Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 69-70

[p. 138]

Revius' ‘verlossinghe van de veluwe’

In Februari 1624 stelden de buitengewoon strenge vorst en de onachtzaamheid der boeren bij Dieren, die ondanks opdracht van overheidswege verzuimden het ijs te breken, de Spanjaarden onder den Graaf van den Bergh in de gelegenheid de IJsel over te steken en een raid te ondernemen op de Veluwe. In de buurt van Ede ontstond echter, doordat men het een of ander trompetsignaal meende te horen, verwarring onder zijn troepen. Zij namen overhaast de vlucht onder het wegwerpen van uitrustingsstukken en zelfs van wapens. Hoewel de Graaf van den Bergh hen verderop tot staan wist te brengen, zagen zij zich toch gedwongen hun terugtocht voort te zetten, omdat kort daarop de dooi inviel¹⁾.

Naar aanleiding hiervan schreef Revius zijn

T'verblinde Nederlant had schier de water-Goden

De eere van haer heyl en vasticheyt geboden:
Den Spaengiaert lachter om en houter me sijn spot,
Die boven haer de Vorst nu maket tot een God.
De vorst, de felle vorst, die Neerlant heeft benomen
In eenen ogenblick de meyren en de stromen.
Neptunus leyt van cou soo cleumerich en stijf
Dat wagenen gelaen hem rijden over 'tlijf.
De Nymphen voelen tsaem haer aderen verstenen
En inden diepen gront bewortelen haar tenen.
De Isel, Maes, en Wael, en den gesloten Rijn
Nu moeten als een brug' voor den verderver sijn:
So vinnich als de cou haer leden dede smerten
So vinnich was den brant die porde hare herten
De Velu in het bloet te leggen en in d'as.
Maer God, bewijsende dat hy noch meester was,

1) Het uitvoerig verhaal hiervan vindt men in de hierna te noemen pamfletten en contemporaine geschiedwerken.

[p. 139]

 

Liet horen sijn trompet en dee den aftocht spelen:

 

Den Spangiaert meende dat hem 'tmes stond op der kelen,

 

Rees op verbaesdelijck en gaf hem op de vlucht.

20

Den sneeu die creech de loop, het ys de watersucht,

 

En toonde datse sijn geluckich die hier bouwen

 

Op water noch op ys, maer God alleen betrouwen.

Toevallig vond ik een Latijns gedicht over deze zelfde gebeurtenis, dat met het bovenstaande te veel overeenkomst vertoont om er niet in nauw verband mee te staan. Deze Zegezang luidt aldus:

Epinicion // In Consternationem ac regressum è Velaviâ Hispani, //

Qui Duce // Henrico Bergensium // Comite,

Isalam gelu concretum, haud procul Drusianâ fossâ, cum millenis aliquot equitum peditumque turmis transgressus, post unius alteriusque in urbem Arenacensem tormenti explosionem villasque perpaucas in Edae pago incensas, audito ex inopinato tubae cujusdam sono, flumen desubito repetijt: Ac mox, remittente nonnihil, coelo, in alteram ripam, cum universo, qui ad manus erat, belli apparatu, re infectâ concessit. cIɔIɔcxxxiv. Febr. xiii.

Abstulerat Batavis undasque & flumina coelum,

Quod saevum Boreo mittit ab axe gelu:

Hoc nullum est numen, sed numine fortius omnis,

Quo gens prisca olim concelebravit aquas:

Hoc terras undasque aequali pondere nectit,

Hoc glacies Latio est, hoc glaciale iugum;

Naiades hoc placidis in fontibus irretitae,

Sistitur & tumidis Ennosigaeus aquis.

Illo confisus pridem nec destitit hostis

Ire iter infesto per vada stricta gradu.

Mosa, Isala & Rhenus, Vahalis, munimina nostra,

Unus cum terrâ campus & area erant:

Omnia iam ferro & flammis devota patebant,

Qui rigor in coelis, ardor in hoste fuit;

Staret & in tenues Velavia versa favillas,

Ni respexisset summus ab arce parens:

Ille tubam emisit, glaciemque nivesque resolvens

Perfudit subito corda superba metu.

O ter felices, hoc qui victore triumphant,

Atque illi, vigilant qui vigilante Deo!

