Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 50

[p. 241]

Hooft's Baeto.

III. Het tijdsgewricht der geboorte en dat der vertooning en uitgave.

Na de bronnen en de historische gegevens van het verhaal (de ‘fabel’) en den daaronder schuilenden eigenlijken inhoud, de bedoeling of strekking, vragen nu nog de tijdsomstandigheden onze aandacht, waarin het stuk: 1^o ontworpen, uitgewerkt en volschreven, 2^o ten tooneele gebracht en in druk verspreid is.

Tusschen deze beide tijdstippen ligt, zooals bekend is, een tijdsverloop van bijna 9 jaren. In zijn eigen handschrift schrijft Hooft, naar zijne gewoonte, onder het oorspronkelijk slotvers (1514): ‘EINDT, 29 maj a^o. 1617’. Maar het stuk is pas vertoond en in druk verschenen in den aanvang van 1626¹⁾. Nu is vooreerst eenig tijdsverloop tusschen het vertoonen en het uitgeven van een tooneelstuk, naar men weet, in de 17^de eeuw niet ongewoon; niet zelden werd een stuk eerst na eenige (welgeslaagde) vertooningen ter perse gelegd, gelijk met verschillende spelen van Coster, Bredero, Vondel, en elders ook b.v. van Shakespeare, geschied is¹⁾. Maar ook het geval dat zich hier voordoet: dat een volschreven werk langen tijd ‘aan 't licht onttogen’ wordt - zoowel het voetlicht als dat van den openbaren druk - is niet zoo zeldzaam; en dit geldt in 't bijzonder van Hooft's tooneelwerk. Aanstonds door hem zelf uitgegeven zijn alleen Geeraerdt van Velsen, vertoond(?) en gedrukt in 1613, en Warenar, gespeeld en gedrukt in 1617²⁾.

1) Zie ben., blz. 271.

1) Zie ben., blz. 271.

2) Wagenaar, Amst., 8^o ed., IV 300; Hooft, Ged., ed. L.-St., I l-lii, II 212, 282.

[p. 242]

Doch Achilles en Polyxena en (Theseus en) Ariadne, vermoedelijk geschreven vóór 1600 en in 1602, zijn eerst in 1614 verschenen¹⁾; Granida, voltooid 1 Maart 1605, is tot 1615 door den auteur achtergehouden²⁾; en Baeto is in 1616-7 gedicht, maar pas in 1626 vertoond en in 't licht gegeven³⁾; terwijl eindelijk de door Hooft in of vóór 1622 in proza vertaalde Schijnheiligh⁴⁾ en de begonnen vertalingen naar Ariosto (Isabella) en van Seneca's Medea, geschreven in 1618 en in of na 1625, nooit door den dichter zelf ter perse gelegd zijn⁵⁾. Maar zoogoed als altijd ligt de reden van dit langer of korter vertoef voor de hand. Achilles en Ariadne zijn door den dichter later, als onrijpe, den dag onwaardige vruchten zijner jeugd verstooten, en ‘bujten sijn weten’ door twee verschillende uitgevers gedrukt; Schijnheiligh en Isabella werden ter berijming of voltooiing aan anderen toevertrouwd en door hen uitgegeven; Medea bleef, als fragment, in portefeuille; in de Granida eindelijk scholen te veel intieme, persoonlijke (ook nu nog nauwelijks alle geheel opgehelderde) toespelingen op des dichters jeugd en liefdeleven (Cephalo = Dai-philo = Ida-philo enz.?)⁶⁾ om het stuk zoo aanstonds, heet van den rooster, onder de oogen te brengen van het publiek van Amsterdam, toen toch nog altijd een betrekkelijk kleine stad, waar ‘men’, d.i. de gezeten burgerij, elkaar, en zeker den jongen burgemeesterszoon, weldra Drossaard van Muiden, kende⁷⁾.

1) L.-St. I xlviii-l, lii, noot 1; II 44, 98.

2) A.w. I l, II 146.

3) Zie verder beneden, blz. 271-2.

4) H., Br. I 214-6.

5) L.-St. I lii.

6) Zie o.a. Granida, ed. V.d. Bosch, XLI-XLIII; Kluyver, Verspr. Geschr. 168-91.

7) Zoowel Ida Quekels als Christina van Erp, mogelijke ‘modellen’, leefden in 1615 nog (zie L.-St. I 168 en 212). Maar de eerste was, na haar huwelijk in 1605 met W. Jz. Hooft, sedert 16?? te Londen woonachtig, in, 1615 dus misschien reeds uit het oog der Amsterdammers verdwenen? Zie H., Br. I 190-6, 224-5. (De geboortejaren, in Alb. Thijm en Vorsterman van Oyen, Het geslacht Hooft 22 genoemd: W. Jz. H. 1609, I. Q 1618, zijn klaarblijkelijk foutief).

[p. 243]

Doch voor den Baeto, evenals Granida haast 9 jaar in portefeuille gebleven, gelden geen dezer redenen. Het stuk werd door zijn maker geenszins als onwaardig verworpen¹⁾, en het bevatte zeker ook geene persoonlijke toespelingen. Waarom heeft Hooft dan dit stuk na de voltooiing zóó lang onder zich gehouden? Deze vraag schijnt, vreemd genoeg, nog nooit gesteld en beantwoord te zijn, noch door Jonckbloet, Kalff of Te Winkel, noch door Leendertz sr. en jr., Breen of Koopmans. Des laatsten breedweidende beschouwingen over het karakter van het stuk, met gedurige, op zich zelf hoogelijk te waardeeren vergelijking van plaatsen uit de Nederl. Historien, houden weinig, m.i. al te weinig rekening met het toenmalig tijdsgewricht, met de historische en psychologische momenten der zaak: Hooft's persoonlijke toestand en betrekkingen in die woelige tijden²⁾. In Baeto ziet Koopmans wel in 't algemeen een ‘vorstenschool’, doch zonder rechtstreeksch verband met of toespeling op de toenmalige toestanden.

Heeft zoodanig meer rechtstreeksch verband dan niet bestaan? Of wel: kon zoodanig verband, al dan niet door den dichter bedoeld en in 't stuk bedektelijk aangeduid, er niet door anderen in bespeurd of in gelegd worden? En kan juist dit niet een, ja de reden geweest zijn, waarom Hooft 1^o zijn stellig plan om het stuk in 1617 te laten spelen (en drukken) heeft laten varen, en 2^o in 1626 deze voornemens wèl heeft uitgevoerd? Deze vragen vinden, eenmaal gesteld, m.i. zonder moeite haar antwoord in eene vluchtige beschouwing van den staat der kerkelijk-politieke geschillen in die jaren hier te lande, bepaaldelijk te Amsterdam.

Wat wij van de ‘geboorte’ van den Baeto weten (of kunnen gissen) is het volgende. 23 Sept. 1616 schrijft De Groot aan

1) Integendeel: zie Br., H. 21.

2) Zooveel ik zie, gewaagt K. daarvan slechts éénmaal, terloops (Lett. Stud. 11-2); gelijk hij ook slechts even de vergelijking Catmeer: Philips = Baeto Oranje aanroert (a.w. 44 en 51).

[p. 244]

Hooft den hierboven, blz. 147, aangehaalden brief, waarin hij aan het door den dichter ontworpen slot zijne goedkeuring hecht; hoogstwaarschijnlijk ten geleide van het hem door den auteur gezonden, nog onvoltooide stuk, en ten antwoord op een verzoek van dezen om het oordeel van zijnen hooggeschatten letter-, geschied-, staat- en rechtskundigen vriend, met name over het slot, hetzij het eigenlijke ‘huldtooneel’ (vs. 1487-1515), hetzij wellicht het geheele 5^de bedrijf. Of mogen wij zelfs gissen dat Hooft, nog steeds onder den indruk van De Groot's ‘oratie’ in de vroedschap van 23 April j.l. - wellicht ook van een onlangsch mondeling onderhoud met dezen¹⁾ -, hem toen ook nog heeft geraadpleegd over het vraagstuk der betrekking tusschen Staat en Kerk, de caesaropapie enz., dat in Seghemond's alleenspraak, in het tweede bedrijf, mede wordt aangeroerd, en dat ook in zijn lateren brief van 29 Nov. 1616 aan De Groot, denkelijk toch (mede) in verband met zijn Baeto, nog besproken wordt? En zouden wij dan daaruit mogen afleiden dat toen, in Sept. of zelfs Nov. 1616, ook de vroegere deelen van het stuk, of bepaaldelijk die alleenspraak, nog niet geheel volwrocht waren? In 't licht van den boven blz. 145-72, besproken breederen en dieperen invloed van De Groot op het gansche stuk schijnt dit zeker niet onmogelijk. Hoe het zij, wij mogen vaststellen dat althans de vier eerste bedrijven voltooid of althans in hoofdzaak ontworpen waren in de acht eerste maanden van 1616²⁾.

1) Zie boven, blz. 146, met noot 5.

2) Leendertz jr. heeft gegist dat Hooft met den Baeto ‘reeds in 1615 ... bezig was en er een oogenblik aan gedacht heeft, hem tegelijk met de Granida uit te geven’ (ed, Warenar xxxv); welke laatste gissing dan zeker steunt op de latere verandering, op één plaats in het hs. van de voorrede der Granida, ed. 1615, van ‘het tegenwoordighe spel’ in ‘den tegenwoordigen spelen’, waarmede, volgens hem, dan Granida en Baeto bedoeld zouden kunnen zijn. Leendertz sr. en Stoett denken hier daarentegen aan Granida en Warenar (ed. L.-St. I li-lii, II 147). Vóór de eerstgenoemde opvatting zou misschien kunnen pleiten dat ook in 1644 Baeto samen wordt uitgegeven, niet (zooals men zou verwachten) met Hooft's ander, ouder nationaal-historisch drama Geeraerdt van Velsen, maar wel- wegens zekere arcadisch-idyllische verwantschap tusschen deze beide spelen? - met Granida; zou men in dezen druk van 1644 dan den herdruk mogen zien van een (thans geheel verloren) oudere uitgave, waarin, naar H.'s oorspronkelijk voornamen, deze twee, stukken, Granida en Baeto, eveneens vereenigd waren? Anderzijds is 't onwaarschijnlijk dat Hooft reeds in 1615, bij de uitgave zijner Granida, er aan gedacht zou hebben dit stuk vergezeld te doen gaan van een ander, waarvan in Sept. 1616 het slot nog niet vaststond. - Doch zie ben., blz. 279, noot 1.

[p. 245]

In den boven, blz. 147, aangehaalden brief van 19 Oct. 1616¹⁾ schrijft Hooft aan De Groot: ‘Baeto sal dan 't rijck aenvaerden, auspice te’; hetgeen toch waarschijnlijk wel alleen op het huldtooneel of op het geheele 5^de bedrijf doelt; al zou men, desnoods, ook dit in ruimeren, oneigenlijken zin kunnen opvatten als: ‘ik zal het stuk “Baeto” dan nu laten spelen en drukken, het zal voor den dag komen’ (verg. de wijze, waarop in de brieven 143, 144 van Van Vloten's ed. de hoofpersoon, ‘Baeto’, het ten geschenke gegeven, gedrukte tooneelstuk aanduidt). En dan volgt, na H.'s brief aan De Groot van 29 Nov. 1616, waarin het stuk wel niet genoemd, maar toch wellicht ook bedoeld is, die van 17 Jan. 1617 aan denzelfde²⁾, waarin Hooft gewaagt van ‘een deel van de costen, noodigh om den Baeto wt te voeren’³⁾. Er bestonden dus toen, Jan. 1617, nog door Hooft ontworpen of althans goedgekeurde plannen om het stuk aanstonds te vertoonen.

Waar zou dat dan geschied zijn? Wanneer wij ons herinneren dat in datzelfde jaar Coster op 21 Juli den grond kocht voor de stichting van het gebouw der ‘eerste Duytsche Academie’, waarvan op 1 Aug. de eerste steen gelegd werd, en dat waarschijnlijk in het laatst van September werd ingewijd⁴⁾, en wanneer wij daarbij bedenken, welk een voorname rol (schoon meest achter de schermen) Hooft, naar algemeen wordt

1) Verg. Hooft's kort na dezen, 28 Oct., geschreven brief over de beroeping van een predikant te Huizen: eene aangelegenheid uit zijne ambtspraktijk, die als een exempel tot steun zijner in den Baeto gepredikte theorie kon dienen.

2) Zie boven, blz. 148-9.

3) D.i. hier toch alleen: vertoonen, ten tooneele, voor 't voetlicht brengen, voorstellen (hetgeen nu meestal, op zijn Duitsch, ‘opvoeren’ genoemd wordt!); uit dan in denzelfden zin, waarin nu sprake is van de ‘uitvoering’ van een oratorium, of ander muziekstuk.

4) Te Winkel, Ontwikkelingsg.² III 229-30; Wijbrands, Het Amst. Tooneel 32-9; Worp, Gesch. v.d. Amst. Schouwburg 42-5.

[p. 246]

aangenomen¹⁾, heeft gespeeld zoowel in de Oude Kamer als nu bij deze stichting eener ‘volksuniversiteit’ naar Italiaansch model, die de ouderwetsche rederijkerskamers vervangen en tevens hooger doel beschieten zou, - dan schijnt de gissing geenszins ongerijmd, dat Hooft's Baeto oorspronkelijk bestemd is geweest om te dienen ter (of althans bij of kort na de) opening van het nieuwe gesticht. En een sterke steun, ja het bewijs dezer gissing is, meen ik, te vinden in de oorspronkelijke slotregels, waarvan vs. 1571:

In vreede kloeck als byên, in oorlogh kloeck als leeuwen

eene tot dusverre onopgemerkte, maar toch onmiskenbare toespeling bevat - als vanouds aan 't slot der rederijkersspelen gebruikelijk was geweest - op den bijenkorf in het blazoen der Duitsche Academie met het onderschrift ‘Yver’, en met het devies: ‘Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella’ (uit Vergilius' Georg. IV 169 = Aen.I 436)²⁾. Is deze gissing juist, dan is Hooft dus op 29 Mei 1617, toen hij dezen datum onder het voltooide spel schreef, nog van zins geweest zijn spel bij de opening, of althans in de eerste dagen daarna, op het tooneel der Academie te brengen.

