Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 69-70

[p. 49]

Knoei

In Noord-Holland komt knoei voor als benaming voor ‘een zeer klein schuitje voor één persoon’. De omschrijving is van Karsten, die trouwens, voor zover ik weet, ook de enige lexicograaf is die het woord ooit heeft opgetekend. Hij doet geen poging het te etymologiseren, maar beschouwt het blijkbaar wel als het uitgangspunt van de uitdrukking in de knoei zitten. Het laatste lijkt weinig waarschijnlijk, omdat deze uitdrukking ook ver buiten Noord-Holland bekend is (o.a. in de Betuwe, zie het WNT) en voor het taalgevoel de knoei waarin men kan komen te zitten ten nauwste verbonden is met de knoei die men kan krijgen. Het WNT heeft dan ook terecht in de knoei zitten bij knoei = de stam van knoeien behandeld en knoei ‘schuitje’ verbannen naar een ‘aanmerking’ bij dat artikel. In die ‘aanmerking’ wordt wel een poging tot etymologiseren gedaan, in deze vorm: ‘Het blijkt niet of het westfriesche knoei voor een zeer klein schuitje voor één persoon hetzelfde woord is; zoo ja, dan moet het aanvankelijk een minachtende benaming zijn geweest’. Dit klinkt weinig overtuigend, want het is niet duidelijk hoe knoei ooit een minachtende aanduiding van een schuitje kan worden. De juiste afleiding van het woord kan men vinden, zodra men het artikel kano in het WNT gaat raadplegen. Uit de vorm knoo (Daghreg. Batavia 1673) blijkt duidelijk dat dit woord in het 17de-eeuwse Nederlands, evenals nog steeds in het Engels, werd uitgesproken met het accent op de tweede syllabe en dat de vocaal van de onbetoonde eerste syllabe gesyncopeerd kon worden. Daarnaast vindt men uit geschriften van Hollandse zeevaarders uit het eerste kwart van de 17de eeuw herhaaldelijk de vorm canoy opgetekend. Uit canoy kon heel gemakkelijk knooi ontstaan en daaruit weer knoei. Ook het werkwoord knoeien moet uit een ouder knooien zijn ontstaan, zoals (uit)roeien uit rooien. Een andere mogelijkheid is de ontwikkeling van kanoe > knoe tot knoei, met achtergevoegde j, bijvoorbeeld uit een meervoud knoeien < knoeën. De Hollandse zeelui zijn, als ze weer thuis waren, blijkbaar juist voor een eenmansschuitje de benaming

[p. 50]

gaan gebruiken van de primitieve vaartuigjes die ze op hun verre tochten hadden leren kennen. Cultuurhistorisch is het interessant, dat dit zeemanswoord juist in het Noordhollandse dialect is blijven hangen. In Noord-Holland boven het IJ was de personele unie van zeeman en boer in de 17de eeuw immers heel gewoon (verg. N.Tg. 37, 56).

K. Heeroma