[p. 140]

Men vindt dit gedicht afgedrukt onder het verhaal van deze gebeurtenis in het contemporaine geschiedwerk van den Amsterdamsen dokter Nicolaes à Wassenaer, Historisch Verhael, Dl VI, z.j., fol. 109 v^o en 110 r^o. Het staat op naam van Joh. Isac Pontanus, polyhistor en hoogleraar in de physica en mathesis te Harderwijk³⁾. Dit deel moet verschenen zijn in 1624/1625, want het vorige is gedateerd 1624 en het volgende 1625. Het gedicht is derhalve vrij kort na de gebeurtenis geschreven. Later werd het herdrukt in I. Isaci Pontani // Poematum // Libri VI // ...... Amstelod. // Apud I. Ianszonium // Anno 1634, p. 163. Maar hier mist het de uitvoerige ondertitel. Dit doet mij vermoeden, dat het eerst als plano-uitgave is verschenen, hoewel ik daaromtrent geen mededeling heb kunnen vinden. Het zou dan een van de vele geschriften zijn, die over deze toen zo grote indruk makende inval zijn verschenen⁴⁾.

De vraag rijst, welk van beide bovenstaande gedichten het eerst is geschreven en welk de tamelijk vrije vertaling daarvan is. Pontanus' verzenbundel geeft daarop enig uitsluitsel. Met vele dichters en geleerden stond hij in contact. Tussen hem, Revius, Hofferus en anderen was er een geregelde correspondentie gaande. Revius droeg aan Pontanus zijn Matroosjes Clachte op⁵⁾ en zes Latijnse gedichten in Pon-

3) Wassenaer en Pontanus waren bevriend blijkens het hierna genoemde Latijnse dichtbundeltje van Pontanus, p. 87.

4) Zie Knuttel's Cat. Pamfl. Nr. 3532 (een stichtelijk-historisch relaas van de Zutphense predikant Baudartius, waarvan het historische deel nagenoeg woordelijk is overgenomen in diens Memoriën, II, 1625, Boek 16), Nr. 3533, Nr. 3534, Nr. 3535, dat ook voorkomt in twee Geuzenliedboeken van 1624, resp. te Amsterdam en te Dordrecht verschenen (zie Kuiper-Leendertz, Het Geuzenliedboek, Nr. 222, waar de samenstellers echter de meer volledige versie van het pamflet niet blijken te kennen). Voorts Kuiper-Leendertz, a.w., Nr. 221, Gouda Quint, Grondslagen voor de Bibliografie van Gelderland, III, 1942, 30, Nr. 85, welke plano-druk thans is gereproduceerd in het zo juist verschenen werk van Mr. A.P. van Schilfgaarde, Het Huis Bergh, 1950, Afb. 94 (dit Vastelavents-Liet steekt door zijn levendigheid en goede versificatie ver uit boven het gerijmel der overige gelegenheidspoëten), alwaar ook een andere plano-druk over deze gebeurtenis is afgebeeld (Afb. 92) en een Duitse uitgave daarvan (Afb. 93). Al deze pamfletten en plano-drukken verschenen in 1624.

5) Over-Yss. S en D., II, 73.

[p. 141]

tanus' bundel zijn gericht aan den Deventer predikant⁶⁾. Zij leefden met elkanders persoonlijke lotgevallen mee, zoals blijkt uit één dezer gedichten (o.c., 160), geschreven naar aanleiding van de instorting van Revius' huis, waarbij wel hij zelf en zijn vrouw behouden bleven, maar een dochter het leven verloor⁷⁾. Zelfs vindt men in Pontanus' Poemata een betrekkelijk onbekend Latijns gedicht van Revius afgedrukt⁸⁾, één van een cyclus van vier gedichten ter gelegenheid van het huwelijk van de Harderwijkse burgemeester Ernest Brinkius met Gellia van Keppel; het eerste is een Nederlands sonnet van Anna Roemers Visscher, de beide andere zijn Latijnse gedichten van Pontanus en Scriverius.

Pontanus nu had aan Hofferus zijn Epinicion gestuurd en deze had hem daarop als antwoord een Latijns gedicht met hetzelfde onderwerp gezonden: Epigramma A. Hofferi in Panicum terrorem hostis, tubae solum modo strepitu prope Arnhemum fugati an. 1624, respondens ei, quod positum p 163 (i.e. Epinicion, K)⁹⁾. Daarachter staat een epigram afgedrukt: Ad eundem Hofferum cum ei versus Revii mitterem, dat begint: ‘Quos author ad me missit, en mitto tibi // Hoffere, versus...’.