Gelijk bekend, is dit echter niet geschied. De Academie is geopend met het spel van Sjoerd Sytzes - zich, naar humanistisch-classicistische, inzonderheid bij de Friezen woekerende gewoonte, noemende en schrijvende Suffridus Sixtinus -: ‘Appollo over de inwydinghe van de Neerlandsche Academie de Byekorf’: zeker een naar den smaak des tijds bijzonder gepast, allegorisch stuk; waarna echter niet Hooft's Baeto ten tooneele kwam, maar het ‘Truer-spel van de Moordt, begaen aen Wilhem prince van Oraengiën’, door Gijsbert van Hogendorp, kapitein der lijfgarde van Prins Maurits en lid der Delftsche rederijkerskamer ‘De Raapenbloem’! Wel is een

1) Zie Te Winkel, t.a.p.; verg. ook boven, blz. 146, noot 1.

2) Verg. ook een van Vondel's bekende Schouwburgrijmen: ed. V.L. III 322.

[p. 247]

dag daarna Hooft's Warenar aldaar voor 't eerst op het Amsterdamsch tooneel gebracht¹⁾. In verband met het voorafgaande vraagt men onwillekeurig: geschiedde dit - niet, als Hooft bedoeld had, ter goedmaking van een deel der kosten der vertooning van den Baeto (door den te verwachten grooteren toeloop bij den Warenar), maar - ter ‘goedmaking’ (in anderen zin) van het niet spelen van dat stuk van het aanzienlijk lid der Academie? Of was temet aanvankelijk de bedoeling geweest de Academie, na de onmisbare allegorische inwijding, te openen met twee vaderlandsche stukken, treur- en blijspel, van haren invloedrijken promotor: Baeto en Warenar?²⁾

Is Baeto dan later in of na dat jaar 1617, althans vóór 1626, volgens Hooft's oorspronkelijken wensch op het tooneel der Duitsche Academie, vertoond? Te Winkel meent van wel: ‘Voor den volgenden dag werd de vertooning van Hooft's Warenar aangekondigd, waarop zeker toen of iets later zijn Baeto gevolgd is’ (t.a.p.); misschien in aansluiting aan Matthes' noot bij Br., H. 26, die dit ten onrechte wil afleiden uit Hooft's boven aangehaalden brief aan De Groot van 17 Jan. 1617, waar echter alleen Hooft's (later verijdelde) ‘toeleg’ daartoe blijkt³⁾.

Ik meen dit te mogen betwijfelen. Niet alleen is er, zoover mij bekend, geen enkel bericht over eene vertooning, evenmin als over eenige uitgave van het stuk in 1617 of, ruimer, vóór 1626 tot ons gekomen. Maar dit argumentum e silentio vindt ook steun in een meer positief. Na den dood van Hooft's vader, op 1 Jan. 1626, vermeld en zijn lof gezongen te hebben, vervolgt Brandt (ed. Matthes 24): ‘Niet lang daarna quam Bato in 't licht en op het toonneel⁴⁾ der Neederduitsche Aca-

1) Zie de bovenaangehaalde werken, alsmede den titel van den eersten druk van den Warenar (L.-St. II 283).

2) Verg. den boven, blz. 148-9, aangehaalden brief van 17 Jan. 1617.

3) Ook Worp, Gesch. v.d. Amst. Schouwb. 58 acht een vertooning althans mogelijk.

4) Uit deze volgorde mag m.i. niet opgemaakt worden dat de uitgave, anders dan veelal geschiedde, aan den druk voorafging: die volgorde is allicht alleen of vooral door het zinsrhythme bepaald.

[p. 248]

demie’. Ook de manier, waarop Hooft in zijn brief aan Huygens van 27 Jan. 1626 spreekt over het ‘te voorschijn en op het tooneel’ helpen van Baeto, schijnt te wijzen op eene ‘première’ in 1626. Tot op het bewijs van het tegendeel meen ik uit dit alles te mogen besluiten dat Baeto noch in 1617, noch in andere jaren vóór 1626 vertoond of gedrukt is geworden.

Wat is de reden van dit, zeker toch niet toevallig, langdurig uitstel geweest? Stellig geen gebrek aan actualiteit; die ontbrak in 't stuk allerminst. Zij was integendeel al te groot! Herinneren wij ons slechts even de kerkelijk-politieke toestanden dier dagen, dan kan er nauwelijks twijfel bestaan omtrent het antwoord op deze vraag¹⁾. De oude, sedert de Hervorming bestaande godsdienstige of godgeleerde tegenstelling tusschen Libertijnen en Calvinisten, tusschen ‘rekkelijken’ en ‘preciesen’, later vooral samengetrokken op het leerstuk der voorbeschikking en verscherpt tot den fellen partijstrijd tusschen Remonstranten en Contraremonstranten, was overgeslagen op staatkundig terrein en een twistgeding geworden tusschen de Staten van Holland (met die van Utrecht) en de Staten-Generaal, waarbij de invloed der burgerlijke overheid in kerkelijke zaken (de aloude strijd tusschen Staat en Kerk) aanvankelijk de inzet was, maar waaruit ten slotte ook een persoonlijke botsing voortkwam tusschen Oldenbarnevelt en Maurits. Het geheele land, vooral Holland, weergalmde van het twistrumoer: strijd-, schimp-, hekelschriften, in rijm en onrijm, hitsten de gemoederen op en verdeelden zoowel volk als regeering in twee kampen.

Amsterdam was in 1617 een vaste burg der Contraremon-

1) Zie over het volgende o.a. Blok, Gesch. v.h. Ned. volk¹ IV 127-162; Te Winkel, Ontwikkelingsg.¹ III 271-300; Naber, Calvinist of Libertijnsch?; Brugmans, Opkomst en bloei v. Amsterdam 161-4; De Jong, Amsterdam en Holland voor en na de koersverandering te Amsterdam in de eerste jaren na 1620.

[p. 249]

stranten, die in de vroedschap allengs een kleine, meerderheid en het college van burgemeesteren geheel in handen hadden weten te krijgen: de oude C. Pz. Hooft, sedert 1584 tot zijn dood in 1626 bestendig ‘raad’ (lid der vroedschap), sedert 1588 meermalen burgemeester, was als zoodanig na 1610 niet meer herkozen en sindsdien het hoofd van de gematigd-libertijnsche oppositie tegen de bovendrijvende Calvinistische meerderheid, aan wier hoofd de bekende burgemeester Reinier Pauw stond¹⁾. In 1616 was het zoo ver gekomen, dat eene bezending der Staten van Holland naar Amsterdam, met den pensionaris van Rotterdam, Hugo de Groot, als woordvoerder, de regeering der reeds machtige stad moest trachten over te halen tot staking van haar verzet tegen de kerkenordening van 1591, waarbij het recht der burgerlijke overheid ook in kerkelijke zaken erkend en geregeld was²⁾. De Groot's ‘oratie’, 23 April 1616 in de Amsterdamsche vroedschap gehouden, had echter, ondanks den steun van Hooft sr.³⁾, geen gevolg; de bezending werd, zonder een bepaald antwoord, afgewezen. In den winter van 1616-7 kwam het te 's-Gravenhage en in andere Hollandsche steden tot openlijke twist en scheuring over het bezit van kerkgebouwen, tot volksoploopen der Contraremonstrantsche menigte tegen de veelal Remonstrantsch- of Libertijnschgezinde stadsregeeringen, wier weifelende houding het ‘geuzenvolk’ aanmoedigde. Te Amsterdam daarentegen werd op 19 Febr. 1617 de plundering, door het Contraremonstrantsche ‘grauw’,

1) Dat deze kerkelijke-politieke tegenstelling ten deele samenging met, ten deele tot dekmantel diende voor verschillende andere, politieke en economisch-sociale tegenstellingen, met betrekking tot het verlengen van het Bestand, den handel, de kaapvaart, de O. en W.-Ind. Compagnieën, het opkoopen der erven bij den uitleg der stad enz. (zie de bovengenoemde werken en Hooft's Geer. v.V. 1722-9) is thans welbekend, doch doet tot het hier behandelde vraagstuk niets af.

2) Dezelfde ordening, die Hooft in ditzelfde jaar in het geschil over het beroepen van een predikant te Huizen met beleid en gematigdheid handhaafde; verg. boven, blz. 245, noot 1.

3) Zie de lange lijst zijner ‘discoursen’, ‘consideratiën’ enz., in deze jaren over de kerkelijk-politieke aangelegenheden uitgesproken of geschreven, in zijne Memoriën en Adviezen, uitgeg. d. H.A.E. van Gelder (of, korter, in Br., H. 95).

[p. 250]

van het huis des Remonstrantschen koopmans Rem Bisschop, door de overheid noch verhinderd noch gestraft. In de dagvaart der Staten van Holland werd eindeloos beraadslaagd en door eene minderheid (van Amsterdam en drie Noordhollandsche steden, met Reinier Pauw aan 't hoofd), maar in overeenstemming met de meerderheid in de Staten-Generaal en met een groot deel van het lagere volk (ook van Amsterdam), aangedrongen op eene nationale Synode. 23 Juli 1617 ‘trooste Mijnheer de Prins’ door zijn bezoek, met groot gevolg, der door de Contraremonstranten vermeesterde Kloosterkerk ‘Gommers sijd'... met zijn stale Kling’. Doch 4 Augustus bereikte de strijd een hoogtepunt door de befaamde ‘scherpe Resolutie’ der Staten van Holland.

Zóó sterk gespannen was de toestand in Holland, en vooral te Amsterdam, in den zomer van 1617; juist in de maanden, toen de leiders der dissidenten in de Oude Kamer - van wie Coster wel in 't openbaar 't meest op den voorgrond trad, maar Hooft, beide als dichter en als burgemeesterszoon en drost van Muiden, wel denkelijk den grootsten invloed oefende - zich opmaakten om hunne nieuwe stichting, de Duitsche Academie, plechtig in te wijden! Dat zij met hunne sympathieën toen reeds aan de zijde der in de Amsterdamsche vroedschap nu onderliggende, maar in de Staten van Holland nog bovendrijvende partij der Remonstranten en Libertijnen stonden, dit mogen wij zoowel uit de namen der leiders als uit de latere woorden en daden der Academie wel met overgroote waarschijnlijkheid afleiden. Oogenschijnlijk was het tijdsgewricht hun nu zeer gunstig; in zooverre hunne partij met de scherpe Resolutie een stouten slag had geslagen, die haar voor 't oogenblik in heel Holland de zege en de macht scheen te verzekeren. Een gunstig oogenblik dus ook om bij de in wijding hunner Academie voor den dag te komen met een spel als Hooft's Baeto, waarin op 't stuk der betrekking tusschen de wereldlijke en geestelijke machten in een staat dezelfde beginselen der suprematie van de eerste boven de laatste verkondigd werden, als die werden

[p. 251]

voorgestaan door de in Holland nu tijdelijk zegevierende partij van Oldenbarnevelt, De Groot en ook de beide Hoofden.

En toch is Hooft's drama bij die inwijding der Academie niet vertoond; toch heeft het, naar wij mogen gissen, zijn plaats moeten afstaan aan Van Hogendorp's treurspel over den moord van Prins Willem I¹⁾. Over de beweegredenen daartoe, over Hooft's overdenkingen en overleggingen met anderen te dezer zake lichten ons geene brieven noch andere geschriften meer in: wij kunnen hier alleen vermoedens uiten, maar m.i. met eene vrij groote mate van waarschijnlijkheid. Was 't - zoo zal, dunkt mij, de altijd voorzichtige en voorzienige Hooft gedacht en tot zijne medestanders gesproken hebben - niet ongeraden, in deze tijden van hoogste spanning der partijschappen hunne stichting te openen met een stuk, waarin weliswaar de reien de gruwelen van binnenlandschen twist en oorlog waarschuwend schilderden, waarin tot vrede vermaand en de ‘vorst’ aan 't hoofd van den Staat en daardoor ook van de Kerk geplaatst werd, maar waarin toch ook en vooral over den natuurlijken en redelijken godsdienst, over de betrekkelijke onbelangrijkheid van kerkelijke leerstukken, over priesterheerschappij zóó ruime, echt libertijnsche, d.w.z. stellig in 't geheel niet Contraremonstrantsche theorieën en denkbeelden werden voorgedragen, veel verder gaande dan zelfs de Remonstranten wenschten? Was dat op dit oogenblik niet olie in 't vuur der reeds fel opvlammende volksdriften? Was 't ook niet, nu vooral, onraadzaam, met dit stuk op hunne jonge stichting, reeds bij het eerste optreden, een zoo onmiskenbaren ultra-libertijnschen stempel te drukken, die haar misschien voorgoed met een odium van onrechtzinnigheid zou beladen? Onraadzaam voor hunne stichting, maar ook voor hen

1) In de uitgave van 1617 voorafgegaan door een lofdicht van S. Coster. Zou 't al te argwanend zijn, in dezen, van C.'s zijde niet aanstonds verwachten lof eene captatio benevolentiae te zien van den libertijnschen Academist, bevreesd als een te weinig getrouw aanhanger der door den Prins beschermde partij beschouwd te zullen worden?

[p. 252]

zelven! Vooral hier, te Amsterdam, waar de met hen eensgezinden - meerendeels zeker de ‘intellectueelen’ van toen - de minderheid vormden in de stadsregeering (de naaste overheid), waar de Contraremonstranten, zeker van den sterken steun van het lagere geuzenvolk der stad, en bovendien met de minderheid der Staten van Holland en de meerderheid der Staten-Generaal achter zich, op dit oogenblik zonder twijfel de macht in handen hadden! Dit ware immers een openlijk tarten van overheid en volk van Amsterdam! Was 't ten slotte ook niet onraadzaam voor hem, Hooft, zelf, in zijne betrekking tot den Stadhouder, die op dit tijdstip sommige uitingen in het stuk kon beschouwen als een pleidooi voor de Remonstranten, andere als eene welgemeende, maar onbescheiden dringende bede of waarschuwing aan zijn adres om tot elken prijs den binnenlandschen oorlog te vermijden? Maurits, wien Hooft zijn drostschap grootendeels te danken had, met wien hij in velerlei ambtelijke betrekking stond¹⁾, dien hij ook persoonlijk, als veldheer en als zoon en voortzetter van het werk zijns vaders, oprecht en hartelijk vereerde?

