Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 69-70

[p. 40]

De oorsprong van het ndl. praeteritum hief

Wanneer R.C. Boer in zijn Oergerm. Handb.² (1924) schrijft: ‘Ndl. hief staat in het germ. geïsoleerd, maar de vergelijking met andere woorden toont, dat er geen morphologisch bezwaar is, om hem voor oergerm. aan te zien, en buiten het germ. wordt hij gesteund door l. cēpi’¹⁾, dan is hij volkomen consequent met de in zijn handboek beschreven theorie over de reduplicerende verba. Van zijn standpunt uit is er inderdaad geen morfologisch bezwaar tegen, hief als een normale reflex van cēpī te beschouwen. M. Schönfeld heeft in de tweede en in de derde druk van zijn Hist. Gr. tegen deze gelijkstelling het volgende bezwaar aangevoerd: ‘Boer... beschouwt hief als regelmatige reflex van lt. cēpi. Dit is echter onwaarschijnlik; afgezien nog van de moeilikheden met de klinker (men zou in dat geval ndl. *haaf verwachten), is de lt. ē in de sg. onoorspronkelijk (analogies naar de pluralis); de ndl. ie is jonger dan de got. ō’²⁾. In de vierde druk van de Hist. Gr. (1947) is deze opmerking echter weggelaten³⁾. Al is Schönfeld's opvatting volkomen juist, toch raken zijn bezwaren m.i. de kwestie niet.

De moeilijkheden met de klinker heeft Boer besproken en de verklaring die hij geeft is niet minder aannemelijk dan andere theorieën⁴⁾.

1) § 115, Aanm. 2. Zie eveneens 1e ed. (1918) § 115.

2) 2e dr. (1924) 192; 3e dr. (1932) 242. In de 1e dr. (1921) 118 staat alleen: ‘Boer... beschouwt hief als regelmatige reflex van lt. cēpi’.

3) Dit houdt misschien verband met het feit dat er in de nieuwe dr. van dit boek heel wat aantekeningen, die uiteraard niet direct betrekking hadden op het ndl., weggelaten werden.

4) In de 1e dr. van zijn Oergerm. Handb. (1918) § 118 tracht Boer voor gevallen als slēpan, lētan de westgerm. ē² van het praeteritum te verklaren door invloed van de palatale reduplicatievocaal ě (*sěslēpum) aan te nemen. In de 2e dr. (1924) § 118 sluit hij zich, althans voor gevallen als slēpan, aan bij C. Karstien, Die reduplizierten Perfekta des Nord- und Westgerm. (1921) § 32. In Schönfeld's Hist. Gr.² (1924) 192 komen voor het eerst de bezwaren tegen Boer voor. Hoewel Schönfeld in zijn Hist. Gr.³ (1932) 158 Karstien's verklaring van de ē² in het praeteritale vocalisme van de 7e klasse niet verwerpt, handhaaft hij (blz. 242) zijn bezwaren tegen Boer's stelling!

[p. 41]

Het tweede bezwaar kan niet gelden van de ē van de ē-ō-reeks waarvan Boer voor cēpī juist uitgegaan is⁵⁾. Het zou alleen waarde hebben, indien men hier te doen had met de ‘dehnstufige’ ē die in lichte reeksen optreedt (b.v. got. qiman, qam, qēmum, qumans), waar het germ. een oudere toestand dan het lat. kan hebben bewaard⁶⁾. Wil men Schönfeld's bezwaar handhaven, dan moet men aantonen dat Boer ten onrechte cēpī tot de ē-ō-reeks heeft gerekend.

Intussen moet men steeds het principiële verschil tussen de stelling van Boer en die van Schönfeld voor ogen houden. Waar Boer in hief het product ziet van een oorspronkelijk reduplicerend praeteritum, ziet Schönfeld, die met zijn opvatting teruggaat op W.L. van Helten⁷⁾ en J. Franck⁸⁾, een praeteritum van een werkwoord uit de zesde klasse dat achteraf onder invloed is komen te staan van de praeterita der zgn. reduplicerende verba. Alleen de laatste zienswijze is m.i. verantwoord.