De gang van zaken valt derhalve gemakkelijk te reconstrueren: behalve aan Wassenaer en Hofferus had hij zijn Epinicion ook aan Revius gestuurd. Deze antwoordde met een vrije vertaling in het Nederlands, welke Pontanus op zijn beurt naar Hofferus zond.

Natuurlijk is het ook denkbaar, dat Revius zijn Verlossinghe naar Pontanus stuurde en deze zijn Latijnse vertaling daarvan naar Hofferus zond, terwijl hij dan later, na van dezen een antwoordgedicht te hebben ontvangen, aan Hofferus ook nog Revius' gedicht deed toekomen. Hoewel men in die tijd niet steeds duidelijk voor de herkomst

6) O.c., 111, 119, 160, 161, 178, 290. Zie ook Hofferus' Latijns epigram op Piet Hein's vermeestering van de zilvervloot en Revius' bewerking daarvan in het Grieks, Frans en Nederlands (Ov. S. en D., II, 71 vlg.). Hierop slaat Pontanus' epigram Ad V.R. Jacobvm Revivm (Poemata, 178).

7) Zie ook Posthumus Meyes, Jacobus Revius, 1895, 86, noot 3.

8) Pontanus, o.c., 52. Niet bij Smit, a.w., noch vermeld in zijn De Dichter Revius, 1928. Vgl. Posthumus Meyes, a.w., 38, noot 2.

9) Pontanus, o.c., 185.

[p. 142]

van zijn werk uitkwam en Pontanus zich niet had ontzien in zijn geschiedwerk over Gelderland de manuscripten van Meursius te laten afdrukken zonder dit (behalve in één geval) te vermelden¹⁰⁾, moet de laatst aangegeven gang van zaken toch wel hoogst onwaarschijnlijk worden geacht.

Trouwens, ook vergelijking van de teksten maakt de prioriteit van Pontanus' gedicht waarschijnlijk. Dit is in zijn dictie tamelijk algemeen gehouden (verg. b.v. zijn ‘gens prisca’ met Revius' ‘'Tverblinde Nederlant’), veel vlakker en minder plastisch. Bij een vertaling van de Nederlandse tekst in het Latijn zou de dichter toch niet verschillende concrete aanduidingen hebben weggelaten. Duidelijk is het in ieder geval, dat Revius' gedicht met zijn ironische toon, toch uitgaande van een bezielde overtuiging, en met zijn geestige woordspelingen poëtisch het gemakkelijk wint van dat van zijn vriend. Ik wijs nog op Revius' burleske toepassing van mythologische figuren, door Pontanus in de gangbare, overdrachtelijke zin gebezigd, en op het neutrale ‘glaciemque nivesque resolvens’, waarvoor Revius de geslaagde woordspeling vindt, zo passend in het satirisch geheel: ‘Den sneeu die creech de loop, het ys de watersucht’.

Deze concretisering en actualisering blijkt ook in het bizonder in vers 12, waar de ‘brug’ toch wel herinnert aan Pontanus ‘glaciale iugum’ (vs. 6). Maar Revius geeft hierin tevens een directe reactie op een uiting van de Spaanse propaganda, zoals hij dat b.v. ook deed in Opt Veroveren van Todos os Santos¹¹⁾, dat begint:

De Spaensgesinde seyt: (bedeckende sijn toren)
Wy hebben aende Baey soo vele niet verloren.

In deze en de daarop volgende verzen kan men gevoegelijk een ironische reactie zien op een pamflet van Spaanse zijde, dat de verliezen van de vloot in de Allerheiligenbaai trachtte te verkleinen¹²⁾.

In het pamflet nu van Revius' Zutfense collega, Ds. Baudartius, die

10) N. Ned. Biogr. Wb, I, kol. 1417 vlgg.

11) Ov. S. en D., II, 32.

12) Verg. Knuttel, Cat. Pamfl., Nr. 3544. Voor het vestigen van mijn aandacht op dit pamflet, reeds vele jaren geleden, ben ik Prof. Dr. J. Wille verplicht.

[p. 143]

ook de gebeurtenissen van nabij had meegemaakt¹³⁾, lezen wij, dat een ‘mispriester’¹⁴⁾ van den Graaf van den Bergh te Hengelo, misschien in een sermoen, had beweerd: ‘Godt betoondt ende doet met dit vveder ende harden Vorst blijcken, dat hy met ons is, hy heeft ons de brugghe gheleydt (curs. van mij, K.) nu salmen de Ketters, de Geuzen, de Calvinisten, de Lutheranen &c. vvtroeden, het is nu met haer gedaen’¹⁵⁾. Hiertegen meende de strijdvaardige Deventer dominee in het geweer te moeten komen (vs. 12). Men kan in zijn gedicht, met deze klaarblijkelijk polemische toespeling, dan ook een element van contra-propaganda niet miskennen.