Neen: alles wel overwogen, was het nu geen tijdsgewricht om met een stuk als zijn Baeto voor het voetlicht en voor den dag te komen: het zou niet alleen in plaats van bevrediging slechts nieuwe beroering kunnen brengen; het zou ook der nieuwe Duitsche Academie en haren stichters schaden³⁾. Neen, Baeto zou nu nog niet ‘het rijck aanvaerden’: hij moest zich nog schuil houden tot betere tijden. Voor de opening der jonge instelling was het stuk van den kapitein der lijfgarde van den Stadhouder, schoon allicht van geringer allooi, oneindig geschikter: Baeto moest ‘in petto’ blijven!²⁾

1) Zie H.'s vele brieven aan Prins Maurits: n^o 6, 9, 39, 47, 73, 83, 111, 118, 127, 130 van V. Vl.'s ed.

3) Met een sterke besnoeiing (van Seghemonds alleenspraak en andere gedeelten) had het stuk misschien ‘nae 's Landts gheleghentheyt’ geschikt gemaakt (maar de reien toch kwalijk geschrapt) kunnen worden. Of Hooft voor zoodanige besnoeiing of zelfs wijziging te vinden ware geweest??

2) Zie de opdracht der Ned. Hist., Geer. v. Velsen 1512-85, Ged., ed. L.-St., I 84, en Breen, a.w. 145-9.

[p. 253]

Maar zijn Warenar - oorspronkelijk bestemd om, na den Baeto, allicht met grooten toeloop, gespeeld, de kosten van den voor dit stuk vereischten tooneeltoestel (het offertooneel in het woud, den toren met den vliegenden draak, Rijcheldins droomverschijning enz.) goed te maken - kon en moest nu daarvoor in de plaats komen; dat was een onschuldige klucht zonder eenige politieke kleur of strekking, die alle Amsterdammers aan 't lachen zou brengen: eene gezonde ontspanning in deze ernstige tijden!

Hoe is nu Hooft's houding en gedrag, met name tegenover Maurits, in de moeilijke, woelige jaren 1618, 1619 en volgende, tot aan 's Prinsen dood in 1625, het tijdperk van ‘De theocratie aan het staatsroer’?¹⁾ Op deze vraag geven ons Hooft's brieven wederom geen antwoord; die bron begint pas omstreeks 1627, na zijn tweede huwelijk, ruimer te vloeien. Slechts zeer enkele uit vroegeren tijd bewaarde brieven handelen over zaken van staat of kerk; de meeste zijn òf ambtelijke stukken, in stadhuistaal, òf hoofsche vriendenbrieven, in ‘puur duitsch’, maar die geen hartsgeheimen noch gewetensbezwaren blootleggen. Vermoeden mag men dat hij in deze gevaarlijke jaren nòg meer dan later voorzichtig is geweest in zijne uitingen of, wanneer hij een heel enkele maal zich liet gaan, verzocht den brief te verbranden (zooals b.v. dien van 22 Mei 1622 aan Van Blyenburgh over zijn Schijnheiligh, met het zeer karakteristieke, ‘wereldwijze’, Latijnsche naschrift over de levende ‘Hypocritae’, welken brief hij ‘quasi hereseos ream’, ten vure doemde, maar wij uit zijn, gelukkig bewaard, klad toch kennen)²⁾.

Niettemin kunnen wij van zijne houding tegenover Maurits

1) Naber, a.w. 162-78.

2) Wellicht mogen wij de schaarschte van brieven uit dezen tijd ten deele ook wel verklaren uit de rampen, die in deze jaren zijn gezin troffen: 26 Jan. 1623 verloor hij zijn oudsten zoon Cornelis, 12 jaar oud; 23 April 1624 zijn jongsten, driejarigen zoon Arnout (II), 6 Juni 1624 zijne vrouw Christina van Erp, en 1 Jan. 1626 zijn vader C. Pz. Hooft!

[p. 254]

wel iets bespeuren. Een brief van 25 Maart 1618, een gelukwensch met den titel en het prinsdom Oranje na den dood van Philips Willem, en een ambtelijke brief van 6 Febr. 1619 zeggen zeker niet veel. Maar twee maanden na den eersten brief, 23 Mei 1618, komt de Prins met zijn zwager Emanuel van Portugal, op zijn terugreis uit Overijsel - waar hij in den landdag verschenen was en de stem der provincie vóór eene nationale Synode en de afdanking der waardgelders verkregen had - naar Den Haag, te Amsterdam. De staat van 's lands zaken was sedert de scherpe Resolutie (4 Aug. 1617) waarlijk niet verbeterd. In verschillende steden van Holland en het Sticht waren waardgelders aangenomen, op een bijzonderen eed alleen aan de stad verbonden; te Leiden had bij de ‘Arminiaansche Schans’ op de Breestraat reeds een botsing plaats gehad; te Nijmegen had de Prins de wet in Contraremonstrantschen zin verzet. De Engelsche en de Fransche gezanten, Carleton en Du Maurier, steunden de twee tegenover elkaar staande partijen, en een stroom van heftige, persoonlijke pamfletten verbitterde de gemoederen steeds meer. Na langen strijd over de vraag: provinciale of nationale Synode werd in de Staten-Generaal ten slotte bij meerderheid van stemmen tot het laatste besloten. Alles bijeengenomen, was in de laatste maanden de Contraremonstrantsche partij, die nu op Maurits' krachtigen steun kon rekenen, aan de winnende hand; in de Staten van Holland had zich een middenpartij gevormd, tot verzoening geneigd; er was aarzeling, ja bij sommigen geneigdheid tot wijken ontstaan. Zoo was de toestand ten hoogste gespannen, toen Maurits van Kampen te scheep naar Amsterdam voer¹⁾.

Op die terugreis heeft hij op 23 Mei te Muiden aangelegd, waar Hooft hem op het slot, zeker op luisterrijke wijze, onthaald heeft, o.a. op eene vertooning van het ‘treur-spel’ Isabella²⁾. Hetzij hij opzettelijk voor deze gelegenheid eenige

1) Zie over dit alles Blok, a.w. IV 146-63.

2) De volgende voorstelling berust ten deele op (trouwens zeer waarschijnlijke) gissing. Stellig weten wij alleen: 1^o dat dit stuk in 1618 te Muiden voor Prins Maurits gespeeld is (zie boven), 2^o dat vs. 1-362 voorkomen in het hs. van Hooft: de oorspronkelijke lezing, met vele veranderingen, die ook in Coster's stuk overgegaan zijn. Dat het beloop der zaak is geweest als hierboven ondersteld is, werd in hoofdzaak reeds gegist door Leendertz sr. (zie L.-St. I xliv-xlv, met de noot). - Dat Coster in de voorrede van het in 1619 voor 't eerst gedrukte stuk - vol bitse, schampere uitvallen tegen Rodenburg c.s., leden der Oude Kamer (zie Jonckbloet, Gesch.³ III 171-5; Te Winkel, Ontwikkelingsg.² III 236-8) - Hooft's naam als dichter van het begin en ontwerper van het geheel niet noemt, doch alleen te verstaan geeft dat de (geestige) proloog van Cupido niet van hem (C.) is zal zeker wel met H.'s medeweten en instemming geschied zijn; ook al kunnen wij slechts gissen naar de redenen hiervoor. Van eigenlijk plagiaat is hier dan evenmin sprake als bij de vertooningen van dienzelfden namiddag te Amsterdam (verg. ben., blz. 259-3).

[p. 255]

stukken uit Ariosto's Orlando furioso tot een drama is gaan verwerken, hetzij hij reeds vroeger daarmede begonnen was - was 't misschien, evenals de vertaling van Aretino's Ipocrito, eene oude proeve van bewerking van Italiaansche voorbeelden, tijdens of kort na zijne Italiaansche reis op touw gezet, maar onvoltooid in portefeuille gebleven? -, de vele drukten der toebereidselen voor het (onverwachte) hooge bezoek¹⁾ lieten hem geen tijd om het te voltooien. Welke taak hij dus opdroeg aan zijn medestander bij de afscheiding van de Oude Kamer en de stichting der Duitsche Academie, den knappen, vluggen, handigen tooneeldichter Dr. Samuel Coster, die ook - nu, evenals 30 jaar later²⁾ - voor de vertooningen te Amsterdam zorgde. En ‘in 't Iaar 1618 is dit spel ghespeelt op den huyse tot Muyden in de groote zaal, tot onthaal van zijn Excell. Prince van Orangen’³⁾; zeker wel, evenals de latere vertooningen te Amsterdam door leden der jonge Duitsche Academie⁴⁾.

Had Hooft zich ten vorigen jare, louter negatief, bepaald

1) Verg. de groote, maar vergeefsche toebereidselen voor het (ter elfder ure afgezegde) bezoek van Frederik Hendrik op het Muiderslot in 1630 (zie H., Br. II 65-99).

2) Zie ben., blz. 280.

3) Aldus aan 't slot der ed. 1619: zie Coster, ed. Kollewijn, blz. 369.

4) Die immers ook in de vertooningen der volgende dagen te Amsterdam (zie straks), en eveneens bij de (op den titel der ed. 1619 vermelde) latere vertooning der Isabella in de Duitsche Academie medewerkten. V. Lennep's meening (ed. Vondel II 631), dat de Oude Kamer het stuk te Muiden vertoond zou hebben is natuurlijk eene, reeds door Jonckbloet (a.w. 171) gewraakte, vergissing.

[p. 256]

tot een voorzichtig achterhouden of terugnemen van zijn Baeto, ten einde ergernis en twist te vermijden, deze positieve hulde van den Libertijn Hooft aan den beschermer der Calvinisten gaat veel verder; zij bevreemdt ons aanvankelijk; ja zij schijnt weinig geschikt om ons voor Hooft in te nemen. En ... het bleef hier niet bij!

Van Muiden ging 's Prinsen reis dien 23^sten Mei verder naar Amsterdam, waar hij te vijf uur aankwam¹⁾. Dat, vooral in dit tijdsgewricht (tusschen de scherpe Resolutie in 1617 en de afdanking der waardgelders enz. in 1618), de Contraremonstrantsche regeering van Amsterdam den met haar eensgezinden Prins Maurits bij zijn bezoek met plechtig en feestelijk eerbetoon wilde ‘onthalen’, is zeer natuurlijk. En zooals gewoonlijk kregen de Oude Amsterdamsche en de Brabantsche rederijkerskamers, de bij alle ‘inkomsten’ en andere officieele plechtigheden onmisbare ‘feestcommissiën’, ook nu den last of de uitnoodiging om ter eere van den hoogen gast eenige vertooningen in elkaar te zetten²⁾. Maar ook, ja vooral, de nog geen jaar oude Duitsche Academie heeft, al dan niet op last of met toestemming der stedelijke regeering (zie straks), bij 's Prinsen intocht en verblijf een reeks vertooningen gegeven, uitvoerig beschreven door (of althans met eene voorrede van) S. Coster³⁾. Voor den dag der inkomst had zij 10 ‘steygher-schuyten’⁴⁾ gehuurd, die door de stadsgrachten voeren, van het nieuwe gebouw der Academie op de Keizersgracht bij de Runstraat, in den toen nog heel nieuwen uitleg der stad van 1612, naar

1) Zie het verhaal in Wagenaar, Amst., 8^o ed., IV 298-301.

2) Verg. b.v. de vertooningen te Amsterdam in 1609 (ter viering van het Bestand: zie Hooft, Ged., ed. L.-St., I 85, 345), 1638 (ter eere van Maria de Medicis: zie Barlaeus' Medicea Hospes en Vondel, ed. V.L., III 450), 1642 (ter eere van Henriette Maria van Engeland: zie l.a.w. IV 122-3 en Coster, ed. Kollewijn, 577), 1648 (ter viering van den vrede: zie ben., blz. 280); en verder de gelijktijdige, als vanouds schitterende ‘intreyen’ van landvoogden enz. in de toenmalige Spaansche Nederlanden, waaraan Rubens en andere kunstenaars medewerkten.

3) Zie Coster, ed. Kollewijn, 579-94.

4) ‘Dat is een schuit, het sy roei, of seilschuit, die van een steiger afvaart’ (Winschooten, Seeman, 289: zie ook Witsen, Scheepsbouw, 170a).

[p. 257]

het Prinsenhof (het hedendaagsch Stadhuis), ‘alwaar de Prince wt het venster lagh’: eene aanpassing van den ouden, middeleeuwschen trant der zich door de stadsstraten voortbewegende processiën met ‘wagenspelen’ enz. aan het karakter van het ‘scheeprijk Amsterdam’, het ‘Venetië van het Noorden’, waaruit misschien wel reeds eenig besef zijner eigenaardige schoonheid spreekt¹⁾. ‘In de eerste schuyt die los voorheen voer waren Trompetters en Trommelslagers’; van de acht volgende, aan elkaar verbonden met een oranje snoer, droeg de eerste Mars, ‘bediedende ... den Prince van Orangen, die met goeden Raadt aanstaande swaricheden niet minder weet te verhoeden, als alreede gheborene machtich is door de wapenen te dooden’; geflankeerd ‘door de ware Godsdienst en de onghevalschte Gherechticheyt’ enz. Op de 7 volgende schuiten waren de 7 Provinciën verbeeld, op de 10^de de Academie²⁾.

Na dit plechtig openbaar ‘onthaal’ kwam den volgenden dag, 24 Mei, eene huldiging binnenskamers, wederom door de Academie, in den kleineren kring van Overheid en genoodigden. In haar gebouw werden toen veertien ‘vertooningen’ gedaan van heldenfeiten uit den oorlog met Spanje: alles ter eere der Prinsen Willem en Maurits van Oranje en in tegenwoordigheid van den laatste. En den derden dag, 25 Mei, heeft de Academie den Prins tot aan den Overtoom weder uitgeleide gedaan, nu met niet minder dan 20 schuiten. Twee met muzikanten, twee ter eere der beide Prinsen van Oranje; dan de acht bovengenoemde van 23 Mei en zes met ‘gewapende mannen’, ‘getrouwe Nederlanders’, ‘Na-gheburen, daar de Landen mede verbonden zijn’, ‘vreemde Natien, daarmede wy handelen’, ‘onderghebrachte volcken’, en eindelijk (zeker tot vermaak des volks) ‘zommige gecken ende narren’. Een 19^de schuit vertoonde ‘wiens beleyt dit was, te weten dat de Duytsche Academie dit wt last van Burgemeesteren deden’, en in

1) Verg. de bekende in 1638 en 1642 gegeven waterspelen of -vertooningen (zie het boven, blz. 256, noot 2, aangehaalde).

