Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 60

[p. 135]

Sint Joris Braes

In het volksboek, dat de historie van de Vier Heemskinderen bevat, wordt verhaald, langs welke weg Reinout, aan het eind van zijn ridderlijke loopbaan gekomen, als pelgrim trok naar het Heilige Land:

‘Ende alst began te dagen, clam Reinout weder vanden boem ende coes den wech die nae Hongerien lach, ende ginc so lange dat hi quam te Braes dair sinte Iorijs leit, daer vandt hi scepinge ende voer int lant van Slavonien. Aldus voer Reinout met groter begeerten tot dat hi quam in die haven van Triple.’¹⁾

Kennelijk is hier de overlandweg door Hongarije en de Balkan bedoeld. Maar waar ligt Braes? en wat is St. Joris, dat daar gelegen is? Een klooster? Een bedevaartplaats? Prof. Overdiep geeft als verklaring: ‘St. Joris Braes = de Dardanellen.’ Mag men hieruit opmaken, dat de benaming in het volksboek als een verminking is opgevat? Namenverhaspeling is in een volksboek zeker geen uitzondering. Bovendien geeft het Mnl. Woordenboek bewijsplaatsen voor St. Joris Braes. Gaat men deze bewijsplaatsen na, dan blijkt, dat inderdaad in Maerlant's Spieghel Historiael (I, I, 32, 32 e.v.) Hellespont en St. Joris Braes als één en hetzelfde opgevat kan worden:

Abidos dat lant dat leghet
Up Hellespontes, alsemen seget,
Dat sente Jorijs braes nu heet,
Dat Europen ende Asyen sceet....

Maar in de Alexander van Maerlant is de naam Braes gebruikt om een vage grens aan te duiden (Ed. Snellaert boek VII vs. 1480/1481):

1) Ed. G.S. Overdiep (Groningen/Den Haag 1931) p. 188.

[p. 136]

 

Algader hetet Grieken /entrouwen/

 

Tusscen dien Braes ende dier Donouwen.

Men is geneigd dit voor een rhetorische geografische aanduiding te houden, zoals de Mnl. stijl er herhaaldelijk gebruikt.

Nietszeggend is de plaats bij Melis Stoke in diens Rijmkroniek (II 910 e.v.):

Keyser Vrederic sette sine vaert
Ten Arme sente Joris waert,
Omdat de zee aldaer was inghe...

Ende verwinterde in Grieken daer.
Ten naesten lentine daernaer
Voer hi over sente Joris Arem.

Volgens de beschrijving in de IX Besten ging Godfried van Bouillon de weg, die later Reinout van Montelbaen - althans volgens het volksboek - gaan zou:

De stoute rudder ende vrye
Trac metten sinen door Hongherien,
Door Bulgurie ende Grieken mede,
Door Constantinoble, de rike stede,
Waest den coninc lief of leet.
Over sente Joris arm hy leet,
I (sic) Capadocien in sente Amants lant.¹⁾

Vaste punten aan Europese of Aziatische kant worden niet genoemd, tenzij Konstantinopel.

Geen houvast geeft de plaats bij Boendale in diens Brabantsche Yeesten (III 835):

Dese.. volgden ghemene Over den braes te Nychene.

De stad Nycea is wel een bepaalde plaats, maar is gelegen ten Oosten van het meer Ascania, dat weer ten Oosten van de Propontis ligt.

Een beschrijving, die niet in het Mnl. Woordenboek vermeld wordt, geeft de ligging van St. Joris Braes nauwkeurig,

1) N. de Pauw, Mnl. Gedichten en Fragmenten I p. 633.

[p. 137]

maar ook anders aan dan Maerlant deed, t.w. een beschrijving door Jan van Mandeville in diens Reizen. De ridder van Mandeville, die 1322 naar Jerusalem trok, vertelt: ‘Constantinoplen is een herde scone, edele, rike stat ende is drie ghehoornect ende daer loopt een arme vander zee, die men heet hillespont; ende selke liede hetent die buttere van constantinoplen ende sulke sint jorijs arme.’¹⁾ Hier is dus wel St. Joris Braes hetzelfde als Hellespont, maar het water, dat die naam draagt is gelegen bij Konstantinopel en heeft bovendien nog een andere naam nl. buttere van Constantinoplen.

Nu weten we sinds de uitgave van Dr. Cramer, die in zijn inleiding gebruik maakte van de onderzoekingen van A. Bovenschen en G.F. Warner, dat Mandeville in zijn beschrijving van Konstantinopel het reisverhaal volgt van Wilhelm von Boldensele of Boldensen. Dit naslaande leest men:

‘Altero vero ejus brachio, quod Ellespontus seu brachium sancti Georgii dicitur, continuatur cum magno mari Pontico, quod quasi nullam habet insulam, unde et mare majus communiter vocatur.’²⁾

Verder zegt von Boldensele:

‘Hoc brachium sancti Georgii, de quo dixi, dividit Europam at Asiam Minorem, quae majoris Asiae provincia est. Hoc brachium vulgariter Bucca Constantinopolitana dicitur, eo quod super ipsam (sic) in litore Europae egregia civitas est Constantinopolis, quae et Nova Roma dicitur, situata.’³⁾ En verder nog:

‘Ubi vero hoc brachium incipit derivari a mari Mediterraneo, supra litus Asiae Minoris fuit Troja, illa antiqua et potens civitas, constituta.’⁴⁾

Wanneer Konstantinopel en Troje beide aan de Braes gelegen waren, dan heeft men ten tijde van von Boldensele, die 1338

1) Ed. N.A. Cramer (Leiden 1908) Kol. 12 r. 10 e.v. Vgl. ook Kol. 17 r. 11.