Daar de redenen waarom ik deze opvatting als de juiste beschouw anders zijn dan die van Schönfeld en daar bovendien diens bezwaren in de laatste editie van de Hist. Gr. niet meer voorkomen (zie in dit verband noot 3), lijkt het mij wel nodig nog even op de kwestie terug te komen. Ik wil door Boer's redenering te volgen, laten zien hoe hij tot zijn opvatting betreffende hief gekomen is. Daarbij laat ik vanzelfsprekend Boer's stellingen voor zijn eigen verantwoordelijkheid.

Men weet dat de even verschillende als talrijke pogingen tot verklaring van het praeteritale vocalisme in de noord- en westgerm. aequivalenten van de got. reduplicerende verba herleid kunnen worden tot twee grondtheorieën. De eerste laat het noord- en westgerm. vocalisme ontstaan door contractie van de reduplicatievocaal met de stam-

5) Met zijn opvatting ē | ō | ə staat Boer niet alleen; verg. b.v.A. Ernout - A. Meillet, Dict étym. de la langue lat. (1939) sub capio; E. Boisacq, Dict. étym. de la langue grecque (-1916) sub ϰώπη, Daarentegen ‘dehnstufige ē’ b.v. bij A. Walde, Lat. etym. Wtb. (1938) sub capiō; H. Hirt, Der Indogerm. Vok. (I.G.) (1921) 44, 184, 222. Nog anders Stolz-Schmalz, Lat. Gr. (1928) § 241, B. cēpī met ē voor ō bij F. Sommer, Handb. der Lat. Laut- und Formenlehre (1914) § 357, I, B, waarbij Prokosch, Comp. Germ. Gr. (1939) 127, 150 aansluit.

6) Boer, Oergerm. Handb.² § 97; Sommer, Handb. der Lat. Laut- und Formenlehre 551, 552.

7) Mnl. Spr. (1887) § 175, e.

8) Mnl. Gr.² (1910) § 146.

[p. 42]

vocaal; dit is een intern-germ. verklaring, waarbij het noord- en westgerm. vocalisme niet van het got. behoeft gescheiden te worden.

De tweede tracht het bewuste noord- en westgerm. vocalisme enerzijds en het got. anderzijds uit verschillende idg. ablautsverhoudingen af te leiden⁹⁾.

Boer staat sceptisch tegenover de contractietheorie¹⁰⁾. Hij geeft er de voorkeur aan te werken met de tweede verklaring, waarbij hij het bekende artikel van K. Brugmann over de ‘präteritale Bildungstypus ahd. hiaz aisl. hét und ahd liof aisl. hlióp’¹¹⁾ citeert. Hij wijst er op dat Brugmann dacht aan het voorbeeld van praeterita als lat. fēcī, cēpī, gr. ἔθηϰα, en dus aan de ē die in zware wortels optreedt. Al verwerkt Boer veel uit Brugmann's theorie, toch wijkt hij van deze ook weer in niet onbelangrijke mate af. Voor de verklaring van het noord- en westgerm. praeteritum van de zevende klasse ging Brugmann uit van reduplicatieloze vormen. Hij nam als idg. vocalisme voor zijn ‘bildungstypus’ hiaz, hét, ē aan en voor liof, hlióp, ēu̯, wat men in Boer's Handb. terugvindt¹²⁾. Op deze manier kon men het praeteritale vocalisme van haitan, nl. ē² in hiaz, hét, trachten te verklaren, daar, zoals bekend is, aangenomen wordt dat de idg ē in het germ. enge ē, d.i. ē², is geworden. Maar Brugmann zag wel in dat hiermee niet alles verklaard kon worden. Daarom nam hij aan dat de klankwettige ē² van het praeteritum van haitan, skaidan overgedragen werd op andere gevallen, zo b.v. op een andere categorie van de zgn. reduplicerende verba nl. de ă-praesentia, blandan, gangan enz., waarvan sommige in het praeteritum ē¹ zouden hebben gehad (Brugmann citeert ter vergelijking lat. pango, pēgi¹³⁾) die dus in het germ. ver-

9) Prokosch, Germ. Gr. 177 volg. weegt beide theorieën tegen elkaar af. Een beredeneerde bibliografie tot 1921 bij Karstien, Die redupl. Perf. § 7 volg. Nieuwere bibliografie bij Schönfeld, Hist. Gr.³ 281. Verder de studie van H.M. Flasdieck, Die reduplizierenden Verben des Germanischen (Anglia LX (1936) 241 volg.) en het werk van de Fin Pekka Katara, Die ursprünglich reduplisierenden Verba im Niederdeutschen (Mem. Soc. Neoph. de Helsinki, XII (1939)).