2) Zie de uitvoerige beschrijving van den geheelen (water)weg bij Wagenaar, t.a.p.

[p. 258]

de 20^ste zaten ‘de Hoofden en Voorstanders der Nederduytsche Academie’ (doelt dit wellicht ook op Hooft?).

Met dit ‘wt last van Burgemeesteren’ schijnt wel te strooken dat in den tweeden druk¹⁾ de ‘Verklaringhe’ dezer vertooningen niet meer, als in den eersten, wordt gedaan ‘Aan yder een’, maar ‘Aende EE. Heeren, onze Heeren de Burgemeesteren dezer Stede Amsterdam enz.’²⁾. Doch hoe hiermede te rijmen³⁾ dat deze ‘verklaring’ begint met: ‘Onverzocht ende uyt onze vrye wil zijn wy met alle de Burgeryen gheneghen gheweest, om zoo veel tot eere dezer Stede op de ghewenste komste van zijn Excellentie toe te stellen, als de kortheydt des tijdts (die gheen twee uren en was) ons toeliet’: dezelfde blijkbaar opzettelijke nadruk en ophef, als waarmede de voorrede spreekt van ‘dit vrye en zelfs bekostigde werck’, welks ‘kosten niet verre van de hondert ponden vlaemsch bedraghen’; al hetgeen geenszins op eene opdracht en bekostiging dezer Academievertooningen door Burgemeesteren schijnt te wijzen? In diezelfde voorrede is ook weer veel gewag van de ‘haters’ (de leden der wedijverende, Oude en Brabantsche Kamers?), ... ‘hoe ... dit onse onverwachte doen ... van de leughenachtighe achterklap valscheliick (wort) uytgheleyt, om de toestelder deses Vertonings, (by luyden van staat en raat) lelicke te maken’; welke ‘toestelder’ toch zeker (gelijk ook Kollewijn meent) niemand anders is dan de onderteekenaar der voorrede (en schrijver der ‘Verklaringhe’), Samuel Coster. En nog een kwarteeuw later, in 1642, herinneren de leden der Academie (denkelijk vooral nog of weer: S. Coster) zich aangaande deze vertooningen van 1618: ‘In aller haest hadden die van de Oude Kamer, door last geloof ik van de Heeren Burgemeesteren, een Toneel voor de Waegh (op de ‘Plaetse’, den

1) Unger acht, in eene beoordeeling van Kollewijn's uitgave van S. Coster's Werken (Ned. Spectator 1883, 134b), kwalijk te recht, juist daarom dezen druk den eersten.

2) Coster, ed. Kollewijn, blz. 578, 581.

3) Zie reeds Kollewijn, in a.w. 638.

[p. 259]

hedendaagschen Dam, nabij den Nieuwendijk), opgesmeten ... Wij (leden der Academie), (die wel wat hadden behooren en konden doen) nevens andere Kijkers op den Dam (den Vijgendam) staande, wierde van een hoope herselooze, uytgelatene ... gasten bespot ..., om dat wij, die geen last en hadden, nevens andere niet woelende (druk bezig) waren, 't liep zo hoog dat wij geraden vonden, ... in aller haast iets toe te stellen. Men huurde op eygen koste negen steygerschuyten, die met der vaerd (aanstonds) voor de plaatse die de Academi genoemt was, haar lieten vinden enz.’¹⁾.

Zou de volgende voorstelling misschien een bevredigende verklaring kunnen geven van deze oogenschijnlijk tegenstrijdige berichten?

Tegen de komst van den Prins waren de Oude Amsterdamsche en de Brabantsche Kamers, denkelijk geheel of meerendeels uit goede Contraremonstranten bestaande²⁾, door Burgemeesteren gelast of uitgenoodigd, vertooningen ter eere van zijne Exc. toe te stellen. De pas gestichte, moderne, Duitsche Academie, zeker reeds niet in den reuk van Calvinistische heiligheid of zuiverheid in de leer staande, had daarentegen geenerlei opdracht ontvangen. Doch de wedijver met of naijver op de beide andere ‘Kamers’, nog geprikkeld door den spot des volks met hun ‘buitenstaan’, wel denkelijk ook verbonden met den wensch om zich te zuiveren van de in deze hachelijke tijden voor hun gezelschap, ja voor hunne personen gevaarlijke blaam, niet zuiver in de kerkleer en geen goede ‘oude, oprechte patriotten’ of ‘geuzen’ te zijn, den wensch derhalve om hunne goede vaderland- en Oranjelievende gezindheid metterdaad te ‘ver-toonen’³⁾, noopte hen om, op eigen

1) Zie dit alles aangehaald in a.w. 577-80.

2) Over de vertooningen of triomfbogen dezer beide zie Te Winkel, a.w. III 236; Naber a.w. 133; Worp, Amst. Schouwb. 40-1. Zij waren goeddeels, veel meer dan die der Academie, bijbelsch en goed-gereformeerd gekleurd.

3) Jonckbloet's voorstelling (III 172): ‘De Academisten stonden, waarschijnlijk door den invloed van Hooft, hoog in 's Prinsen gunst’ mist, dunkt mij, elken grond en alle waarschijnlijkheid.

[p. 260]

gezag en in enkele uren tijds, de bovenvermelde vertooningen op te zetten en toe te stellen; waarbij Coster, de eigenlijke stichter en hoofdpersoon der Academie en de latere beschrijver dezer vertooningen, de bedrijvige hoofdpersoon was, maar waarbij, evenals bij de stichting der Academie en bij de ontvangst te Muiden, allicht ook de burgemeesterszoon en drost Hooft de krachtige behulpzame hand zal hebben geboden. Later, na het vertrek van den Prins, zullen dan de Academisten op een verzoek om vergoeding, door de stad, der door hen gemaakte groote kosten, misschien ook of vooral uit aanmerking van het bijzondere welslagen hunner (die der beide oude Kamers allicht overtreffende) vertooningen, eene gunstige beschikking van Burgemeesters verkregen hebben. Want inderdaad heeft de stad Amsterdam aan S. Coster ƒ 200. - betaald ‘over de onkosten by de Nederduytsche Academie int incomen ende uytvaren van zyn excelentie binnen deser stede’, en later nog eens ƒ 356. -, incl. ƒ 48. - voor ‘speluyden’: samen ƒ 556. - (d.i. zeker het boven, blz. 258 genoemde bedrag van bijna 100 ponden vl. = ƒ 600. -). De Eglentier kreeg slechts ƒ 160. -, had dus blijkbaar veel minder vertoons gemaakt¹⁾.

Op deze wijze zijn de verschillende berichten wellicht overeen te brengen. De vertooningen in de Academie waren niet officieel, van stadswege, op touw gezet, maar de door haar den vorigen dag in 't openbaar ten beste gegevene waren zóó fraai geweest (fraaier dan die der beide oudere ‘Kamers’), dat Burgemeesteren welstaanshalve niet konden nalaten den Prins ook naar de Academie te geleiden en ook later de gemaakte kosten uit de stadskas te vergoeden.

Dat ook Hooft, als altijd achter de schermen, in dit alles mede de hand heeft gehad vindt nu ook een sterken steun in hetgeen de Academie zoowel bij als na die vertooningen voor den Prins en de stadsregeering ten gehoore heeft gebracht. Vooreerst werd den tweeden dag een geheel tooneelstuk van Hooft ver-

1) Unger in Ned. Spectator, 1883, 134; Van Biema in Oud Holland, XXIV 118.

[p. 261]

toond. Doch wederom niet de ten vorigen jare voltooide en voor de vertooning (bij de inwijding der Academie?) bestemde Baeto. Maar wèl werd de reeds eenige jaren oude Geeraerdt van Velsen voor den dag gehaald! En als ware dit nog niet genoeg, de teksten bij de op dienzelfden tweeden dag aan den Geeraerdt voorafgaande 14 allegorische vertooningen¹⁾ waren bijna alle aan ditzelfde tooneelspel ontleend; t.w. al datgene daaruit wat door inhoud en voorstelling als voor zulk eene veraanschouwelijking opzettelijk geschreven scheen. Niet dus natuurlijk Gijsbrecht van Aemstel's theoretisch-staatsrechtelijke redeneeringen, voorloopers der soortgelijke beschouwingen in den Baeto²⁾, over de aloude herkomst en de macht der ‘Staten’; maar alleen of vooral, uit de profetie van den stroomgod van de Vecht, de verheerlijking van het Oranjehuis! Ziehier een volledig overzicht dier ontleende verzen:

1. Wreedheid der Spanjaarden: Geer. v.V., Rey van Hemellieden, vs. 573-604 (het eenige gezongen stuk; bij de volgende werd alleen gesproken).

2. Alva's tirannie: zes versregels, van Coster?

3. Prins Willems gewapend verzet: G.v.V., voorspelling van de Vecht, vs. 1512-21 (vooraf ging het door trompetters geblazen ‘Wilhelmus van Nassouwen’!³⁾.

4. 's Prinsen moord: a. G.v.V., aanhef van den Rey van Amstellandsche Jofferen, vs. 265-8; gevolgd door b. acht versregels, wederom van Coster?

5. Maurits in de plaats zijns Vaders gesteld: G.v.V., voorspelling van de Vecht, vs. 1524-32.

6. Maurits' krijgsbedrijven: id., vs. 1533-9.

1) Men vraagt zich onwillekeurig af hoe er, ‘tusschen de bedrijven’ van al deze feestelijke vertooningen der drie gezelschappen, nog tijd overschoot voor wat toch zeker het hoofddoel van Maurits' komst geweest zal zijn: overleg, met krachtigen aandrang, over den hachelijken staat des lands. Wagenaar zegt trouwens, t.a.p.: ‘Of hy, gedurende zyn verblyf hier ter Stede, eenige zaaken van gewigt met de Wethouderschap verhandeld of geregeld heeft, is my nergens gebleken’.

2) Verg. boven, blz. 136-7.

3) Verg. Isidoor-Teirlinck-Album 126.

[p. 262]

7. De veroverde landen en steden: id. vs. 1540-56.

8. Maurits met vele andere graven van Nassau (als Alexander de Groote met zijne diadochen), samen verbonden ‘tot verlossinghe van onze lieve Vaderlandt’: id. vs. 1557-75.

9. Slag op de Thieltsche heide: id. vs. 1576-88.

10. Slag ‘van Vlaanderen’ (bij Nieuwpoort): id. vs. 1596-1607¹⁾.

11. Scheepsstrijden: id. vs. 1702-11.

12. Het Bestand: id. vs. 1608-11.

13. Maurits ‘verheven gestelt ... int midde vande zeven Vereenichde Nederlanden, ... te zamen gekoppelt ... met een Orangen bant’: id. vs. 1734-41.

14. De Duitsche Academie met Apollo en de 9 Muzen spreken Maurits toe: Hooft's Achilles en Polyxena: choor, vs. 361-88 (hier en daar te verbeteren naar L.-St. II 57-8)¹⁾.

Het grootste gedeelte der voorspelling van de Vecht is hier overgenomen; weggelaten zijn de verzen 1478-1511, 1522-3, 1589-95, 1612-1701 en 1712-92, die alle meer in 't bijzonder de oude geschiedenis en den groei en bloei van Amsterdam of de scheepvaart betreffen. De verzen waren met tact gekozen en trouwens voor deze gelegenheid als geknipt: kant

1) Kollewijn heeft blijkbaar geen dezer verzen herkend: hij waarschuwt alleen tegen een mogelijk voorbarig besluit, ‘dat hij (Coster) de vervaardiger is van al de gedichtjes, die in zijne beschrijving voorkomen’ (blz. 638). Unger heeft n^o. 1, 4a en 14 herkend (a.w. 134b); Stoett geeft behalve deze drie ook nog 3, 5-12 op) (L.-St. II 449, 456). Te Winkel heeft de versregels zeker niet nader beschouwd, ze althans niet herkend, en ook Stoett's aanwijzing over 't hoofd gezien: hij spreekt ten minste alleen van ‘vertooningen, door Coster ontworpen en van toepasselijke versregels voorzien’ (a.w. III 236). - Alleen de 6 verzen (alle met slepend rijm) van n^o. 2 en de 8 van n^o. 4b heb ik niet kunnen terugvinden. Vormen als die'y en die'r, beide als één lettergreep te lezen, wijzen m.i. ook niet Hooft, bij wien ik mij niet herinner zoo iets gelezen te hebben, maar veeleer Coster als auteur aan (verg. b.v. zijn Ithys 314, 315, 319, 323, 449, 453, 462; Rijcke Man 416, 424; Iphig. 932 enz.). Die verzen missen trouwens ook, dunkt mij, Hooft's zwierigen zwaai. Zij zullen door C., Hooft's medestander en helper, ter aanvulling, waar G.v.V. hem in den steek liet, voor deze gelegenheid vervaardigd, niet aan een zijner spelen ontleend zijn; in welk laatste geval Kollewijn, Coster's uitgever, ze immers wel herkend zou hebben. Ook de verzen, den vorigen dag, 23 Mei, voor het Prinsenhof den Prins toegezongen (Coster, ed. Kollewijn, blz. 584) zullen allicht door Coster, kwalijk door Hooft, gedicht zijn.

1) Kollewijn heeft blijkbaar geen dezer verzen herkend: hij waarschuwt alleen tegen een mogelijk voorbarig besluit, ‘dat hij (Coster) de vervaardiger is van al de gedichtjes, die in zijne beschrijving voorkomen’ (blz. 638). Unger heeft n^o. 1, 4a en 14 herkend (a.w. 134b); Stoett geeft behalve deze drie ook nog 3, 5-12 op) (L.-St. II 449, 456). Te Winkel heeft de versregels zeker niet nader beschouwd, ze althans niet herkend, en ook Stoett's aanwijzing over 't hoofd gezien: hij spreekt ten minste alleen van ‘vertooningen, door Coster ontworpen en van toepasselijke versregels voorzien’ (a.w. III 236). - Alleen de 6 verzen (alle met slepend rijm) van n^o. 2 en de 8 van n^o. 4b heb ik niet kunnen terugvinden. Vormen als die'y en die'r, beide als één lettergreep te lezen, wijzen m.i. ook niet Hooft, bij wien ik mij niet herinner zoo iets gelezen te hebben, maar veeleer Coster als auteur aan (verg. b.v. zijn Ithys 314, 315, 319, 323, 449, 453, 462; Rijcke Man 416, 424; Iphig. 932 enz.). Die verzen missen trouwens ook, dunkt mij, Hooft's zwierigen zwaai. Zij zullen door C., Hooft's medestander en helper, ter aanvulling, waar G.v.V. hem in den steek liet, voor deze gelegenheid vervaardigd, niet aan een zijner spelen ontleend zijn; in welk laatste geval Kollewijn, Coster's uitgever, ze immers wel herkend zou hebben. Ook de verzen, den vorigen dag, 23 Mei, voor het Prinsenhof den Prins toegezongen (Coster, ed. Kollewijn, blz. 584) zullen allicht door Coster, kwalijk door Hooft, gedicht zijn.

