⁹⁾.

J.C. Arens

9) Van de vertalingen door Hamar, Guitard en Tily berusten exemplaren in het Brits Museum; van Rooke's Select Translations is een exemplaar in de Bodleian, Oxford.