10) Oergerm. Handb.² § 114.

11) Idg. Forsch. 6 (1896) 89 volg. Brugmann was niet de eerste die het hier bedoelde vocalisme van verschillende idg. ablautsverhoudingen afleidde; zie Karstien, Die redupl. Perf. § 16.

12) § 116. Verg. ook Prokosch, Germ. Gr. 178.

13) Pēgī wordt als secundair beschouwd tegenover oorspronkelijk pepigī. Zie b.v. Ernout-Meillet, Dict. étym. de la lanque lat. sub pango; Stolz-Schmalz, Lat. Gr 332; Hirt, Der Indogerm. Vok. 44, 184 Verg. ook H. Hirt, Handb. des Urgerm. (1932) 2, 145, noot 1.

[p. 43]

vangen zou zijn door ē²¹⁴⁾. Maar ‘het is nu zeer bedenkelijk, te vooronderstellen, dat al die praeterita met ē² het voorbeeld van haitan en skaidan zouden gevolgd hebben’¹⁵⁾ merkt Boer op. Met Brugmann gaat Boer ook uit van een praeteritaal vocalisme ē (= ē¹), doch hij ziet, hiermee in aansluiting bij Karstien¹⁶⁾, de verklaring van het voorkomen van ē² in het feit dat het noord- en westgerm., zoals het got., vormen met reduplicatie zou hebben gekend. De ē¹ van *lelēta, *seslēpa e.a. zou in niet hoofdtonige syllabe enger geworden zijn en vandaar gelijk aan ē²¹⁷⁾. Een eventueel verdwijnen van de reduplicatie zou dan een gevolg zijn van het verlies van haar functie, daar het tempusverschil duidelijk uitgedrukt werd door een nieuw soort van ablaut.

Boer rekent hafjan, hōf vanzelfsprekend ook tot de germ. zesde klasse¹⁸⁾, maar dit beschouwt hij als een readaptatie, daar hij er van uitgaat dat gr. ϰώπη en lat. cēpī juist op een oorspronkelijke ē-ō-reeks wijzen. Laat ik hier zijn redenering op de voet volgen¹⁹⁾. Hij constateert dat ē in het praeteritum der reduplicerende verba in sommige ge-

14) Idg. Forsch. 6, 94.

15) Oergerm. Handb.² § 118. Verg. echter F. de Saussure, Cours de ling. gén. (1916) 228: ‘ce ne sont pas les formes les plus nombreuses qui déclanchent l'analogie’ en ook nog Prokosch, Germ. Gr. 179. Boer heeft bovendien over het hoofd gezien dat Brugmann de ai-praesentia niet scheidde van de groep van ă-praesentia van de 7de klasse, die juist bestaat uit ă + liq./nas. + cons. of ă + ll/nn. Inderdaad deelde deze in: ă + , u̯ liq., nas. + cons. Zie hiervoor Idg. Forsch. 32 (1913) 192. Verg. hiermee Prokosch, Germ. Gr. § 62, d en e, I, II, III, die niet alleen van i en u-diftongen (haitan, stautan), doch ook van l- en n-diftongen (haldan, blandan) spreekt. Algemener, zie o.m. J. Vendryes, Le Langage (1939) 32, 33. Tegen een dergelijke zienswijze Hirt, Handb. des Urgerm. i, § 26.

16) Die redupl. Perf. § 32. Boer volgt Karstien voor gevallen als lētan, slēpan, maar voor de ai-praesentia (haitan) wijkt hij van deze af en sluit zich, zoals men gezien heeft, bij Brugmann aan. Zo komt Boer ook niet tot een ‘einheitliche’ verklaring.

17) Het valt op dat Boer in dit verband over de á-praesentia zwijgt.

18) Oergerm. Handb.² § 104, 4.

19) Op. cit. § 115.