[p. 263]

en klaar; vooral bij den uiterst korten tijd van voorbereiding een onwaardeerbaar fortuintje voor den régisseur der Academie! Het succes dezer vertooningen van des Prinsen, meerendeels nog versch in 't geheugen liggende, roemrijke krijgsbedrijven, begeleid door Hooft's fiere, van nationalen trots zwellende verzen, zal waarschijnlijk niet gering zijn geweest. Wel denkelijk hebben de Academisten door het talent hunner leiders, Coster en Hooft, de eer van den dag gehad. En ‘de Academie was op dat bezoek (van den Prins) niet weinig trotsch en bralde er op in het weldra volgende jaarspel’¹⁾: het ‘Ghezelschap der Goden’, enkele maanden na 's Prinsen bezoek, op haren eersten verjaardag, 1 Aug. 1618, vertoond.

Maar de gissing, door Unger (Ned. Spect. 1883, 134) geopperd, door Stoett (Hooft II 449) twijfelend beaamd, dat Hooft's verzen ‘wellicht buiten zijn toedoen’ en ‘zonder (zijn) medeweten’ door Coster voor die vertooningen gebruikt zouden zijn, lijkt mij ongegrond. De toenmalige begrippen over letterkundigen eigendom mogen aanmerkelijk van de onze verschild hebben²⁾, ik kan 't niet waarschijnlijk achten dat Coster zoovele verzen van zijn voornamen, ook als dichter hooggeeërden medestander, den burgemeesterszoon en drost van Muiden, zonder diens toestemming gebruikt zou hebben bij eene openbare en officieele tooneelvoorstelling, en dat nog wel in dit hachelijk tijdsgewricht, waarin men - en zeker Hooft - wel nauw had te letten op hetgeen men in 't openbaar te hooren gaf³⁾. Zoowel te Muiden als te Amsterdam, den eersten en den tweeden dag, zal Coster wel in overleg met Hooft gehandeld hebben.

1) Jonckbloet, t.a.p.; met aanhaling der verzen, thans herdrukt in Coster, ed. Kollewijn, blz. 571-2, vs. 524-31.

2) Zie o.a. Tschr. XLIX 168-78.

3) Zie reeds Gallée, Academie en Kerkeraad 15: ‘De ... vertooningen ... op 23 ..., 24 ... en 25 Mei waren alle zonder eenige toespeling op de tijdsomstandigheden. Misschien hadden Burgemeesteren juist te voren hem (Coster) een duchtige les gelezen en, in gevolge het verzoek der predikanten, de Academie wat besnoeid in hare oefeningen, zoodat Coster, voor strenger maatregelen beducht, het wijzer achtte voorloopig de tegenpartij niet meer aan te hitsen’.

[p. 264]

Maar bovendien zal, dunkt mij, Hooft's toestemming tot dit herhaald gebruik zijner verzen niet alleen voor de Academie onmisbaar geweest, maar ook gaarne door hem gegeven zijn; ja ik acht het zeer wel mogelijk dat hij zelf de aanstichter dezer ontleeningen is geweest. Zijne mede- of samenwerking met Coster èn bij het volschrijven en spelen van de Isabella te Muiden èn daarna bij het toestellen der vertooningen te Amsterdam, waardoor in enkele dagen achtereenvolgens zijne (en Coster's) Isabella, daarna vertooningen uit zijn Geeraerdt van Velsen en Achilles en Polyxena, eindelijk nog eens eerstgenoemd tooneelspel geheel ‘te berde’ kwamen (en dat alles ter eere van Prins Maurits!), moge ons een ietwat onbescheiden, ja opdringerig naar voren schuiven van eigen werk schijnen, een en ander was waarschijnlijk niet alleen voor de Duitsche Academie een ware uitkomst; maar deze houding was denkelijk geenszins in strijd met Hooft's aangenomen gedragslijn en zijne innerlijke gezindheid.

Hoe Hooft en Coster en de overige leden der Academie op dat tijdstip eigenlijk in hunne ‘binnenborst’ dachten, wat zij gevoelden ten aanzien der hoogsternstige crisis, waarin de stads- en landszaken verkeerden, kunnen wij slechts bij gissing bevroeden: wij kunnen niet weten, of de vleiende hulde, door hen aan Maurits gebracht, door allen oprecht gemeend, dan wel een door den nood afgedwongen ‘vertooning’ (in anderen zin!) was, die den stil verbeten wrok dezer aanhangers der partij van Oldenbarnevelt en De Groot (en ook Hooft sr. en jr.) moest verbergen. Maar in allen gevalle schijnt mij Hooft's houding en gedrag niet alleen en uitsluitend uit zijn ‘voorzichtigheid’ te verklaren, noch als een onoprechte en laffe oogendienarij streng te gispen. Zeker, voor ons gevoel is er een aanmerkelijke afstand, ja, als men wil, gaapt er een kloof tusschen wat den eigenlijken inhoud, de strekking uitmaakt van het 29 Mei 1617 door Hooft voltooide, geheel in den libertijnschen geest geschreven ‘theologisch-politisch traktaat’, Baeto: de verheerlijking van den vrede, van de aristocratisch-

[p. 265]

republikeinsche beginselen der Staten van Holland, van de vrijzinnig-godsdienstige opvattingen ... en de hulde, juist een jaar later, 23 en 24 Mei 1618, door dienzelfden Hooft zoo herhaaldelijk en nadrukkelijk gebracht aan den persoon en den oorlogsroem van den Stadhouder, gereedstaande, ja reeds onderweg en doende om het verzet van de zooevengenoemde partij der Staten van Holland, desnoods gewapenderhand, neer te slaan, hunne macht te breken, en aan de Staten-Generaal, maar daarmede ook aan de Contraremonstrantsche ijveraars, steunende op ‘het gemeen’, de zege te verschaffen. En het is onaannemelijk dat een man als Hooft deze tegenstrijdigheid zelf niet beseft zou hebben. Men kan zich ook licht voorstellen dat een fel, hartstochtelijk partijman alle medewerking tot zoodanige hulde met verontwaardiging geweigerd zou hebben. Maar ... een martelaar voor zijne overtuiging was Hooft nu eenmaal niet, kon, wilde hij niet zijn (evenmin als eene eeuw vroeger Erasmus). Zijne houding is, voor zoover wij kunnen en mogen oordeelen, ook nu weder veeleer voorzichtig, verstandig, ‘wereldwijs’ dan kloek en heldhaftig. Doch heeft men het recht om hem wegens deze (gegiste) houding hard te vallen, hem van ontrouw, dubbelhartigheid en huichelachtig vleiende aanbidding dezer politieke rijzende, ja ‘Triumphante Zon’, van weerhanerij te beschuldigen en deswege te veroordeelen? Men kan zich immers zeer wel voorstellen dat hij, hoezeer innerlijk hevig bewogen door het beloop der zaken, waarvan de partij van Oldenbarnevelt¹⁾ het slachtoffer stond te worden, toch door zijn rust- en vredelievenden aard genoopt werd, zich ver te houden van allen fellen partijstrijd, waarvan hij een innigen afkeer had²⁾, dien hem ook - kon

1) Er zijn twee brieven van Hooft aan Oldenbarnevelt bewaard (ed. V. Vl., n^o. 31, van 20 Jan. 1614; n^o. 56, van 14 Nov. 1616): beide ambtsbrieven, waaruit niet veel valt op te maken. Alleen mag men uit den eersten, waarin hij zich verontschuldigt wegens zijne afwezigheid van Muiden tijdens een onverwacht bezoek van O., wellicht zekere persoonlijke betrekking afleiden, die ook uit hoofde der relatiën tusschen zijn vader en O. verre van onwaarschijnlijk mag heeten.

2) Verg. o.a. zijn oordeel over Vondel's hekeldichten en latere Roomsche propaganda (zie N. Taalg. XXIV 124-7, 161-4).

[p. 266]

hij eerlijk meenen - zijn rechterlijk ambt eigenlijk verbood: hij wilde noch mocht openlijk kleur bekennen en zich bloot geven. Trouwens, de houding van vele zijner geestverwanten is, naar ik meen, niet fierder en hooger geweest dan de zijne; zeker niet die van De Groot een paar maanden later, na zijne gevangenneming¹⁾. Niet allen waren van hetzelfde harde hout gesneden als de hoofdpersoon, Oldenbarnevelt!

Bovendien behoefde Hooft zich zelf hoogstwaarschijnlijk geen geweld aan te doen om mede te werken tot eene hulde aan den Prins. Voor hem en zijne tijdgenooten bestond de tegenstelling: Staatsgezind en Prinsgezind nog niet, althans niet in den heftigen vorm, die ze een halve eeuw later in onverzoenlijke partijschappen zou doen ontaarden. Evenals zijn vader vereerde hij, zooals reeds gezegd, van heeler harte den ouden Prins, ‘Vader Willem’, ‘hoogloffelijker memorie’. En ook diens zoon, Prins Maurits, had hij tot dusverre, als zoodanig en als veldheer, meermalen en gaarne oprechte hulde bewezen²⁾; waartoe dus waarlijk niet alleen de dankbaarheid voor zijne benoeming tot drost van Muiden hem - zooals niet zelden gesmaald is - behoefde te verplichten, te nopen. En die hulde, in zijn Geeraerdt in 1613 aan den zegevierenden veldheer gebracht, behoefde hem thans, in 1618, ook niet op de lippen te besterven: zij kon ook nu - in spijt van politiek-religieus verschil van gevoelen omtrent de bevoegdheid en de taak van den ‘vorst’, en ook zonder verloochening zijner persoonlijke vereering voor Oldenbarnevelt en De Groot, en zonder huichelachtige vleierij - nog even oprecht door hem beaamd worden. Hooft bezat een vooral voor dien tijd groote mate van objectiviteit, hij was in staat verschillende eigenschappen in denzelfden persoon te onderscheiden en te erkennen. En ten slotte had hij in dezen ook, evenals ten vorigen jare bij de opening der Duitsche Academie, wederom niet alleen reke-

1) Zie zijn befaamden brief aan den Prins (Blok, a.w. IV 179-80).

2) Zie boven, blz. 170 en 252, noot 2.

[p. 267]

ning te houden met zijne eigene belangen, maar ook met die der nog niet éénjarige instelling, in welker oprichting en leiding hij tot dusverre zulk een groot aandeel had gehad, welker bloei hem toen waarschijnlijk nog na aan 't hart lag¹⁾. Mocht hij deze jonge, nog teere plant, welker voortbestaan naast, tegenover de oudere rederijkerskamers nog geenszins verzekerd was, reeds nu blootstellen aan de juist in die dagen zoo hachelijke kans om in den kerkelijk-politieken strijd betrokken te worden, met al de gevolgen van dien?

Maar wel mogen wij gissen dat de ervaringen, in dit jaar opgedaan, en niet minder de moeilijkheden, voortvloeiende uit de pogingen tot openbare vertooning van Coster's Iphigenia, er toe hebben medegewerkt, dat Hooft zich sindsdien gaandeweg meer teruggetrokken heeft uit de Duitsche Academie²⁾, die aan zijne leiding ging ontsnappen en onder die van Coster meer en meer andere wegen insloeg dan de door hem voor deze nationale hoogeschool gewenschte, die verdwaalde in politieke en literaire (al te vaak persoonlijke) twisten, welke hem tegenstonden. Hij liet Coster het veld vrij en trok zich in zijn Muiderslot terug, om zich verder bijna geheel aan het schrijven van zijn Henrik den Grooten en anderen historischen proza-arbeid te wijden.

Dit alles werd - men houde 't wel in 't oog - te Muiden en te Amsterdam voor en ter eere van Prins Maurits vertoond op het eind van Mei 1618, toen de spanning in heel Holland hoog gestegen was! Die in de volgende maanden nòg hooger zou stijgen: de ‘peripetie’, de ‘ommekeer’ der handeling in dit treurspel van den staat liet zich niet lang meer wachten. De gebeurtenissen volgden elkander met groote snelheid op: 23 Juli 1618 bezending der Staten-Generaal aan de Staten van Holland en Utrecht om beide gewesten ‘door overreding

1) Verg. boven, blz. 251-252.

2) Verg. Te Winkel, a.w. III 237.

[p. 268]

of anders met de geschiktste middelen’ tot afdanking der waardgelders enz. te bewegen; enkele dagen later bezending der Staten van Holland (o.a. De Groot) naar Utrecht in tegengestelden zin; na vele strubbelingen 31 Juli de afdanking der waardgelders te Utrecht door Maurits gewapenderhand afgedwongen; 17 Augustus besluit der Staten-Generaal tot afdanking der waardgelders in Holland; Holland legt het hoofd in den schoot, geeft toe, ook ten aanzien der Nationale Synode; 25 Aug. Oldenbarnevelt en De Groot gevangengenomen. Daarop in Sept.-Nov. Maurits' ommereis in de Hollandsche steden, om er de wet in Contraremonstrantschen, anti-libertijnschen geest te verzetten; waarbij ook te Amsterdam de in de vroedschap reeds bestaande Contraremonstrantsche meerderheid nog versterkt werd, ondanks het bekende, door Maurits afgewezen protest van ‘bestevaer’ C. Pz. Hooft (die echter zelf, evenals sommige andere Libertijnsche ‘raden’ zitting behield)¹⁾. Diens partij, de partij ook van zijn zoon, den drost, had het pleit verloren.