2) Die Edelherren von Boldensele oder Boldensen. Ed. Grotefend (Hannover 1855) p. 29.

3) Ib. p. 130.

4) Ib. p. 31.

[p. 138]

zijn reis beschreef, Hellespont, Propontis en Bosporus samengevat onder de naam St. Joris Braes, soms onder die van Hellespont, terwijl Hellespont ook de engere betekenis van Dardanellen had, naar blijkt uit de plaats bij Maerlant, die een halve eeuw vòòr von Boldensele schreef. De naam Bucca Constantinopolitana beteekent mond van of toegang tot Konstantinopel. Het ofr. woord is boche. De auteur van de Dietse tekst kon het woord niet met mond vertalen, omdat dit in het Nederlands betrekking heeft op het water zelf en uitwatering betekent. Maar hoe kwam hij aan het woord buttere (var. buckere)? In het Mnl. Woordenboek ontbreekt het. Was het een reeds bestaand woord, of is het onder invloed van de Lat. benaming ontstaan?¹⁾

Daar St. Joris Braes aan het Frans ontleend is, rijst de vraag, of de betekenis in het Mnl. en in het Frans dezelfde is. Nu blijkt, dat dit inderdaad het geval is. Tobler-Lomatzsch verwijst naar een artikel van P. Meyer in Romania XIV p. 20 noot 4. Dit naslaande leest men het volgende:

‘Le nom de Bras Saint-Georges s'applique proprement au Bosphore, c'est-à-dire au détroit qui réunit la mer de Marmara à la mer Noire. C'est là, sur la rive Asiatique, qu'était situé le monastère de Saint-Georges. L'Hellespont, au contraire, était le nom du détroit qui réunit la mer de Marmara à la mer Egée. Mais au moyen âge on désignait communément toute la mer de Marmara, y compris les détroits placés à ses deux extrémités, sous le nom de Bras-Saint-Georges. C'est par exemple le sens constant de ce nom chez Villehardouin.’

Villehardouin werd geboren tussen 1150 en 1164, stierf in 1212 of spoedig daarna. Hij beschreef de vierde kruistocht en de verovering van Konstantinopel. Aan beide had hij een werkzaam aandeel gehad. ‘Et bien tesmoigne Joffrois li mare-

1) Van redactionele zijde was men zo vriendelijk er mij opmerkzaam op te maken, dat Du Cange bij von Boldensele butta leest, en in zijn woordenboek butta als fr. butte d.i. heuvel verklaart. Verder, dat in elk geval vast staat, dat de Mnl. vormen buttere en buckere in verband moeten gezien worden met de Lat. woorden butta en bucca.

[p. 139]

schaus de Champaigne, qui ceste oevre dita, (qui ainc n'i menti de mot à son escient si con cil qui à toz les conseils fu)’¹⁾ o.a. het volgende:

‘Les autres nés qui n'erent mie cele part guenchies, furent entrées en boche d'Avie (Abydos); et ce est là où li Braz-Saint-Jorge chiet en la grant mer. Et corurent contremont le Braz tresque à une cité que on apele Avie, qui siet sor le Braz-Saint-George devers la Turquie, mult bele et mult bien asise’.²⁾

‘... et pristrent port devant un palais l'empereor Alexi, dont li leus estoit apelez Chalcidoines; et fu endroit Constantinoble, d'autre part del Braz, devers la Turquie’.³⁾

Hieruit blijkt dus wel ten duidelijkste, dat het Mnl. en het Frans met St. Joris Braes hetzelfde bedoelen nl. Hellespont, Propontis en Bosporus. Op gezag van P. Meyer kan men aannemen, dat er een klooster was, dat zijn naam gaf, een christelijke naam, aan de oude Bosporus. Alleszins merkwaardig is, dat in het volksboek der Vier Heemskinderen een herinnering aan het Klein-aziatische klooster bewaard is gebleven in de uitdrukking dair sinte Iorijs leit.

Hierdoor kan men ook meer vertrouwen krijgen in de naam Slavonien. Het is toch op het eerste gezicht vreemd, dat over de Braes Slavonië zou liggen, dat men ten allen tijde op de N.W. Balkan zoekt. Er zal hier een uitgebreider betekenis aan het woord moeten worden toegekend, t.w. land waar Slaven wonen, zoals ook Turkije een wijder betekenisbegrip kan hebben.⁴⁾ Mogelijk is hier dus het land aan de zuidrand van de Zwarte Zee bedoeld.

Oegstgeest

marie ramondt

1) Geoffroi de Ville-Hardouin, La Conquête de Constantinople. Ed. M. Natalis de Wailly (Paris 1872) par. 120.

2) Ib. par. 125.

3) Ib. par. 134.

4) B.v. bij Mandeville, Kol. 17 r. 34, 35.