[p. 44]

vallen beslist gemeengerm. moet zijn. Hierop wijst got. saislēp. Buiten het germ. treft men lat. fēcī, cēpī, jēcī aan bij faciō, capiō, jaciō en daarnaast in het gr. τέθηϰα bij τιθημι, ἕηϰα bij ἵημι. ‘Ook voorzoover sommige dezer vormen in hun oorsprong aoristen zijn’ zoals Boer opmerkt, ‘toonen zij toch dat ē in verleden tijden voorkomt, die sterke gelijkenis met perfecta hebben’. Anderzijds behoort capiō blijkens gr. ϰώπη, lat. cēpī tot de ē-ō-reeks. Boer vermeldt bovendien gr. ἕωϰα naast ἕηϰα en zegt: ‘Hier treden in twee overigens gelijke perfectvormen de beide vocalen ē en ō op’²⁰⁾. Hij concludeert: ‘Onder deze omstandigheden spreekt er veel voor, dat er samenhang bestaat tusschen germ. *lĕlēta, *sĕslēpa en de hierboven aangehaalde l. gr. vormen, hetzij men nu aanneemt, dat ē oorspronkelijk een aoristvocaal is, hetzij men uit l. cēpi, jēci, gr. τέθηϰα, ἕηϰα besluit, dat reeds in het ide. ē in het pf. van de ē-ō-reeks kon optreden’.

Dubbele vormen zoals gr. ἕηϰα, ἕωϰα ziet Boer in got. lailōt, de. lod tegenover ijsl. lét, zw. lät en westgerm. lēt (ndl. liet). Hij meent in got. on. ags hōf, ohd. huob tegenover ndl. hief een gelijksoortige oude ē-ō-tegenstelling te zien, waarin de vorm met ē gesteund moet worden door lat. cēpī. Zoals men ziet, worden lētan en hafjan door Boer naar hun oorsprong, nl. de ē-ō-reeks, vergeleken. Maar zelfs dan behoeft dit nog niet te bewijzen dat hun vocalisme in het oergerm. gelijk te stellen is.

Men kan in dit bepaalde geval de gegeven feiten beter in hun eigen oergerm. systeem en zuiver synchronisch trachten te begrijpen²¹⁾ en niet zozeer, zoals Boer, uit het idg. Van oergerm. standpunt biedt lētan geen moeilijkheden. Wie het met Boer's theorie der dubbele vormen (ē/ō) eens is, kan naast *lelōta, d.i. reduplicerend ablautend, ook een

20) In verband met deze kwestie zie Brugmann in Idg. Forsch. 32, 183 volg. en J. Sverdrup in Festskrift til Hjalmar Falk (1927) 296 volg.

21) Een gelijksoortige opvatting houdt Brugmann er op na, wanneer hij constateert dat faran, swaran, blandan e.a. die tot de ĕ-ŏ-reeks behoord hebben, zich in het germ. volgens een ander principe hebben verdeeld; verg. Idg. Forsch. 32, 182: ‘Bei dem Versuch die unregelmäszigen Formen faran usw. entwicklungsgeschichtlich einzuordnen, sind wir hiernach darauf hingewiesen die Erklärung innerhalb des Germanischen selbst und nur im Germanischen zu suchen’.

[p. 45]

*lelēta (ndl. liet), d.i. reduplicerend niet ablautend, aannemen. Illustrerend hiervoor is got. lailōt (lētan) naast saislēp (slēpan). De zaak is echter geheel anders gesteld met hafjan.

Wat ook de oorsprong is van dit werkwoord, één ding staat vast, nl. dat hierbij als praeteritaal vocalisme in de oudgerm. dialecten alleen een ō, of wat zich daaruit ontwikkelde, aangetroffen werd. Of die ō primair of secundair is, doet hier ook al niet veel ter zake²²⁾. Van belang is echter te constateren dat er in de oudgerm. dialecten een categorie zgn. reduplicerende verba voorkomt met praesensvocalisme ă, dat gevolgd wordt door een dubbele consonant en meer bepaaldelijk door liq./nas. + cons., of door ll/nn: got. haldan, blandan, ohd. fallan, spannan enz. Men noemt ze dan ook wel eens al-, an-praesentia. Juist deze omstandigheid mag men m.i. niet als toevallig beschouwen. De andere ă-praesentia van de sterke verba vertonen deze eigenaardigheid dat ă gevolgd wordt door een enkele consonant (faran)²³⁾; ofwel behoren zij tot de welbekende j-praesentia wahsjan, fraþjan e.a. waarbij hafjan goed aansluit²⁴⁾. Deze ă-praesentia, die voorkomen in de germ. zesde klasse (ă/ō), zijn naar hun vorm duidelijk verschillend van de ă-praesentia der zevende klasse²⁵⁾.