Dat ook in deze maanden en in de daarop volgende jaren, 1618-25, Hooft's Baeto, waarin de nu veroordeelde beginselen over de betrekking tusschen Staat en Kerk en over de souvereiniteit der Provinciale Staten verkondigd en verdedigd werden, nog ‘in portefeuille’ bleef kan ons waarlijk niet verwonderen. De ‘terechtstelling’ van Oldenbarnevelt, de ‘eeuwige gevangenschap’ van De Groot on Hoogerbeets op Loevestein, de Dortsche Synode, de afzetting der meer dan 200 Remonstrantsche predikanten, de strenge achteruitzetting van Oldenbarnevelt's aanhangers, de heerschappij der Contraremonstranten in de Kerk en haar invloed op de burgerlijke overheid, eindelijk de aanslag op Maurits in 1623 hielden de gemoederen in gedurige onrust en spanning, en maakten het uitkomen, op 't tooneel of in druk, van een stuk als Baeto hoogst onraad-

1) Zie over dit alles b.v. Blok, a.w. IV 167-76.

[p. 269]

zaam, ja gevaarlijk: het vertoonen of uitgeven er van ware het werpen van olie in 't pas gesmoorde, maar nog smeulende vuur geweest; hetgeen van iemand als Coster wel, van Hooft zeker niet te verwachten was.

Maar sinds omstreeks 1622 kwam er te Amsterdam een kentering in het getij¹⁾. Wel was de Contraremonstrantsche meerderheid der vroedschap in 1618 nog versterkt; bij welke trouwens altijd naast de ‘religie’ ook de ‘negotie’ - vanouds de twee hefboomen om ons volk in beweging te brengen - een rol speelde²⁾. Maar door allerlei oorzaken werd de Remonstrantschgezinde minderheid in de bevolking, en ook in de vroedschap, weldra weer levendig, krachtig en roerig²⁾. Evenals in andere Hollandsche steden, waren ook te Amsterdam, als gezegd, niet alle Remonstrantsch- en Libertijnsch-gezinde ‘raden’ uitgestooten. Allengs werd in de vroedschap een andere geest vaardig, zich afkeerende van de ‘preciese’ Calvinisten, meer overhellende tot de Libertijnsche beginselen, althans tot zachtheid jegens de Remonstranten. Bij de jaarlijksche verkiezing van burgemeesters op Vrouwendag (2 Febr. 1622) werd het eertijds zoo machtige hoofd der Contraremonstrantsche meerderheid, Reinier Pauw, een der 24 rechters van Oldenbarnevelt, wiens invloed sedert 1618 dalende was, niet gekozen. De bekende Remonstrant Rem Bisschop, broeder van den afgezetten Leidschen hoogleeraar Simon Episcopius, wiens huis te Amsterdam in 1617 geplunderd, die zelf in 1619 gevangengenomen, en die 31 Dec. 1623 nog door de Hervormde gemeente ‘afgesneden’ was, dorst zich weldra weer openlijk in de stad ver-

1) Zie over het beloop en over de oorzaken dezer zwenking o.a. Naber, Calvinist of Libertijnsch (1884), 163-4; V. Ravesteyn, Onderzoek, ov. de econ. en soc. ontwikkeling v. Amsterdam gedur. de 16^de en het eerste kwart der 17^de eeuw (1906); Brugmans, Opkomst en bloei v. Amsterdam (1911), 162-4; Diferee, Vondel's Leven en Kunstontwikkeling (1912), 123-32; M. de Jong Hz., Amsterdam en Holland voor en na de koersverandering te Amsterdam in de eerste jaren na 1620 (1927).

2) Verg. boven, blz. 249, noot 1.

2) Verg. boven, blz. 249, noot 1.

[p. 270]

toonen¹⁾. Ja, Albert Coenraadsz. Burg, hoewel zelf door Maurits in 1618 op 't kussen gebracht, is de man die niet zeer lang daarna zelf Vondel prikkelt tot het schrijven van zijn Palamedes!²⁾ ‘En zoo zwenkte Amsterdam geheel naar de contrapositie, èn in politiek-economies, èn in politiek-kerkelijk opzicht. Was het vroeger: “Holland Libertijns, Amsterdam Calvinist”, nu werd het “Holland Calvinist, Amsterdam Libertijns”. En sindsdien staan Burgemeesteren van Amsterdam in den strijd tusschen Academie en Kerkeraad, later tusschen Kerkeraad en Vondel, meestal bemiddelend tusschen beiden; maar zoo al niet “de Kunst”, dan toch de dichters kunnen voortaan meer of min op hunne hoede en bescherming rekenen’³⁾.

Welken invloed literatuur en leven toen op elkaar geoefend hebben is welbekend. Ik behoef slechts even te herinneren aan den langen strijd tusschen de Duitsche Academie - tot 1622 onder leiding van Coster, min of meer krachtig, altoos achter de schermen, gesteund door den reeds invloedrijken Drost van Muiden? - en den Amsterdamschen (Gereformeerden) Kerkeraad, waarin sedert 1620, vooral na den dood van den grooten ijveraar voor het Calvinisme (en voor de scheepvaart!) Plancius in 1621, Trigland en Smout de voornaamste drijvers waren: het verbod - door Burgemeesters, die aan den aandrang van den Kerkeraad, met ‘de gemeente’ achter zich, niet altijd weerstand konden bieden - der leergangen (reeds in 1618), der kluchtspelen (in 1619), van Coster's Iphigenia (in 1621) enz.⁴⁾. Ten slotte de befaamde verstoring en plundering, door het Contraremonstrantsche ‘grauw’ van de vergaderplaats der Remonstranten aan den Montalbaanstoren - ditmaal, anders dan vijf jaar vroeger, wèl door de stedelijke overheid bedwongen en gestraft! - die de aanleiding werd tot Vondel's ‘Rommelpot in 't Hanekot’.

1) Zie Diferee, a.w. 123-31.

2) Verg. ben., blz. 304-5.

3) Zie De Jong, a.w. 15.

4) Zie Gallée, Te Winkel enz. t.a.p.

[p. 271]

Toen dit laatste geschiedde (Paaschmaandag, 13 April 1626) was Hooft's Baeto waarschijnlijk reeds in druk verschenen. Nu eerst kon, dorst, wilde de dichter zijn stuk in 't licht geven en ten tooneele brengen.

De eerste druk van Hooft's Baeto is verschenen bij zijn neef W. Jz. Blaeu in 1626; waarschijnlijk in het eerste begin des jaars, misschien nog wel in 1625: ante-dateering was immers reeds toen een bekende uitgeversmanier, om boeken, verschenen in de laatste maanden van een jaar, niet onnoodig ouder te doen schijnen dan ze waren¹⁾. 27 Jan. 1626 meldt Hooft aan Huygens, dat de verschijning van zijn Henrik den Grooten vertraagd wordt door de bezwaren, verbonden aan 't verwerven van 't privilegie; en dan verder: ‘Midlertijdt komt Baeto voor wt’; van welk stuk hij blijkbaar nu, met vele overdreven nederigheidsbetuigingen en plichtplegingen, aan Huygens een exemplaar zendt. Waarvoor Huygens 31 Jan. bedankt: ‘Henrick de Groote's komst verwachten wy naer sulcken voorlooper met all te veel ongedulds enz.’²⁾. De helaas

1) Zie b.v. Vondel, ed. WB., II 863 en 901 (Palamedes). Volgens Worp, Gesch. v.d. Amst. Schouwb. 55 was dit echter toen te Amsterdam geen gewoonte.

2) Met deze volgorde schijnt nu echter kwalijk te strooken Hooft's oudere brief van 13 Jan. aan den schepen Bakker, ten geleide van een boekgeschenk: ‘naar 't schijnt’ (schrijft Van Vloten) ‘van den Baeto’; wat men echter zou kunnen betwijfelen op grond van eene uitdrukking als ‘op hoope dat de wichtigheit der stoffe de lompheit van 't maxel ten deele sal opweghen’, die toch eer op Henrik den Grooten dan op Baeto slaat, althans past, en die inderdaad ook nagenoeg evenzoo, in dezelfde tegenstelling, in den brief van 9 Maart aan Huygens, ten geleide van het beloofde ex. van Henrik, met betrekking tot ditzelfde werk door Hooft gebezigd wordt. Hooft schroomt immers niet, schept er integendeel een blijkbaar behagen in, zijne overhoofsche, vernuftige vonden meermalen, in verschillende gelijktijdige brieven, meestal met betrekking tot diezelfde zaken, als sieraden in te vlechten. Zoo de uitdrukking ‘arm helt’ (d.i. Baeto) in den brief van 27 Jan. 1626 aan Huygens = ‘povero principe’ in den bovengenoemden Italiaanschen brief uit denzelfden tijd (V. Vl., n^o. 143); verg. ook de brieven over De Groot's benoeming tot Zweedsch gezant te Parijs (V. Vl., n^o. 512-3) e.e. Evenzoo komen, behalve de bovengenoemde uitdrukkingen, zoowel in den brief van 13 Jan. aan Bakker als in dien van 9 Maart aan Huygens ook de volgende, weinig of niet veranderd, voor: ‘wanschepsel’, ‘misdraght van mijnen geest’ (verg. ook den brief van c. 7 Febr. 1624 aan Huygens, V. Vl. I, blz. 240), ‘de lompheit (snootheidt) van 't maxel’, ‘o de braeve eerloosheidt, zijne feilen op de kaak te zetten’ en ‘een algemeenen laster’ (verg. trouwens Tschr. XLIX 168-98, passim). De meeste dezer uitdrukkingen moeten, en kunnen ook wel, op den Henrik d. Gr. slaan; ofschoon die ‘algemeene laster’ (afkeuring of zelfs smaad, te verwachten door het uitgeven van een geschrift) op zijn minst evengoed, zoo niet beter, op Baeto toepasselijk schijnt.

[p. 272]

ongedagteekende brief (V. Vl., n^o. 143) ‘Alla Signora N.N.’ (Tesselschade?), ten geleide van een ex. van Baeto, geeft over den juisten datum evenmin bescheid.

Hoe 't zij, in 't begin van Jan. 1626 was het boek reeds in 't licht verschenen en in veler handen. En waarschijnlijk was het toen ook wel reeds gespeeld; zooals zoo vaak geschiedde, en men immers ook mag, ja moet opmaken uit Hooft's woorden in meergemelden brief van 27 Jan. aan Huygens, volgende op het hierboven aangehaalde: ‘(Baeto) ... arm heldt, en zoo quaelijk toegerust als den geenen past die om Grodts wille gaet (d.i. gaat bedelen). Want seker de toeleg op der arme weeskinderen voordeel, met hem om gelt te laaten zien, heeft zijnen beroiden adel op een tooneel en te voorschijn geholpen’: de (door mij) gespatieërde woorden laten, dunkt mij, geen twijfel over dat deze ‘toeleg’ inderdaad ten uitvoer gebracht is. En wel, blijkens de toespeling op de weeskinderen, op het tooneel der Duitsche Academie¹⁾, waar het stuk bijna tien jaar geleden ook, ter opening(?), gespeeld had moeten worden²⁾; en misschien dus reeds op 't eind van 1625 (d.w.z. te gelijker tijd met of kort na Vondel's Palamedes?).

In dien bedankbrief van 31 Jan. 1626 bekent Huygens ‘noyt geschiedeniss met fabelen soo deghelick gevoeght gezien te hebben. Wat de reste van 't maecksel’ (d.i., evenals in Hooft's brief: den bouw, vorm?) ‘belanght, stelle ick, niet van nu aff, boven reick van mijne uytsprake’. Alleen verwondert hij er zich over dat ‘dit laeste stuck wercks’ den dichter nu, zoovele jaren na zijn geboorte, nog ‘tot uitgevens toe bevallen heeft’ enz.; in welke woorden men misschien, ondanks den hoffelijken draai, die er ten slotte aan gegeven wordt (‘verre van mijns gelijcken stadighe ongestadicheit, die qualick een regel sonder berouw

1) Zie b.v. Worp, t.a.p.

2) Zie boven, blz. 245-6.

[p. 273]

uytschrijven’ enz.), zekere bedekte ironie zou kunnen lezen.

Wat bewoog - na welhaast 9 jaar¹⁾ - Hooft tot de vertooning en uitgave van zijn stuk? Het antwoord op deze vraag kan wederom niet twijfelachtig zijn. De tijden waren wel zéér veranderd. Maurits was 23 April 1625 gestorven. En aanstonds herleeft de in de laatste jaren reeds aangewakkerde hoop der Remonstranten en der Libertijnen: onder het wijs en vreedzaam bewind van den zachter geaarden Frederik Hendrik, reeds lang in stilte de heul en troost der onderdrukten, zal nu een beter tijdperk aanbreken. En hetgeen men in 1617 en 1618, uit vrees voor ontstemming van Maurits en de zijnen, en ook daarna, ondanks den vast groeienden ommekeer in de Amsterdamsche vroedschap, niet gedurfd had was nu geen waagstuk meer²⁾.

Na Maurits' overlijden verschijnen - durven verschijnen - kort na elkander te Amsterdam: 1^o Vondel's Palamedes, in Oct. 1625³⁾; 2^o Hooft's Baeto, een paar maanden later, Dec. 1625 of Jan. 1626; 3^o (de derde of tweede druk?⁴⁾ van) Coster's Iphigenia. Drie stukken van gelijke gezindheid en strekking: alle anti-Calvinistisch, partij trekkende voor de sedert 1618 onderliggende (maar langzaam weer omhoogstrevende) partij der Remonstranten en der Libertijnen, pleidooien voor de suprematie van den Staat boven de Kerk; doch, naar den

1) Zie boven, blz. 241.

2) Of de uitgave van De Groot's De jure belli ac pacis (1625) nog indruk en invloed op H. geoefend, hem mede tot uitgeven van zijn vredesmanifest gepord heeft blijkt niet: 13 April 1626 (zie V. Vl. I 265) heeft Hooft het blijkbaar nog niet in bezit: hij zou er dus alleen zijdelings een en ander uit vernomen kunnen hebben.

3) Over het vraagstuk, wanneer V. den Palamedes geschreven en uitgegeven heeft zie ben., blz. 285-309.

4) Over de mogelijkheid eener uitgave van 1617 en eener uitgave en (of) vertooning in 1621 zie o.a. Jonckbloet, a.w. III 259-61; Kollewijn, in ed. Coster 217-20; Worp, a.w. 55, 65; Te Winkel, a.w. III 298. De zaak is niet uitgemaakt. Het stuk is geschreven in 1617 (de inhoud althans gedagteekend 22 Sept. 1617), maar toen zeker niet gedrukt en uitgegeven, noch vertoond; misschien is een gedeelte er uit op 1 Nov. 1621 vertoond (in verband met de veranderde stemming te Amsterdam?) Daarna de edd. 1626, 1630 (bis), 1631. De uitwendige geschiedenis loopt geheel parallel met die van Baeto.