Het keerpunt in Revius' gedicht en tegelijk ook de kern, de as, waarom het naar bouw en idee draait (daar voor zijn gevoel de strijd der Nederlanders immers Gods strijd was), vormen de verzen 16 en 17 (ook bij Pontanus vers 16 en 17). Smit wijst ter verklaring op een passage uit Aitzema van ruim veertig jaar later¹⁶⁾. Hoewel deze mij aanvankelijk heel aannemelijk leek, vraag ik mij toch af, of zij in de geest van Revius is. De genoemde pamfletten, plano-drukken en geschiedwerken bestuderend, merkt men, dat er twee motieven voor de plotselinge vlucht worden opgegeven. Sommige auteurs spreken over het (alleen maar) horen van een trompetsignaal, van een plotselinge, onverklaarbare verwarring, waarin zij ‘de hant des Heeren’ (Baudartius) zien. En het ligt bij zo in het Oude Testament doorknede Calvinisten als Revius en Baudartius voor de hand te veronderstellen, dat zij hierbij dachten aan bijbelse verhalen over bevrijding door een onverklaarbare vlucht van den vijand ten gevolge van het ingrijpen van een hogere macht¹⁷⁾. Anderen echter, waaronder Wassenaer en de

13) In Zutfen werden gedurende die bange tijd in acht dagen twaalf preekdiensten gehouden, waarin de oud-testamentische strijd- en boetepsalmen veelvuldig werden gezongen, zoals Baudartius' pamflet ons verhaalt.

14) De hatelijke toespeling is duidelijk.

15) Baudartius, Memorien, II, 1625, Boek 16, p. 2. In zijn pamflet (1624) gelijkluidend.

16) Saken van Staet en Oorlog, 1669, I, p. 270.

17) Vgl. 2 Kon. 7 : 7 vgl. Vergelijking van vaderlandse gebeurtenissen met overeenkomstige oudtestamentische situaties was trouwens in die tijd schering en inslag, zoals ook uit de bovengenoemde pamfletten blijkt.

[p. 144]

onbekende schrijver van het gedicht-in-plano, dat op het kasteel Bergh berust, verhalen, ‘datter een Trompetter op Harsloo het liedeken Wilhelmus van Nassouwen by gheval stack...’, waardoor de Spanjaarden, menend dat er prinselijke troepen kwamen opdagen, ijlings de benen namen¹⁸⁾.

Een irrationele en een rationele verklaring dus, waarvan de tegenstelling ook in die tijd werd gevoeld. Want Baudartius schrijft uitdrukkelijk, alsof hij speciaal onderzoek daarnaar had gedaan, dat er ‘doch geen van onse Crychsvolck ontrent gheweest en is / niemandt weet oock dat daer yemant woont of is / die een trompette of trommel heeft’¹⁹⁾.

Welke van deze beide interpretaties de juiste is, wil ik in het midden laten. Voor Revius en Baudartius, die toch het dichtst bij het vuur zaten, bestond hieromtrent in ieder geval geen twijfel. En na bestudering van de stukken heeft men wel de indruk, dat de schichtigheid der Spaanse soldaten, die in een moordende koude achter de vijandelijke linies opereerden en zich voortdurend door de garnizoenen van Arnhem en de IJselsteden bedreigd voelden, meer de oorzaak van hun plotselinge vlucht is geweest, dan een trompetter, die het Wilhelmus blies, maar die toch sterk de indruk maakt als een, overigens treffende,

18) Nicolaes à Wassenaer, a.w., fol. 107 v^o en Vastelavents-Liet, (Van Schilfgaarde, a.w., afb. 94) strofe 14:

Daer en dorst ghy u niet houwen

Maer verschricten als een Haes

Voor 'tgespeel en voor 'tgeblaes /

Van Wilhelmus van Nassouvven;

Doen u dit ter ooren quam /

Was het hecken vanden dam.

Pontanus heeft achter zijn Epinicion nog een, door Revius niet vertaald kwartrijn afgedrukt, waarbij men de ‘tuba Nassaviana’ nog figuurlijk zou kunnen opvatten:

Cur clangore tubae cessit conterritus hostis?

Haec tuba non simplex, Nassaviana fuit.