22) Door Boer, Oergerm. Handb.² § 104, 4, § 115 als primair beschouwd. Als mogelijk primair voorgesteld door Prokosch; zie noot 5 en nog diens Germ. Gr. 174. Voor Hirt, Handb. des Urgerm. 2, 149 is hōf secundair.

23) Mogelijk ook door zekere consonantengroepen. Bv. ohd. os. waskan, ofr. waska; maar on. vaska is zwak.

24) Men zou kunnen opmerken dat arjan, als j-praesens, blijkens ohd. erian, iar (waarnaast ir-uorit; R. Kögel, in P.B.B. 16 (1892) 502 en W. Braune, Ahd. Gr. (1936) § 350, Anm. 5; zie echter ook de opmerking van Flasdieck, Die redupl. Verben 295 § 20 en noot 4) toch van de zevende klasse is. Men kan er aan twijfelen of het ohd. hiermee een oude toestand reflecteert, daar oijsl. eria en oeng. erian zwak zijn. Verg. nog M.H. Jellinek, Gesch. der Got. Spr. (1926) § 187: ‘Wegen der verwandten Sprachen stellt man hierher (d.i. bij de 7e klasse) waldan, blandan, ferner arjan*, das doch seinem Lautgehalt nach nicht herpasst’. Voor ě/í naast ē als praeteritaal vocalisme van deze ă-praesentia, zie b.v. Pekka Katara, Die urspr. redupl. Verba 61, 292 en Flasdieck, Die redupl. Verben §§ 15, 16, 17.

25) Een uitzondering hierop zou zijn: standan (met nasaalinfix), stōþ (ik citeer hier alleen de got. vormen). a | ō is hier een normale reflex van idg ə | ā: gr. στατός, ἵστημι, lat. status, stāre. Het praeteritum stōþ past echter volkomen in de zesde klasse. Er is nog meer eigenaardigs aan dit werkwoord. Bij got. d (standan) / þ (stōþ) heeft tegen de verwachting in geen ‘ausgleichung’ plaats gehad. In verband hiermee en voor het vocalisme van de zesde klasse zie nog Prokosch, Germ. Gr. 150, 155, 183 en Hirt, Handb. des Urgerm. 2, § 118.

[p. 46]

Met dit alles wil ik laten zien dat bij de oergerm. hergroepering tot bepaalde verbale categorieën, uit een vroegere toestand, er een zeker logisch principe, een zekere systematisering²⁶⁾, werkzaam blijkt geweest te zijn, die b.v. de ă-praesentia, voorzover zij niet overgingen naar de zwakke conjugatie, ging verdelen over de zesde of de zevende klasse, naar gelang van het op de stamvocaal volgende consonantisme, d.w.z. naar gelang van de aard van de stam²⁷⁾.

Typisch is wel dat blandan (obulg. blędą), gangan (lit. žengiu), die wellicht oorspronkelijk tot de ĕ-ŏ-reeks behoorden, in het germ. overgingen naar de zevende klasse, terwijl andere werkwoorden uit de ĕ-ŏ-reeks, als faran (verg. gr. περάω, πορεύομαι) en wahsjan (verg. gr. ἀέξομαι, skr ukṣati), in de germ. zesde klasse terechtkwamen²⁸⁾. Op deze manier is de aanwezigheid van hafjan in de germ. zesde klasse volkomen begrijpelijk²⁹⁾.

Zo dit werkwoord, zoals Boer aanneemt, oorspronkelijk tot de ē-ō-reeks heeft behoord, dan kan men aanvoeren dat een ē-praeteritum als relict toch kon voortbestaan. Met andere woorden een ē-praeteritum van de zevende klasse - want alleen in deze klasse kon. Boer het optreden van ē² met enige waarschijnlijkheid verklaren - zou naast een praesens gestaan hebben dat alleen in de zesde klasse kon passen. Een

26) Bekend verschijnsel dat ik hier in een bijzonder geval toepas. Verg. b.v. V. Michels in Germanica, Ed. Sievers zum 75. Geburtstage (1925) 82 en Prokosch, Germ. Gr. 183. Zie ook nog De Saussure, Cours de ling. gén., Chap. V § 3.