[p. 274]

aard der onderscheiden auteurs, zeer ongelijk van toon en stijl. Palamedes een fel, hartstochtelijk pamflet, uit bittere verontwaardiging en diepe smart over den moord op ‘'s Lands bestevaer’, in heete drift neergeschreven, zéér persoonlijk in zijn sym- en antipathieën, vol hatelijkheden tegen Maurits, Aerssen, Pauw, de predikanten e.a.; niet zoozeer het kerkelijk-staatkundig vraagstuk behandelende als wel voornamelijk het concreet-persoonlijk conflict op den voorgrond brengende. Baeto daarentegen veel meer een abstract, wijsgeerig-staatkundig tractaat: half pacifistische utopie, half kerkelijk-politiek vertoog over de betrekking tusschen volk en vorst, tusschen staat en kerk; zeker niet zonder warmte van overtuiging, maar zonder eenige persoonlijk-hatelijke toespeling, opgeheven in eene sfeer van aristocratische, rustig-bezonken, wijsgeerige bespiegeling. En eindelijk in Iphigenia deze zelfde brandende vraagstukken, maar behandeld op den heftigen, harstochtelijken trant der pamfletten, ook veel meer democratisch en locaal-Amsterdamsch, vooral tegen de Amsterdamsche Calvinistische predikanten gericht: fel en persoonlijk als Palamedes, maar kerkelijk-politiek als Baeto.

Geen wonder ook dat van deze drie spelen dat van Hooft, schoon zeker niet minder diepzinnig en belangrijk dan de beide andere, 't minst de algemeene aandacht van lezers (en ook hoorders en toeschouwers?) trok! De ziedende toorn en de uiterst heftige en doorzichtige aanvallen in Palamedes, de aanschouwelijke gelijkenis in Iphigenia (vs. 924-51) van het ‘paert vol quade stuypen’ (de wereld), bereden hetzij door den éénen, wereldlijken ruiter (-rechter) of door den ‘geeselenden’ (opzweependen), geestelijken èn den betoomenden, wereldlijken berijder te zamen, spraken veel duidelijker taal tot de verbeelding van het Amsterdamsch publiek dan het rustige, heldere, academische betoog van Baeto. Zou Hooft trouwens voor zijn stuk zoodanigen opgang, en ophef, zelf ook wel gewenscht, zal hij het uitblijven daarvan innig betreurd hebben?

[p. 275]

En nu, in 1626, voegt Hooft aan het, voor 't overige onveranderd gelaten, stuk, ten behoeve der vertooning en der uitgave, na het ‘EINDT, 29 Maj 1617’ van het hs., nog deze 9 regels toe, waarmede hij nu den Rey van Joffren het geheele stuk laat besluiten:

Vorsten hoogh, die wilt bekleeden
Met gloory eerlijck uw' haylighe thróónen;
Weten moet ghij, dat reden
Sinnelijck heeft, met uw' glansrijcke króónen,
Naegekuist des Sons cieraden;
Om u haer' zeeden
Nae te doen yvren, en tóónen
Uw' genaeden
Aen goên en quaeden.

Regels, vol en zwaar van velerlei zinspeling en bedoeling. Oorspronkelijk, in 1617, eindigde het stuk met eene algemeene waarschuwing, aan 't adres der elkaar toen fel bestrijdende partijen, eenerzijds tegen een al ‘te straf beleydt’ (het koningschap, d.i. de tyrannie, als voorheen de Spaansche), anderzijds tegen de ‘sloopende’ ‘ongebondenhejdt’ (d.i. hier zeker: de in bandeloosheid ontaardende vrijheid¹⁾. Eene herhaling dus der waarschuwing aan 't slot van Geeraerdt v.V. (1712-43): de aansporing tot ‘Maeticheyt’ - met hetzelfde beeld van den ‘toom’, den breidel (1734-6) als in Coster's Iphigenia (924-51) - tot het bewandelen van den juisten en veiligen middelweg, ‘recht tusschen dienstbaerheyt en wetteloosheyt heen’ (1739); alles geheel in den geest van Hooft: gematigd, voorzichtig, en zonder al te duidelijke toespeling op de eigenlijke strekking van het stuk en de tijdsomstandigheden. Nu daarentegen mocht het stuk uitklinken in een blijden, en hoofschen (maar niet slaafschen) welkomstgroet aan den pas opgetreden Stadhouder, den nieuwen ‘Vorst’. Doch tevens een ernstig vermaan tot, maar ook een vol vertrouwen op diens onpartijdige, vredestichtende rechtvaardigheid. De vorstenkroon is het zinne-

1) Verg. Ned. Wdb. X 1579-80 en Baeto 390.

[p. 276]

beeld, a.h.w. het afbeeldsel, der zon - de door Hooft, telkens weer en zoo gaarne luid geprezen, juichend verheerlijkte zont! -; maar zij is tevens het voor beeld voor den ‘vorst’, die, evenals de zon, de stralen zijner vorstelijke genade gelijkelijk doe lichten over goeden en kwaden¹⁾ en, boven de partijen verheven, ‘voor allen dezelfde’ zij²⁾.

Een zachte wenk dus ook ter begenadiging der ballingen, allereerst zeker De Groot. Want ook Hooft zag, nu Frederik Hendrik aan 't bewind kwam, een nieuwen tijd te gemoet; een tijdperk van vrede en rust, van ruimer geloofs- en godsdienstvrijheid en verdraagzaamheid, na de verdeeldheid, de twisten, den burgeroorlog van het Bestand en de laatste jaren van Maurits: eene ‘aurea aetas’, als hij met schier romantisch-dwepend verlangen in Granida en in Baeto geschilderd en ‘herwenscht’ had, als de ‘gouden eeuw’ van Frederik Hendrik inderdaad, zij 't ook in anderen vorm en zin dan Hooft bedoelde, geworden is! En al onthield hij zich deze enkele maal van de anders zoo geliefde woord- en naamspelingen - of versmaadde hij het veel gebruikte Vrede-rijk, als al te duidelijk, plomp en afgezaagd? - hij begroette in den nieuwen stadhouder zeker wel met volle ingenomenheid den ‘vorst’, die vooral den ook door hem zoo vurig begeerden binnenlandschen ‘vrede’ zou brengen. En hij stemde van heeler harte, op eigen wijs en toon en trant, in met die andere jui-

1) Herinnering aan het bijbelwoord (Matth. V 45): ‘Hij doet zijne zon opgaan over boozen en goeden, en regent over rechtvaardigen en onrechtvaardigen’. - Zou Vondel misschien ook aan deze slotwoorden van Hooft's Baeto gedacht hebben, toen hij niet zeer lang daarna (vóór of in 1630) in zijn Roskam Hooft's vader o.a. huldigde met de bekende regels:

Hoewel ghe noit om danck hebt, zonder onderscheyd,
Bescheenen met den glans van uw' goedaerdigheyd,
Ondanckbre en danckbre, dien ghe kont ten oorbaer strecken

(verg. Tschr. XLIX 184-98)?

2) Tevens een zinspeling op Hooft's eigen wapenspreuk (‘Omnibus idem’, ontleend aan Vergilius, Aen. X 112: ‘Rex Iupiter omnibus idem’), die ‘waarschijnlijk een toespeling op den magistraatsplicht behelst’ (Alb. Thijm, in Die. War. N.R. II 288), maar die stellig ook wel dezelfde gedachte aan de zon, als hier is uitgedrukt, in herinnering brengt. - Verg. ook boven, II, blz. 142, noot 1.

[p. 277]

chende stemmen, die den vorst tegenklonken: van zijn secretaris, Huygens, die hem verwelkomt met zijn stoere, trouw-hartige Scheepspraet, en vooral van Vondel, die onuitputtelijk is in zijn lof, die al aanstonds zijn vreugde uitjubelt in zijn Prince-lied, zijn Begroetenis en zijn bijschriften bij de beeltenissen van den Prins en zijne gemalin (1625), weldra, na de geboorte van den jongen Prins Willem (27 Mei 1626), gevolgd door zijn Oranje May-lied en de volle, rijke, waarlijk ‘prachtige’ klanken van zijn Geboortklock en zijn Klinckdicht, waarmede hij, lyrisch en episch, den nieuwen tijd inluidt; een reeks lofzangen, in de volgende jaren nog voortgezet in zijn Verovering van Grol (1627), zijn Amsteldams Wellekomst (1628) en zijn Zegezang (over de verovering van Den Bosch, (1629): samen een krans van fonkelende verzen, telkens opnieuw de loftrompet stekende van des veldheers krijgsbedrijven¹⁾, maar toch altoos als middel tot den gewenschten buiten- en binnenlandschen vrede!

De negen bovenaangehaalde slotregels schijnen de eenige zakelijke toevoeging of wijziging, door Hooft bij de uitgave in 1626 aangebracht in het 29 Mei 1617 afgesloten stuk. Die uitgave geeft den tekst, zooals de dichter dien in zijn eigen handschrift²⁾ zelf verbeterd had. Wanneer deze verbeteringen door hem zijn aangebracht: onmiddellijk vóór en ten behoeve van de uitgave, daa wel reeds vroeger, blijkt niet. Die veranderingen betreffen alleen de taal (woordenkeus, geslachten, verbuiging enz.) en het versrhythme³⁾; voor den inhoud of de kerkelijk-staatkundige strekking hebben zij geen beteekenis.

1) ‘Zonder des weegen ooit de minste vereering van den Vorst t' ontfangen’ klaagt Brandt, V. 42, wel te recht: eene ondankbaarheid, toch nauwelijks te verontschuldigen door wat Brandt t.a.p. aanvoert. Verg. N. Taalg. XXIV, 174, noot 2.

2) Het hs. G(rothe), thans in de boekerij der Kon. Akad. v. Wetensch.; zie L.-St. I xiii. De oorspronkelijke lezingen zijn in a.w. II 470-2 - noch zeer volledig en nauwkeurig, noch zeer duidelijk (verg. Kossmann, in Tschr. XXXVI 99-100) - aangewezen, ten deele ook door Koopmans opgegeven.

3) Verg. de uitkomsten van het onderzoek der varianten van de Granida door Kossmann, a.w. 97-151.

[p. 278]

Of het stuk, in 1625 of 1626 ten tooneele gebracht, nu - anders dan in 1617, toen Hooft aanvankelijk hoopte dat de Warenar mede ‘noch eens mocht dienen om ... te vervallen (betalen) een deel van de costen, noodigh om den Baeto wt te voeren’¹⁾ - door zijne actualiteit inderdaad zelf een ‘kasstuk’ geweest is? Het staat te vreezen dat het, ondanks de voorkeur, die Hooft zelf (en m.i. te recht) aan dit stuk, boven zijn Geeraerdt, gaf²⁾, niet heeft beantwoord aan de blijde verwachting, die zijn maker er, blijkens de hierboven aangehaalde woorden, ook in stoffelijk opzicht van koesterde³⁾.

Herdrukt schijnt⁴⁾ de Baeto eerst in 1636, in de groote editie der Gedichten, door Van der Burgh onder Hooft's medeweten en medewerking bezorgd. De geringe in dezen herdruk aangebrachte veranderingen betreffen wederom bijna alleen de taalvormen, vooral het grammatisch geslacht en het versrhythme⁵⁾.

Daarna verschenen echter afzonderlijke herdrukken in 1642 (met de vereenigde blazoenen van de Oude Kamer en de Academie: ‘Door Yver in Liefde Bloeyende’, waarschijnlijk in verband met de nagemelde vertooningen in 1643), en in 1644⁶⁾ (uit den tweeden druk van de ed. der Gredichten van 1636, doch

1) H., Br. I 117 (17 Jan. 1617),

2) Br.; H. 21 (mede eeu uiting van spijt over den geringen opgang van het stuk?).

3) Indien althans deze stukken alle drie in dat jaar inderdaad te Amsterdam gespeeld zijn. Van Baeto mogen wij dit m.i. waarschijnlijk achten (zie boven, blz. 272), van Iphigenia doet eene uitgave van dat jaar het Worp (a.w. 73) gissen; omtrent vertooningen van Palamedes in 1625-6 schijnt niets bekend te zijn.

4) Eene afzonderlijke uitgave van 1635, 4^o, door Schotel, Avondst. 107, vermeld (zie L.-St. I xxv) schijnt niet weergevonden, wordt althans, l.a.w. II 360, niet weer vermeld. - Zie nu Leendertz, Bibliogr. v.H., blz. 22, no. 108a.

5) Zie L.-St. II 491. - Ik weersta, uit schroom voor onbescheiden wijdloopigheid, de verzoeking om hierachter, als aanhangsel, een overzicht te geven der in 1636 door H. aangebrachte wijzigingen; dat trouwens waarschijnlijk slechts eene bevestiging en herhaling zou zijn der uitkomsten van K.'s onderzoek der Granida.

6) Twee aanhalingen in Hooft's eigen Brieven, ouder dan 1636, stemmen reeds met deze uitgave, niet meer met die van 1626, overeen: vs. 1185-6 in br. 237 (a^o. 1630), waarin H., zeker uit het hoofd citeerende, ‘Godskund’ vervangt door het (niet gelijkbeteekenende) ‘Godsvrucht’, en vs. 874 in br. 391 (a^o. 1632).

[p. 279]

met afzonderlijke pagineering)¹⁾. Verder in de uitgaven der Gredichten van 1657, 1668 en 1823, der Werken van 1671, 1677 en 1704, in 1847 afzonderlijk door een ongenoemde, in het Letterkundig Pantheon in 1853 en 1886 (de laatste maal door Stellwagen), in de Gedichten, ed. Leendertz sr. 1871 en Leendertz-Stoett 1900, eindelijk in de Bibl. d. Ned. Lett. door Koopmans 1910 (herdrukt 1919). Eene Fransche vertaling, in 1822 te Parijs in een verzameling van vreemde tooneelstukken verschenen, is in 1824 te Brussel nagedrukt, en zelfs in 1827 en 1832 te Parijs herdrukt²⁾.