Scilicet haud aliter Gedeonis buccina quondam

Causa clanxit midianita fugae.

19) Baudartius, Memorien, II, Boek 16, p. 4. Joh. van der Sande, Nederlandtsche Historie, 1650, 104, heeft, blijkens zijn woordkeus, zowel Wassenaer als Baudartius gelezen, maar inzake de trompetter de eerste gevolgd. Aitzema, a.w., vertelt het verhaal in bijna gelijkluidende bewoordingen als Van der Sande.

[p. 145]

motivische verfraaiing en verrijking achteraf aan het verhaal te zijn toegevoegd. Te bewijzen is dit echter op grond van de gegevens óók niet.

Ten slotte wil ik er nog aan herinneren, hoe de dichter Staring, kenner van de Gelderse geschiedenis, juist door deze controverse er toe kwam deze stof te gebruiken voor een kort verhaal: Het Wilhelmus te Ede²⁰⁾. Mede omdat Staring's verhalend proza, overigens gering in omvang, weinig bekend is (zelfs Te Winkel vermeldt het niet), vestig ik er de aandacht op.

Hij kan er niet in berusten de bevrijding van de Veluwe te zien toegeschreven aan z.i. ‘bovennatuurlijke middelen’. Deze waren niet nodig, meent hij, want ‘Het Opperbestuur der wereld behoefde dezelve niet om dit doel te bereiken; maar de menschen waren hiermede niet tevreden! De Trompetter van Harseloo was weldra (! K.) bij het volk (als oudtijds de Nimf Echo der Mythologie) ontligchaamd en tot niets meer dan een klank vervluchtigd; ...’²¹⁾. Daartegen meende hij zich te moeten verzetten. Of hij hierbij ook aan Revius heeft gedacht, blijkt niet. Hij noemt slechts Van Reyd-Van den Sande en Baudartius (in deze niet-chronologische volgorde!). Zo heeft hij, ter bestrijding van Baudartius, een aardig verhaal geschreven, waarbij hij een gedemobiliseerde jongeman nabij Ede trompetsignalen laat geven aan zijn meisje om een afspraak te maken voor een rendez-vous. Dusdoende wordt deze argeloos de held van de dag en is de tegenstand van den vader van het meisje overwonnen, zodat ze kunnen trouwen.

Het is merkwaardig om te zien, dat de romantische rationalist Staring, die de ‘irrationele’ versie van het verhaal op redelijkheidsgronden verwerpt, juist door een romantische fictie ‘aantoont’, dat er niets bovennatuurlijks in deze gebeurtenis was. Kenmerkend voor zijn geestesgesteldheid is zijn nabeschouwing, die ons tamelijk wel als een slag in de lucht aandoet:

20) Almanak voor het Schoone en Goede, 1834, 159 t/m 173. Herdrukt in zijn Kleine Verhalen, Arnhem, 1837, 94 vlgg. en in Neerl. Bib., 1867, 345 vlgg.

21) Deze voorstelling van zaken is niet geheel juist. De trompetter vindt men, juist omgekeerd, ook bij de latere geschiedschrijvers, waar ‘de hant des Heeren’ niet of nauwelijks wordt genoemd.

[p. 146]

‘De zucht voor het wonderbare verschafte dit sprookje (nl. de “irrationele” versie, K.) overal ingang en de Staatkunde der vrijdenkers van die dagen zag misschien geene reden, waarom zij, bij de eenvoudigen, het geloof verzwakken zoude, dat het opkomend Gemeenebest Onzigtbare Magten tot bontgenooten had’.

Het schijnt, dat deze stekelige opmerking bij het publiek enige critiek, althans weinig waardering heeft gevonden. Staring heeft deze passage tenminste in zijn verzamelde Kleine Verhalen maar weggelaten.

De conclusies uit het bovenstaande onderzoek samenvattend, merk ik op, dat Revius' Verlossinghe van de Veluwe een vrije en in dichterlijke waarde ver boven het origineel uitstekende vertaling is van een Latijns gedicht van Pontanus, dat Revius met zijn historische gedichten soms rechtstreeks deelnam aan de vrijheidsstrijd en duidelijk contrapropagandistische bedoelingen had en dat ook uit dit onderzoek blijkt, hoe nodig een nadere en systematische bestudering is van onze 17de eeuwse neo-latijnse poëzie en het verband daarvan met de Nederlandse.

Amsterdam, Najaar 1950.

G. Kamphuis

2) Over-Ysselsche Sangen en Dichten, ed. Smit, II, 1935, 28.