27) Hiermee wordt dus niet bedoeld dat het praesens noodzakelijk primair is. Het is niet uitgesloten dat een ă-praesens secundair gevormd werd naar het praeteritum. Zie Hirt, Handb. des Urgerm. 2, 149. Echter ook nog Prokosch, Germ. Gr. 174: ‘The majority of the class (nl. de zesde) ... suggests that the type L. scabō-scābī, capiō-cēpī (possible for *cōpī) formed a new preterit by analogy due to identity of the present forms’.

28) Verg. nog Flasdieck, Die redupl. Verben §§ 42, 50.

29) In het feit dat een ablautende vorm bij heffen, nl. (be)hoeven, ō heeft, zal men misschien nog een argument zien tegen Boer's stelling. Verg. A. Heusler, Altisl. Elementarbuch (1921) § 127 en Hirt, Handb. des Urgerm. 178. Het argument gaat eigenlijk terug op J. Grimm (W. Scherer), D. Gr. (1870), 1, § 1039, waarover Karstien, Die redupl. Perf. 44. Zie echter ook Prokosch, Germ. Gr. 177.

[p. 47]

dergelijke toestand kon niet stabiel zijn en is in strijd met het sterk uniformerend en systematiserend karakter van het oergerm. Er zijn andere bezwaren. In de eerste plaats het al geciteerde feit dat een praeteritum met ē² bij hafjan in de oudgerm. dialecten niet ‘belegt’ is. Dergelijke niet passende vormen binnen het kader van een verbale categorie in het oergerm. zijn over het algemeen moeilijk denkbaar wegens de hier heersende vaste vocaalverhoudingen tussen de tijden van het werkwoord. Daardoor moest bij hafjan een ē²-praeteritum dat karakteristiek was voor de zevende klasse, zo het althans bestond, verdwijnen.

Het ndl. heffen, dat hafjan reflecteert, heeft evenwel hief als praeteritum. Dit werkwoord werd door Van Helten, Franck en Schönfeld op goede gronden beschouwd als een werkwoord van de zesde klasse, waarvan het praeteritum zich achteraf gewijzigd heeft onder invloed van de praeterita der zevende klasse.

Men kan zich inderdaad beroepen op parallele gevallen, waarvan ik er hier een paar citeer:

ndl. scheppen ((ga-)skapjan), mnl. nndl. schiep, hd. schuf, got. gaskōp.

ndl. wassen (wahsjan), mnl. nndl. wies, hd. wuchs, got. wōhs.

ndl. heffen (hafjan), mnl. nndl. hief, hd. hub, got. hōf.

In het mnl. komt ook hoef (Limb. Holl.) tegenover hief en een enkele keer hefte voor³⁰⁾. Naast mnl. schiep en wies wordt nog alleen bij uitzondering een vorm met oe-vocalisme gevonden³¹⁾. En toch kan men er niet aan twijfelen dat de laatste twee werkwoorden tot de oergerm. zesde klasse hebben behoord. Het is opmerkelijk dat, zoals blijkt uit Deutsches Wtb. er ook in het nhd. sporadisch ie-vormen, hieb, schief, wiechs, (daarbij wel eens zwakke vormen) aangetroffen werden, die, zoals daar aangenomen wordt, naar analogie met de reduplicerende verba ontstaan zijn³²⁾. Dit is wel een sprekende parallel bij wat er al eerder in het ndl. met heffen, scheppen, wassen moet zijn gebeurd. Al

30) A. van Loey, Mnl. Spr. (1948) I, § 74.

31) Op. cit. § 74 en Mnl. Wdb. sub heffen.

32) Zie dit woordenboek sub heben, schaffen, en wachsen.

[p. 48]

deze gevallen zijn Boer blijkbaar onbekend gebleven. Uiteraard kwam hij natuurlijk niet verder dan het oergerm., doch ook daar was, zoals ik aangetoond heb, een belangrijke conclusie te trekken. Maar in zijn Oergerm. Handb. heeft Boer de ă-praesentia van de zevende klasse niet nader bepaald³³⁾, en zo ontging hem wellicht een eigenaardigheid er van, die juist in hafjan ontbreekt.

Ik heb vanzelfsprekend maar een greep gedaan uit het materiaal. Maar hieruit blijkt m.i. toch voldoende dat Boer's stelling betreffende hief niet juist kan zijn.

Wassenaar.

Fr. van Coetsem

33) Oergerm. Handb.² § 111, 1.