En wat de vertooningen betreft, in 1643 is het stuk - misschien voor 't eerst na 1626, en denkelijk in oorzakelijk verband met de ed. 1642, die als tekstboekje dienst deed? - nog eens voor den dag gehaald en zeven maal op den Amsterdamschen Schouwburg herspeeld³⁾. Dit geschiedde tijdens het regentschap van Jan Vos, die waarschijnlijk de levendigheid, de drukte en de afwisseling der tooneelen van het stuk hoog waardeerde: de verschijning der drie ‘Geesten’; den offerdienst en het verzoeningsfeest, met Rijcheldins dood; het gevecht op het tooneel; Medea's door een draak aan Penta overgebrachte boodschap; het afscheid en den aftocht, met de baar van Rijcheldin, uit het vaderland: alles door Penta uit een toren aanschouwd en gevloekt; het nachtelijk legerkamp, met Rijcheldins droomverschijning aan Baeto enz. Vos zal 't daarbij wel niet aan de (hier inderdaad) noodige ‘konst- en vliegwerken’ hebben laten ontbreken.

De herinnering aan deze voorstellingen van 1643 zal allicht mede oorzaak geweest zijn, dat het stuk vijf jaar later wel niet in zijn geheel ten tooneele gebracht is, maar toch de stof

1) Zie L.-St. I xxx, II 360 en boven, blz. 244, noot 2, ... doch nu Leendertz, Bibliogr. v.H., n^o. 4 (blz. 5b), 47, 48, 109, 110. Elke op de vermeende samenvoeging dezer twee spelen gegronde gissing moet dus vervallen.

2) Verg. N. Taalg. XXV 83, noot 2 en Leendertz, a.w., blz. 72-3.

3) Zie N. Taalg. XXV 88.

[p. 280]

heeft geleverd voor eenige openbare vertooningen. Toen den 5^den Juni 1648, den dag der afkondiging van den vrede van Munster, dit zegevierend besluit van den 80-jarigen strijd voor de onafhankelijkheid des lands feestelijk gevierd zou worden, werden te Amsterdam, evenals bij vroegere gelegenheden, in 1609, 1618, 1638 en 1642 (zie boven, blz. 256), vóór de Waag op de Plaetse (Dam) drie reeksen, elk van zes vertooningen, op drie tooneelen van overheidswege ten beste gegeven. De zes eerste, evenals die van 30 jaar vroeger¹⁾ door den, nu 69-jarigen, Dr. Samuel Coster toegesteld, verheerlijkten de vier Prinsen van Oranje (natuurlijk onder de gedaante van Romeinsche helden), de Staten en het einde van den oorlog. De zes laatste, door Jan Vos, waren zuiver allegorisch. Maar de zes middelste, door den jongen Geraerd Brandt ingericht, stelden voor: ‘den oorsprongk der Batavieren, en haeren oorlog tegens de Romainen’²⁾. Het eerste dezer reeks ‘Het Taafreel van Bato’, was geheel aan Hooft's spel ontleend. Men zag er het sindsdien traditioneele begin onzer vaderlandsche geschiedenis, de ‘komst der Batavieren hier te lande’: het leger der Katten in de bosschen omzwervende aan de grens van het nieuwe vaderland (het eiland der Bataven), met Bato in 't midden, staande naast Rijcheldins lijkbaar; naast hem de Duitsche Vrijheid gezeten, met de Matigheid³⁾, Rechtvaardigheid en Voorzichtige Kloekmoedigheid aan hare voeten staande: ‘hier ontroert de jonge Hes het standvastig gemoet des dapperen Vaders, nu zijn onnoozelheit de teere leden verrekt, om op zijn moeders baar te klauteren’ (!); voorts Germaansche vrouwen en woningen enz.⁴⁾ Zoo was Hooft's stuk

1) Verg. boven, blz. 257 vlgg.

2) Zie de beschrijving van deze alle herdrukt in Vondel, ed. V.L., V, Nal. 15-7; de zes eerste ook in Coster, ed. Kollewijn 595-602.

3) Verg. Geer. v.V. 1716 en boven, blz. 275.

4) Zie G. Brandt, Ged., ed. 1649, 281-6; voorafgegaan door eene Inleydinge (249-80) en gevolgd door breede Aanteykeningen (286-349), die eene eerste zwakke, maar merkwaardige poging behelzen tot eene Oudgermaansche en Nederlandsche literatuurgeschiedenis. - Dat die vertooningen van Brandt (of wel, zijne beschrijving ervan) almede Vondel's aandacht opnieuw gevestigd hebben op Bato's persoon en op Hooft's drama, dat in Vondel's 14 jaar later verschenen Batavische Gebroeders ook op cijns gesteld is, heeft Kalff reeds gegist (Tschr. XVI 216; zie ook XLIX 185-8).

[p. 281]

nog niet vergeten. Maar hij zelf was toen reeds ruim een jaar dood, 28 Mei 1647 uitgeluid door dienzelfden jongen G. Brandt, die deze vertooningen verzorgde.

Daarna hooren wij niet van voorstellingen vóór 1692, toen het stuk zelf opnieuw tweemaal ten tooneele gebracht is. Later nooit meer; gansch anders dan hetgeen den Geeraerdt van Velsen is te beurt gevallen, die in de 17^de eeuw zeer dikwijls en ook in de 18^de eeuw nog eenige malen gespeeld is, zeker mede om de vele levendige tooneelen: op de zaal en in den kerker van het Muiderslot, te Muiderberg (Timon en de echo!), Floris' dood enz.

Eindelijk een tragi-comisch ‘nastukje’ of ‘naspel’ (in meer dan één zin). In de eerste helft der 18^de eeuw schijnen Bato en de Batav(ier)en hier te lande vrijwel vergeten, althans op den achtergrond geraakt te zijn. Maar in het laatste kwartaal dier eeuw herleefden zij (zie boven, blz. 79-80). Niet echter Hooft's spel: het was en bleef vergeten.

Het sterkst blijkt die algeheele vergetelheid - die ons, vooral voor dien tijd, mag bevreemden¹⁾ - uit de onbeschroomde (naar onze begrippen onbeschaamde) vrijmoedigheid, waarmede de Rotterdamsche tooneelspeler S. Rivier²⁾, overvruchtbaar dichter van vele vaderlandsche heldenstukken in hevig-patriotschen geest en Fransch-classieken trant (maar zonder eenige literaire waarde), in 1786 - hetzelfde jaar, waarin, kort vóór de instorting der zoogenaamd democratische luchtkasteelen, te Amsterdam een naneef van den Muider Drost (en van

1) Zie Hand. Lett. 1928/9, 11-25 en N. Taalg. XXV 80-3.

2) Later Tollens' schoonvader: een oogenschijnlijk, vooral in dien tijd, voor een deftig burgerman als Tollens bevreemdend huwelijk, maar misschien wel te verklaren uit zijn bekendheid met kringen van (burgerlijke) patriotsche rederijkers en tooneelliefhebbers. - Zie over Rivier ook Worp, Drama en Tooneel II, Reg.; Te Winkel, a.w. VI 158, 172, 235, 299.

[p. 282]

burgemeester Cornelis Pieterszoon!), de burgemeester Hendrik Hooft Danielszoon, als ‘Vader Hooft’ door de Patriotten in tal van liederen en gedichten afgodisch vereerd werd - eene omwerking, in zijn en zijner partijgenooten geest, van Hooft's drama uitgaf en liet vertoonen, zonder ergens ook maar met een enkel woord den naam van zijn grooten (bestolen) voorganger te noemen. Een ergerlijk plagiaat; doch alleen ‘bestaanbaar’ (in tweeërlei zin) ten aanzien en aanhooren van een publiek, volslagen onbekend met het oorspronkelijke stuk. Als curiosum, merkwaardig staaltje van ‘vernieuwing’ (d.i. verhaspeling) ‘nae 's Landts gheleghentheyt’ van een oud stuk - dat zich echter wegens zijn geest en strekking (tirannenen priesterhaat, verlichting, tolerantie enz.) wonderwel hiertoe leende¹⁾ - moge hier nog een overzicht van dezen ‘draak’ volgen.

Eene ‘omwerking’ (als Worp, a.w. II 151, 't noemt) mag het stuk nauwelijks heeten. Alleen het geraamte, de personen, het beloop en veel van den inhoud is bewaard, met een en ander van de bewoording, die meerendeels van Rivier is: de traditioneele rhetorische tooneeltaal, volgens Fransch model²⁾, naar den eisch des tijds in patriotischen geest brallende en brullende, binnen het strenge kader der eentonig-regelmatige alexandrijnen, met tal van banale rijm- en stoplappen. Het stuk telt 4 iplv. 5 bedrijven; prijsgegeven zijn alle reien en meerendeels de overige lyrische partijen, ook de verschijning der drie ‘geesten’ in het eerste bedrijf. De namen zijn onveranderd gebleven (alleen Rycheldin > Rychildin, Hes > Hessink, Zegemond > Zegemonda, Ot > Otto). Maar eene overspelige liefde van Penta voor Otto heeft, alweer naar Fransch model, een gansch nieuw, modern element in 't stuk gebracht!

De hoofdzaak van Penta's. (zeer bekorte) alleenspraak (I 1) is behouden, doch met inmenging van vele toen gangbare

1) Verg. N. Taalg. t.a.p.

2) Zie Van Schoonneveldt, Over de navolging der klassiek-Fransche tragedie in Nederlandsche tooneelspelen der achttiende eeuw.

[p. 283]

leuzen: ‘burgerij, vrijheid, volkstem’ enz. Otto (wiens rol aanmerkelijk uitgebreid is) zet in hartstochtelijke taal Penta op tegen Bato: zij belooft hem ‘Opperkoning’ van Katmeers koninkrijk te zullen maken. Otto zal een vergift bereiden - waarbij wij één versregel (600) uit den (kennelijk wèl bekenden) Palamedes ontmoeten -; ook hij heeft 't, evenals Penta, druk over de ‘burgerrechten’ ‘der wakkre Katten-drechten’!¹⁾ Van Zegemond's rede (II 1) is alleen iets bewaard uit de schildering van het heilig woud, waarin geen wraak en geen vloek geduld, geen eed met een vloek bezworen wordt²⁾. Katmeer belooft aan Penta dat ‘haar Kroost ... stichte zich een Staat van langvoorzegde (!) Belgen’³⁾. Otto zal, hoewel vreemdeling, 's konings veldheer zijn⁴⁾. Katmeer geeft zijn kleinzoon Hessink ‘verlichte’ lessen: de vorst moet de volkswenschen inwilligen enz. Het tooneel met den ‘toppet’ en hoed is in hoofdzaak onveranderd overgenomen; alleen wordt hier ook een vergiftigde wijn geschonken en door Rychildin gedronken, doch Bato daarvan weerhouden door Zegemonda, die het gift ontdekt door het gebruik van den hoorn van ‘het Rhinocerdier, Waarin 't vergif voort kookt’⁵⁾. Penta zal Bato en Hessink door Otto laten dooden, zelve Katmeer vergiftigen, om dan Otto's ‘trouwen dienst met liefde te beloonen’. Bato wil uitwijken naar een land, waar ‘elk Burgerman in zijne Burgerwooning ... vrank en vrij’ leeft en ‘elk Hoofdregent ... Als Burgervader woont bij ieder Burgerkind’⁶⁾; hij heeft den mond vol van de ‘vrijheid’,

1) Eene hulde aan den genius loci van het vlak tegenover Rotterdam gelegen Katendrecht, tevens een laatste uitlooper der boven, blz. 61 vlgg., besproken toponymische etymologieën!

2) Verg. ‘In diesen heilgen Hallen etc.’ uit Schikaneder's Zauberflöte (1791)?

3) Onmiskenbare (schoon opmerkelijk vroege) toespeling op de plannen om den tweeden zoon van Willem V aan 't hoofd der Zuidelijke Nederlanden gesteld te krijgen (zie Blok, a.w. VI 513, 516).

4) Weer een toespeling, nu op den, echter reeds in 1784 ontslagen ‘dikken hertog’ van Brunswijk-Wolfenbuttel?

5) Weer een (hier gansch onverwachte) herinnering, aan de kracht van den middeleeuwschen eenhoorn (zie Verdam II 540), verward met den neushoorn

6) Onmiskenbare toespeling op ‘Vader Hooft’ (zie boven, 282).

[p. 284]

‘vrijheidszucht, -recht, -hoed, -maatschappij’, ‘'t recht der meeste stemmen’ enz. enz. Volgt Bato's schildheffing en uittocht, vergezeld door Zegemonda en Rychildin's droomverschijning: zij voorspelt Bato de blijde toekomst van zijn land, ‘Batavoduur’, waar één heilgeloof ... Batoos Betuw bindt aan Hessink's Hessenland’ (waarbij zij ook van den ‘Prins en Landgraaf’¹⁾ gewaagt), en doorloopt verder de geheele vaderlandsche geschiedenis der Republiek (met de koloniën), alles in Patriotschen zin en strekking en met nog tal van andere toespelingen. Voor de roerende afscheidstooneelen van Hooft's 4^de en 5^de bedrijf was naast dit alles natuurlijk geen plaats meer: zij zijn verdwenen. Het geheel een jammerlijke verhaspeling, maar geheel in den geest van dien jammerlijken tijd!

Ten slotte, en ter rechtvaardiging dezer breedvoerige studie, meen ik te mogen zeggen, dat Hooft's Baeto, afgezien van de aesthetische waarde van het kunstwerk, in de lijst van zijn tijd en naast Vondel's Palamedes en Coster's Iphigenia geplaatst, aanspraak heeft op eene ruimere en meer historische waardeering: 1^o wegens de eigenaardige, dien tijd kenmerkende behandeling dezer oudvaderlandsche stof; 2^o wegens de godsdienstige en kerkelijk-staatkundige strekking en den breeden en diepen invloed van De Groot daarop; 3^o wegens de voor de kennis, zoowel van Hooft's persoon en karakter als van den tijd en den strijd te Amsterdam, merkwaardige uitwendige geschiedenis, in 't nauwste verband met den staatkundigen toestand des lands.

Oestgeest, Febr. 1931.

j.w. muller.

1) Denkelijk alweer een toespeling - behalve op den oorsprong der Bataven en der Hessen uit de Chatten? - op den ouden landgraaf Frederik van Hessen, in Staatschen dienst (die later, 9 Oct. 1794, Den Bosch en 3 Nov. d.a.v. Maastricht aan de Franschen moest overgeven).